Academic literature on the topic 'निष्ठा'

डॉ. सत्यनारायण कृत 'तारीख की खंजड़ी' डायरी विधा की उत्कृष्ट रचना है। राग और विराग की समन्वित चेष्टा 'तारीख की खंजड़ी' की स्वाभाविकता है, जिसमें लेखक ने अपने दुख, सुख,आकांक्षा, निष्ठा, अकेलेपन, साहचर्य एवं प्रेम रूपी संवेदनाओं की खंजड़ी भर भर उड़ेली है। लेखक के संवेदनशील व्यक्तित्व का प्रतिरूप 'तारीख की खंजड़ी' का बीजभाव प्रेम है। 

निजामती सेवामा व्यवसायिकता र निष्ठाको वर्तमान स्थिति र यसको प्रयोगको अवस्था हेर्दा यससँग सम्बन्धित नीतिगत तथा कानुनी व्यवस्था, सिद्दान्त र व्यवहारमा मेल खाएको देखिंदैन। हाल निजामती सेवा निकै अप्ठ्यारो स्थितिमा गुज्रिरहेको देख्न सकिन्छ। यसले शुरुवात देखि हालसम्म प्राप्त गरेको साख जोगाइ राख्‍नु र सेवाकै दिगो निरन्तरता समेत चुनौतीपूर्ण नहोला भन्न सकिन्न। यसो हुनुको पछाडि राजनीतिक नेतृत्व मुख्य रुपमा जिम्मेवार त छँदैछ, निजामती सेवा हाँक्ने पदमा बसेका अधिकांश अधिकारीहरु पनि कम जिम्मेवार छैनन्। निजामती सेवाको संरक्षक राजनीतिक नेतृत्व नै हो, यसमा विवाद छैन तर राजनीतिक नेतृत्वको प्रकृति अस्थायी हुन्छ, तसर्थ स्थायी सरकारको रुपमा रहेको प्रशानिक नेतृत्वले नै निजामती सेवामा कसरी व्यवसायिकता र निष्ठा कायम गर्न सकिन्छ र कसरी यसको थप विकास गर्न सकिन्छ भन्ने तर्फ विशेष ध्यान दिन जरुरी हुन्छ। निजामती सेवाको उच्च पदमा रहेका प्रशासकहरुको व्यवहार र कार्यशैली हेर्दा यस वारेमा पटक्कै ध्यान नदिएको आरोप नागरिक तह र आमसञ्चार माध्यमबाट लाग्ने गरेको छ। निजामती सेवामा कार्यरत सचिवहरु, सह-सचिवहरु, उपसचिवहरु लगायत शाखा अधिकृत, नायव सुब्बा, खरिदार र कार्यालय सहयोगी सम्मै राजनीतिक पार्टी र त्यसका फ्रन्ट लाइनका नेताहरुको चाकडी गरेर मालदार मन्त्रालय, विभाग र कार्यालयमा सरुवा तथा पदस्थापना हुने मात्र होइन, मुलुक बाहिर समेत पदस्थापना हुन सकिने विभिन्न स्थान प्राप्त गर्न लागिपरेको जस्ता आरोपहरु सर्वसाधारण जनताबाट लाग्ने गरेको छ। निजामती सेवाको विशिष्टीकृत कानुनका रुपमा रहेको निजामती सेवा ऐन र नियमावलीमा भएका प्रावधानहरुको व्यवहारमा कार्यान्वयनको स्थिति निकै फितलो देखिन्छ। पदस्थापना, सरुवा, बढुवा र कार्यसम्पादन मूल्यांकन जस्ता विषयहरुमा निश्चित मापदण्ड बनाइएको छैन जसका कारण यी विषयहरु सधैंजसो विवादित भईनैरहेका छन्। यसले गर्दा निजामती सेवाको मूल्य र मान्यता नै धरापमा पर्न सक्ने खतरा छ। जनतालाई उपलब्ध गराउनुपर्ने सेवाको प्रभावकारिता पनि सन्तोषजनक देखिंदैन। यी र यस्ता विविध कारणले गर्दा सिंगो निजामती सेवा प्रति नै जनताको दृष्टिकोण त्यति सकारात्मक देखिएको छैन। वर्तमानमा देखिएको यस्तो स्थितिलाई तत्काल सुधार गरी जनताको नजरमा निजामती सेवाको साख कायम राख्‍न र जनमैत्री सेवाका रुपमा स्थापित हुन निजामती सेवामा व्यवसायिकता र निष्ठा महत्वपूर्ण हुन्छ। यसका लागि शासकीय र प्रशासकीय दुवै पक्ष उत्तिकै जिम्मेवार हुनुपर्ने र आ-आफ्ना कार्यव्यवहार र कार्यशैली राष्ट्रिय हित र जनमैत्री बनाउँदै संविधान र कानुनको पूर्ण परिपालना गरी जनतालाई छिटो छरितो र कम लागतमा प्रभावकारी सेवा उपलब्ध गराई जनताको विश्वास जित्न अपरिहार्य देखिन्छ।

भगवद गीता, भारतीय दर्शन का एक अमर ग्रंथ है, जो केवल धार्मिक उपदेश नहीं, बल्कि संपूर्ण जीवन का मार्गदर्शन है। इसमें वर्णित निष्काम कर्म का सिद्धांत मानव जीवन को कर्मशील, संतुलित और मानसिक रूप से शांतिपूर्ण बनाने की शिक्षा देता है। &ldquo;निष्काम कर्म&rdquo; का तात्पर्य है &ndash; <em>ऐसा कर्म करना जिसमें कोई स्वार्थ, निजी लाभ या फल की अपेक्षा न हो</em>, केवल कर्तव्य की भावना से किया गया कार्य। श्रीकृष्ण अर्जुन को यही सिखाते हैं कि मनुष्य का अधिकार केवल कर्म करने में है, फल की चिंता करना उसके हाथ में नहीं। यह विचार गीता के द्वितीय अध्याय (सांख्य योग) से लेकर पूरे ग्रंथ में बार-बार प्रकट होता है। गीता कहती है कि कर्म करते हुए भी जब व्यक्ति उसके परिणामों से निर्लिप्त रहता है, तभी वह सच्चे योगी की स्थिति को प्राप्त करता है। इस विचार का दार्शनिक आधार आत्मा की अमरता और संसार की क्षणभंगुरता में निहित है। जब व्यक्ति यह समझ जाता है कि वह आत्मा है &ndash; न कि शरीर, न मन &ndash; तब वह निस्वार्थ कर्म कर सकता है। निष्काम कर्म केवल आध्यात्मिक मुक्ति का मार्ग नहीं है, बल्कि यह सामाजिक रूप से भी अत्यंत उपयोगी है। यह लोभ, ईर्ष्या, और अहंकार से रहित कर्म का आदर्श प्रस्तुत करता है। आधुनिक जीवन में यह सिद्धांत पहले से कहीं अधिक प्रासंगिक हो गया है। आज का मनुष्य परिणामों की दौड़ में इतना उलझ गया है कि कार्य करने का आनंद, आत्मिक संतुलन और आंतरिक शांति कहीं खो सी गई है। ऐसे समय में गीता का यह सन्देश&mdash;"कर्म करो, फल की चिंता मत करो"&mdash;एक शक्तिशाली और स्थायी समाधान प्रदान करता है। यह न केवल तनाव और चिंता को कम करता है, बल्कि व्यक्ति को अपने कार्य के प्रति पूर्ण निष्ठा और ईमानदारी से जोड़ता है। इस लेख में हम निष्काम कर्म के अर्थ, गीता के प्रमुख श्लोकों की व्याख्या, इसके आध्यात्मिक और व्यावहारिक पक्षों, और आज के समय में इसकी प्रासंगिकता पर विस्तृत चर्चा करते हैं। निष्काम कर्म केवल एक धार्मिक उपदेश नहीं, बल्कि एक जीवन जीने की कला है&mdash;जो हर मनुष्य को कर्म के मार्ग पर आत्मा से जुड़कर चलना सिखाता है।

पाश्चात्य समालोचना प्रणालीमा समाजपरक समालोचना प्रणाली जेठो,पुरानो र पाको समालोचना प्रणाली हो । यस प्रणालीले प्रकाशित साहित्यिक कृति एवम् सिर्जनाको समाजपरक दृष्टिकोणबाट समालोचना गर्दछ । प्रस्तुत उपन्यास नेपाली समाजको यथार्थ रुप झल्काउने प्रसिद्ध उपन्यासकार धनलाल आचार्यद्वारा लिखित मौलिक सामाजिक उपन्यास हो । उपन्यासकार धनलाल आचार्य कर्णाली प्रदेशको जुम्ला जिल्लाको सिँजा क्षेत्रको हिमा गाउँपालिकाको आचार्य लिहीमा जन्मेका हुन् । प्रस्तुत उपन्यासलाई पाश्चात्य समालोचना सिद्धान्तका आधारमा अध्ययन गरिएको छ । समाजपरक दृष्टिकोणबाट भावनाको नाता उपन्यासको सामाजिकता कस्तो छ ? कुन सामाजिक सन्दर्भमा कस्तो सामाजिक मूल्य र मान्यता रहेको छ ? सामाजिक निष्ठा, प्रगतिवादी, उद्देश्यपरक र प्रभाववादी दृष्टिकोणमा यस उपन्यासको स्थान कस्तो छ ?उपन्यासको सामाजिक दृष्टिकोणबाट उब्जेका अनुसन्धेय प्रश्नहरु हुन् । यिनै अनुसन्धानात्मक प्रश्न यस लेखमा अध्ययनका समस्या हुन् भने सामाजिक दृष्टिकोणबाट समाजपरक समालोचना प्रणालीको सिद्धान्त अवलम्बन गरी भावनाको नाता उपन्यासको सामाजिकताको खोजी गर्नु, सामाजिक निष्ठा,प्रगतिवादी,उद्देश्परक र प्रभाववादी दृष्टिकोणमा उपन्यासको स्थान उल्लेख गर्नु यस लेखको उद्देश्य हो । पुस्तकालयीय अध्ययन विधिको प्रयोग गरिएको यस लेखमा व्याख्या विश्लेषणको ढाँचा वर्णनात्मक र विश्लेषणात्मक रहेको छ । नेपाली समाज रगतको नातामा रङ्गिएको छ । रगतरुपी नाताको डम्फुले जेलिएर अशान्त, बोझिलो, बहुलठ्ठक बनेको छ । यो स्वार्थ केन्द्रित छ तर भावनाको नाता निस्वार्थ, सह्रदयी पवित्र, दीर्घरुपी हुन्छ । मानव जीवन रगतको नाता र भावनाको नातामा रहे पनि भावनाको नाता सामाजिकीकरणको उत्तम नाता हो । भावनाको नाताको सामाजिक सिद्धान्त हुनुपर्छ, समाज रगतको नाताका कारण विथोलिएको छ । अवको युग भावनाको नाताका आधारमा अगाडि बढ्नुपर्छ जसले सुन्दर शान्त सभ्य विशाल समाज निमार्णमा टेवा पुग्नेछ भन्ने कोणबाट यो उपन्यास अघि बढेको छ । यस लेखका माध्यमबाट साहित्यिक कृतिको सैद्धान्तिक आधारबाट विश्लेषण गर्ने ढाँचा प्रस्तुत हुनेछ भने पाश्चात्य समालोचना प्रणालीका आधारमा साहित्यिक कृतिको समालोचना गर्ने अनुसन्धाता, अध्ययनकर्मीका लागि महŒवपूर्ण सामग्री हुनेछ ।

प्रस्तुत लेख जहाँ जन्मे पनि पोखरा उपत्यकालाई कर्मभूमि बनाएर बसेका नेपाली उपन्यास सर्जकका औपन्यासिक कृतिहरूमा केन्द्रित छ । पोखरेली उपन्यास लेखनको खास थालनी २०११ सालको ‘को अछुत ?’ उपन्यासबाट भएको हो । त्यसपछि २०६८ सालसम्म प्रकाशित २३ जना उपन्यासकारका जम्मा ३७ वटा उपन्यासहरूको प्रवृत्तिपरक विश्लेषण गरेर निष्कर्षका रूपमा पोखरेली उपन्यासका मुख्य उपलब्धि र भावी चुनौतीको सङ्केत यस अनुसन्धानात्मक लेखमा पहिलो पटक गरिएको छ । यसरी हेर्दा आधुनिक युग चेतनासँगै बढी फस्टाउने उपन्यास रचनाले पोखरामा पनि २०११ साल प्रवेश गरी ६ दशकसम्ममाक्रमशः सुधारवादी दृष्टिकोण, शृङ्गारिकता, राजनीतिक विद्रोह चेत, प्रयोगशीलता, वैचारिकता जस्ता विभिन्न प्रवृत्तिहरूको विकास गरी क्रमशः गुणात्मक फड्को मार्दै आएको त पाइन्छ तर यस्तो स्थिति सीमित पोखरेली उपन्यासकारका उपन्यासमा मात्रै छ । धेरैमा दृष्टिकोणको व्यापकता, कलाप्रतिको निष्ठा, ऐतिहासिक चेत सहितको थप मौलिकता, समसामयिकता, स्थानीयता, कथनको सघनता, साहित्यिकता र संरचनात्मक सौष्ठव जस्ता कुराको अभाव नै रहेको छ ।Janapriya Journal of Interdisciplinary Studies, Vol. III (December 2014), Page:73-94

21 व्या शतकात आपण पदार्पण केले आहोत. काळाच्या प्रवाहाबरोबर आपल्याला पुढे जायचे आहे, परंतु त्याचबरोबरच आपले पाऊल योग्य दिशेने पडत आहे याची पण काळजी घेणे आवश्यक आहे. आपल्या जीवनातील निष्ठा, ध्येये ही मूल्यांवर आधारित आहेत वा मूल्य विरहित आहेत याचा आपण शांतपणे विचार केला पाहिजे. मूल्यांवर दृढ निष्ठा बाळगणाऱ्या व साधनशुचितेला अन्य महत्व देणाऱ्या गांधीजीना आपण 'महात्मा' व 'राष्ट्रपिता' म्हणतो. भारतीय इतिहासात अनेक वंदनीय वा निंदणीय व्यक्ती होऊन गेल्या आहेत. परंतु एकाच व्यक्तीबद्दल पूज्य भावना व तेवढाच तिरस्कार असणारी व्यक्ती म्हणजे महात्मा गांधी एकीकडे सत्य, अहिंसा, प्रेम, सर्वधर्मसमभाव यांचा उपासक पददलितांचा कैवारी म्हणून संपूर्ण जगात गांधीजींना मानाचे स्थान दिले जाते. गेल्या शतकातील सर्वश्रेष्ठ मानव म्हणून गांधीजींना ओळखले जाते. परंतु इमर्सनने एका ठिकाणी म्हटले आहे, "टुबी ग्रेट,. ईज टुबी मिसअंडरस्टुड" हे म.गांधीच्या बाबतीत शंभर टक्के खरे ठरले. गांधीजीना 'महात्मा' कवींद्र रवीद्रनाथ टागोरांनी म्हटले, तर त्यांना 'राष्ट्रपिता' ही सर्वसामान्य पदवी देशगौरव सुभाषचंद्र बोस यांनी दिली. हिदुस्थान नावाचा देशच नाही असे सर जाँन स्ट्रॅची नावाच्या प्रसिध्द लेखकाने म्हटले होते. त्यानंतर जाँन सीसी या इतिहासकाराने आफ्रिका, युरोप प्रमाणे हिदुस्थान ही भौगोलिक संज्ञा आहे, एक प्रकारचे सांस्कृतिक ऐक्य या देशात होते, पण त्यात सामान्य माणसाची संवेदना सामील नव्हती. राष्ट्रीयत्वाचे मुख्य लक्षण एकमेकाबरोबर राहण्याची फक्त तयारी नव्हे, तर इच्छा आकांक्षा हे आहे. आणि ही भावना महात्मा गांधीच्या उदयानंतर त्यांचा चळवळीमधून, विधायक कार्यक्रंमांमधून जन्माला आली. महात्मा गांधीनी "स्वातंत्र्य' या शब्दाऐवजी 'स्वराज्य' हा शब्द वापरला. स्वातंत्र्य म्हणजे&nbsp;Independence हे वेगळे, आणि Freedom म्हणजे मुक्ती वेगळी. सर्व प्रकारच्या गुलामगिरीपासून सामान्य माणसाला 'मुक्ती' मिळाली नाही. ही 'मुक्ती' मिळावी म्हणून गांधीनी विधायक कार्यक्रमाची संकल्पना मांडली. गांधीजीच्या मते, "विधायक कार्यक्रम हा पूर्ण स्वराज्य प्राप्त करण्याचा, सत्याचा व अहिंसेचा मार्ग आहे, याची संपूर्ण अंमलबजावणी म्हणजे 'पूर्ण स्वराज्य' होय. सत्य आणि अहिंसात्मक साधनांनी पूर्ण स्वराज्य किंवा संपूर्ण स्वातंत्र्याची रचना करणे, म्हणजे विधायक कार्यक्रम", असे म्हणता येईल. चरखा, झाडू, सामुदायिक प्रार्थना व सत्यागृह उत्पादक शारीरिक परिश्रमाची प्रतिष्ठा मान्य व्हावी.म्हणून गांधीजीनी चरखा हे प्रतीक मानले. 'झाडू' हे सामाजिक विषमता व जात-पात, उच्चंनीच भावना संपविण्याचे साधन होते, तर सामुदायिक प्रार्थना ही परस्परांच्या किंवा एकमेकांच्या भल्यासाठी केलेली प्रार्थना असते.अन्याय व भ्रष्टाचाराला अहिंसक पध्दतीने विरोध करणे हा 'सत्याग्रहाचा' एक भाग आहे.सत्याग्रह हा सत्याचा आग्रह करणारा तर असावाच लागातो. परंतु तो जीवनात 'सत्य-ग्रहण' करणारा 'सत्यग्रही' ही असावा लागतो. सत्याग्रहात अहिंसक Restistance पेक्षाही उचित ध्येय प्राप्तीसाठी इतरांना केलेले Assistance म्हणजे सहयोगाची भावना अधिक असते.

वैदिक सामाजिक संरचनालाई प्राचीन ग्रन्थ वेदले प्रतिनिधित्व गर्ने कालखण्डकोपरावर्तित स्वरूपको रूपमा बुझिन्छ । यस आलेखको उद्देश्य त्यही प्राचीन ग्रन्थ वेदले प्रतिनिधित्वगर्ने कालखण्डको सामाजिक संरचनाभित्र पुरुषत्व तथा नारीत्व र दाम्पत्य सम्बन्धकोे विश्लेषणगर्दै लैङ्गिकता निर्माणका तथ्यहरूसँग सैदान्तिक बहसमा केन्द्रित सैद्धान्तिक मान्यताहरूकोसादृश्यता खोज्ने रहेको छ । उल्लिखित उद्देश्य प्राप्तिको लागि वेद, वेदको ऐतिहासिकता,ऐतिहासिक सन्दर्भहरू, विभिन्न लैङ्गिक अध्ययनहरूलाई सूचनाको स्रोतको रूपमा लिइएको छ ।यस अध्ययनमा मुख्य गरी द्वितीय स्रोतमा आधारित तथ्यहरूको बढी प्रयोग गरिएको छ ।संकलित तथ्यहरूलाई विश्लेषणका लागि ऐतिहासिक अन्तर्वस्तु विश्लेषण विधिलाई प्रयोगमाल्याइएको छ । वेदकालीन सामाजिक संरचना पशुपालन र पितृसत्तात्मक स्वरूपको भएकालेवेदकालीन परिवार एवम् राज्यमा पुरुष वंश र नेतृत्व स्थापित भएको पाइयो । उत्पादन तथाश्रममूलक कार्य अन्तर्गत घरायसी कार्यमा महिलाको र बाह्य काममा पुरुषको संलग्नता बढी रहने गरेको देखिए पनि यज्ञ, संस्कार, युद्ध एवम् राजनीतिक कार्यमा महिला पुरुष दुवैको सहभागिता रहेको देखिएको छ । साधन स्रोतको विस्तार र राज्य व्यवस्थाको निर्माणसँगैनेतृत्वमा स्थापित भएको राजन्य एवं पुरोहितवर्गले वैदिक आर्यहरूको प्रजातीय शुद्धता कायमराख्ने हेतुले निर्माण गरेका विभिन्न संस्कारजन्य विधि विधानहरूप्रतिको विश्वास र अभ्यासबाटवेदकालीन समाजमा एकीकृत भूमिका, निष्ठा र मर्यादा सहितको दाम्पत्य सम्बन्धको विकासगराएको देखिन्छ ।

यह शोध पत्र फैनन की दो पुस्तकों ब्लैक स्किन, व्हाइट मास्क और द व्रीच्ड ऑफ द अर्थ के माध्यम से उपनिवेशवाद की प्रकृति पर फैनन के विचारों का परीक्षण करने का प्रयास है । फैनन ने जिस प्रकार से उपनिवेशवाद की प्रकृति की व्याख्या की है और उससे मुक्ति का मार्ग बताया है उसमे उन्होने दो तत्वों को उन्होंने बहुत प्रधानता दी है । मनोवैज्ञानिक स्तर पर उपनिवेशवाद को व्याख्यायित करने में उन्होंने भाषा को बहुत अधिक महत्व दिया है । उपनिवेशवाद को स्थापित करने उसे बनाए रखना और उससे मुक्ति के बाहर के रूप में हिंसा को बहुत अधिक महत्व दिया है । इन दोनों पुस्तकों में फैनन के राजनीतिक संरचना पर उनके विचारों को समझने की कोशिश की गई है एक व्यवहारवादी क्रांतिकारी होने के बाद भी मार्क्सवादी सिद्धांतों के प्रति उनकी निष्ठा काम नहीं हुई और मार्क्सवाद को उन्होंने परिवर्तन के आधार के रूप में भी स्वीकार किया। उनका मुख्य योगदान भाषा और संस्कृति के पारस्परिक संबंध के माध्यम से उपनिवेशवाद को समझने में है ।

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;नेतृत्व नेता का स्वभाव और कर्तव्य होता है। नेतृत्व से नेता की पहचान होती है। नेतृत्व व्यक्ति के कौशल उसकी निष्ठा तथा ईमानदारी पर टिका होता है। हमारे महाराष्ट्र में ऐसे बहुत सारे नेता हैं जिन्होंने अपने अच्छे नेतृत्व गुण से लोगों की अनेक प्रकार से सहायता की हैं, लोगों को न्याय दिलाया है और वह हमेशा लोगों के प्रश्नों के लिए खड़े रहे हैं। &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;एक सफल नेता सरल, स्वाभाविक, न्यायप्रिय, कठोर, निपुण तथा ज्ञानी हो सके ताकि वह अपने आप को सबसे अलग दिखा सके। जिस कार्य को उस व्यक्ति की देखरेख में पूरा किया जाता है वह व्यक्ति उस कार्य का नेतृत्वकर्ता माना जाता है। जब ऐसे ही नेतृत्व की बात आती हैं, तो मेरे सामने एक नाम आता है और वह है डॉ एन. डी. पाटील सर जिन्होंने अपने नेतृत्व से किसानों और कामगारों के लिए कार्य किया। वह किसानों और कामगारों की आवाज बनें।

डाॅ. मेजर सिंह पंजाबी लोक संगीत के एक महान गायक, वादक और नृत्यकार हैं। वे तुँबी, अलगोजा, डफ और बीन जैसे पारंपरिक लोक वाद्यों के विशेषज्ञ हैं और नरेंद्र बीबा, गुरमीत बावा जैसे प्रमुख कलाकारों के साथ मंच पर प्रदर्शन कर चुके हैं। उनका करियर कई दशकों तक फैला हुआ है और उन्होंने पंजाबी लोक संगीत और नृत्य को संरक्षित करने में महत्वपूर्ण योगदान दिया है। डाॅ. सिंह ने कई पंजाबी एलबमों में संगीत रिकॉर्ड किया और अंतर्राष्ट्रीय स्तर पर कई प्रमुख महोत्सवों में प्रदर्शन किया। लोक संगीत और नृत्य के प्रति उनकी निष्ठा के कारण उन्हें 2020 में पंजाब राज्य शिरोमणि पुरस्कार सहित कई पुरस्कार प्राप्त हुए। इसके साथ ही वे अकाल डिग्री मस्तुयाना साहिब कॉलेज, संगरूर में इतिहास के सह-आचार्य के रूप में 25 वर्षों से अधिक समय तक सेवा दे चुके हैं। उनका योगदान भारतीय और अंतर्राष्ट्रीय मंचों पर आगामी पीढ़ियों के कलाकारों के लिए प्रेरणास्त्रोत बना हुआ है।