Academic literature on the topic 'विन्यास'

इतिहास का दृश्यमान मुख्य स्वरूप वास्तव में अनेक सूक्ष्म परिघटनाओं का समेकित रूप होता है। इतिहासकार एवं शोधार्थी इन्हीं सूक्ष्म तत्त्वों को उद्भासित कर इतिहास को समग्रता से देखने का प्रयास करता है। ऐतिहासिक विकास की यह प्रक्रिया निरन्तर गतिमान होती है। यह गतिशीलता नवीनतम ऐतिहासिक शोधों तथा ज्ञान के बदलते प्रतिमानों पर आधारित होती है।
 शोध विद्यमान आँकड़े या अभी तक अज्ञात आँकड़े पर आधारित होता है। शोध का अर्थ मात्र नवीन अन्वेषण नहीं अपितु एक नवीन विन्यास, नवीन दृष्टिकोण और नवीन साक्ष्य भी है।

प्रस्तुत लेखमा भूमि शेरचनकृत ‘मैनबत्तीको शिखा’ कवितामा लयविधानको खोजी गरिएको छ । प्रस्तुत कवितामा प्रयुक्त लयविधानको खोजी प्रस्तुत लेखको मुख्य विषय सन्दर्भ रहेको छ । पङ्क्तिगत विन्यास, आवृत्ति वा समानान्तरता, विचलन, लेख्य चिन्हहरूको प्रयुक्ति तथा शब्दहरूको खण्डीकरणजस्ता सन्दर्भले कवितामा लय निर्माण भएको छ । भाषाद्वारा सृजना हुने लयलाई कविताको सङ्कथन विश्लेषणको महत्वपूर्ण आधारको रूपमा लिइन्छ । नारीको जीवन सन्दर्भका साथै मानवको जीवन चक्रको भावलाई विशिष्ट मुक्तलयका माध्यमबाट यस कवितामा प्रस्तुत गरिएको छ । यस अध्ययनमा गद्य कविताको लय विधानगत सैद्धान्तिक स्वरूपका आधारमा प्रस्तुत ‘मैनबत्तीको शिखा’ कविताको विश्लेषण गरिएको छ ।

प्रस्तुत लेखमा मनोवैज्ञानिक कथाकार विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको पवित्रा कथाको संरचनात्मक आधारमा अध्ययन विश्लेषण गरिएको छ । पवित्रा कथाको विभिन्न कोणबाट अध्ययन गरिएको र गर्न सकिने अवस्था भए पनि यस लेखमा संरचनावादी सिद्धान्तका आधारमा मात्र अध्ययन गरिएको छ । कुनै पनि कृतिको संरचनामा केन्द्रित भई उक्त कृतिको वस्तुगत र वैज्ञानिक ढङ्गले अध्ययन विश्लेषण गर्ने पद्धतिलाई संरचनावाद भनिन्छ । कृतिरचनाका क्रममा आवश्यक पर्ने विभिन्न अङ्ग, तत्त्व वा घटकहरूको समष्टि वा पारस्परिक मेलबाट निर्मित पूर्ण रूप नै उक्त कृतिको संरचना हो ।संरचनात्मक विश्लेषण कृतिको विभाजन, सङ्गठन, वस्तु, सहभागी, परिवेश, उद्देश्य, समाख्याताको स्थिति तथा भाषाशैलीगत विन्यास जस्ता विभिन्न आधारमा गरिएको छ । प्राथमिक र द्वितीयक दुवै स्रोतका सामग्रीलाई सूक्ष्म पठन गरी सघन पाठविश्लेषण विधिअनुसार सन्दर्भपरक अध्ययनसमेत गरिएकाले प्रस्तुत अध्ययन गुणात्मक प्रकृतिको छ । प्रमुख पात्र पवित्राको शारीरिक, सामाजिक र मानसिक सबै दृष्टिकोणले दयनीय स्थितिको जीवन्त तस्विर प्रस्तुत गर्दै तत्कालीन समाजमा मात्र नभएर जहिले र अहिले पनि यस्ता युवतीहरूप्रति समाजको दृष्टिकोण सकारात्मक नहुँदा र उनीहरूको बिहे हुन नसक्दा उनीहरू नोकर वा भान्छे भएर आफ्नो जवानी यत्तिकै खेर फाल्दै बेसहारा जीवन बाँच्नुपर्ने बाध्यात्मक अवस्थालाई अत्यन्त मार्मिक ढङ्गले प्रस्तुत गरिएको छ । प्रारम्भमा कथातर्फ पाठकलाई अभिमुख गराई लगत्तै कथाको मूल कथ्य सन्दर्भलाई जोडेर कथालाई अगाडि बढाइएको छ । सहरिया परिवेशमा केन्द्रित यस कथामा निश्चित कालिक परिवेश नभए पनि पात्रका जीवनका एउटा खण्डका घटना प्रस्तुत भएका छन् । बहिर्निष्ठ तथा सर्वज्ञ समाख्याता रहेको यस कथामा सरल, सहज र स्वाभाविक भाषाको प्रयोग गरिएको पाइन्छ । मध्यम खालको संरचनामा संरचित प्रस्तुत कथालाई विभाजन, सङ्गठन, वस्तु, सहभागी र तिनको सहभागिता, परिवेश, समाख्याता, भाषाशैलीगत विन्यास जस्ता संरचनावादी सिद्धान्तका संरचक घटकहरूका आधारमा अध्ययन गरी प्राप्त भएको निष्कर्षलाई यसको प्राप्तिका रूपमा लिइएको छ ।

प्रस्तुत लेख गोपालप्रसाद रिमालको ।।।भेट’ कविताको संरचनात्मक विश्लेषणमा केन्द्रित रहेको छ । कविताको विश्लेषणमा संरचनावाद महŒवपूर्ण मानिन्छ । निर्माण वा बनोटका आवश्यक अङ्गहरूको समष्टि तथा वस्तु वा कृतिको सम्पूर्णता तथा त्यसको निर्माण गर्ने घटकहरूको कुलयोगलाई नै संरचना भनिन्छ । पूर्णता, परिवर्तनशीलता र स्वनिष्ठता जस्ता गुणहरुकै कारण कविताको विशिष्ट संरचना निर्माण भएको हुन्छ । वस्तु, सहभागी, परिवेश, उद्देश्य, दृष्टिबिन्दु, भाषाशैलीय विन्यास जस्ता बुनोट र यिनीहरुको समग्रताबाट कविताको बनोट निर्माण भएको हुन्छ । भाषाशैलीय विन्यासभित्र पनि भाषा, शैली, बिम्ब, प्रतीक, अलङ्कार, छन्द, लय जस्ता अवयव पर्दछन् । संरचनात्मक दृष्टिले आख्यानात्मक, नाटकीय र प्रगीतात्मक गरी कविताका तीन प्रकार रहन्छन् । एउटै केन्द्रीय कथ्यमा वर्तुलित विस्तार भएकोे कवितालाई प्रगीतात्मक कविता भनिन्छ । प्रगीतात्मक कविताको संरचनात्मक विश्लेषण गर्दा परिचय, विभाजन, सङ्गठन, वस्तु, सहभागी, परिवेश, उद्देश्य, दृष्टिबिन्दु, भाषाशैलीय विन्यास जस्ता घटकलाई आधार मान्ने गरिएको पाइन्छ । संरचनात्मक दृष्टिले ।।।भेट’ कविताको विश्लेषण गर्नु नै प्रस्तुत लेखको मुख्य समस्या हो । अतः यहाँ संरचना विश्लेषणका यिनै घटकहरुलाई आधार मानी भेट कविताको विश्लेषण गरिएको छ । गोपालप्रसाद रिमालको ।।।भेट’ कवितालाई आधार सामग्रीका रूपमा लिइएको यस लेखमा संरचनात्मक विश्लेषणसम्बन्धी सिद्धान्त र साहित्यसमालोचनासम्बद्ध सामग्रीलाई द्वितीयक स्रोतका रूपमा ग्रहण गरिएको छ । सामग्री विश्लेषणका व्रmममा मूलतः वर्णनात्मक विधि अपनाइएको भए तापनि आवश्यकतअनुसार विश्लेषणात्मक विधिको समेत प्रयोग गरिएको छ । चार पङ्क्तिपुञ्जमा विस्तारित ।।।भेट’ कविता दृश्यहरुमा खासै विभक्त देखिँदैन । प्रजातन्त्रको उदयपूर्व रचिएको यस कविताले जनतामा देखिएको प्रजातन्त्रप्रतिको आस्थाभाव अभिव्यक्त भएको छ । तिमी र उनी मूल सहभागी रहेको यस कवितामा प्रजातन्त्र प्राप्तिका लागि उत्साहित जनतालाई व्रmान्ति गर्न कुर्न नहुने सन्देश व्यक्त भएको छ । कवितामा समध्वन्यात्मकताका कारण आन्तरिक लय प्रभावकारी बन्न पुगेको छ । पूर्ण, परिवर्तनशील र स्वायत्त संरचना भएका कारण संरचनात्मक दृष्टिले प्रस्तुत कविता सशक्त र प्रभावकारी रहेको निष्कर्ष यस अध्ययनले प्रस्तुत गरेको छ ।