Journal articles on the topic 'Cmentarze żydowskie'

Artykuł przedstawia różne wątki łączące stadiony piłkarskie w Polsce z Zagładą społeczności żydowskiej. Wydaje się prawdopodobne, że sugerowane tematy mogą być wykorzystane do celów edukacyjnych w szkołach lub innych instytucjach. Są to następujące tematy: 1. obóz pracy przymusowej na stadionie w Poznaniu (na podstawie filmu krótkometrażowego Stadion); 2. selekcja Żydów na stadionie w Będzinie (dziennik Rutki Laskier); 3. masowy grób na terenie kompleksu Skry Warszawa (książka Franza Blättlera Warszawa 1942 i film dokumentalny pt. Niedokończony film); 4. cmentarze żydowskie przerobione na boiska piłkarskie (relacja mieszkańca Kleczewa); 5. stadiony dawnych klubów żydowskich dzisiaj (z nawiązaniem do reportażu Maccabi Voices).

Jewish Cemeteries in Wrocław – Places (Un)known. Knowledge and Beliefs of Young Residents of Wrocław The article is based on empirical research, one of the elements of which was to verify the knowledge, beliefs and ideas of young Wrocław residents about the Jewish cemeteries located in the city. The subject of the analysis was, first of all, knowledge of their history, importance for local culture and community; ideas about the role of cemeteries in Jewish culture and customs related to death and funeral. An important aspect was also finding out what the place of cemeteries is and how they are perceived in the local community, do they function in the minds of young people and in what way, are they really known to them and are they associated with the Jewish community living here, or rather perceived as places of memory and museum space.

Dziedzictwo architektoniczne związane z kulturą żydowską stanowi ważny element wielokulturowej tradycji i historii województwa śląskiego. Niestety do naszych czasów zachowała się nieznaczna jego część. Artykuł prezentuje wyniki badań nad dziedzictwem architektonicznym oraz kulturowym cmentarzy żydowskich na terenie województwa śląskiego na przykładzie domu przedpogrzebowego wchodzącego w skład kompleksu cmentarza żydowskiego w Katowicach. W artykule przedstawiona jest charakterystyka i stan zachowania zabytku. Wyniki są efektem badań in situ, analizy źródeł archiwalnych, bibliograficznych, dokumentacji, przeprowadzonych w latach 2018–2021.

Pierwsi żydowscy osadnicy pojawili się w Poznaniu już w początkach istnienia miasta. Pierwszy polski książę Bolesław Pobożny, idąc za przykładem cesarza Fryderyka II, który w 1283 roku nadał Żydom w Wiedniu przywileje, uczynił to samo w Poznaniu. Wraz z rozwojem miasta stopniowo zwiększała się w nim liczebność ludności żydowskiej. Na początku XV wieku co czwarty budynek przy ulicy Sukienniczej był zajmowany przez Żydów. Ulica niebawem zyskała nazwę ulicy Żydowskiej. Z przeprowadzonego w 1507 roku spisu powszechnego wynika, że Poznań był jedną z największych gmin żydowskich w Polsce. Pierwszy cmentarz żydowski został założony w XV wieku na Złotej Górze, w pobliżu obecnego kościoła oo. Jezuitów, później przeniesiony został na teren zwany Muszą Górą, po zachodniej stronie miasta. Pod koniec XVIII wieku gmina żydowska stanowiła jedną czwartą mieszkańców. W 1793 roku Poznań przeszedł pod władanie pruskie. Podczas pożaru w 1803 roku spłonęły trzy z sześciu synagog. Działania urbanistyczne podjęte przez władze pruskie nie objęły odbudowy dzielnicy żydowskiej. Cmentarz na Muszej Górze został zlikwidowany w 1804 roku, a gmina żydowska otrzymała grunt pod nowe miejsce pochówku przy ul. Głogowskiej. Historia poznańskich Żydów jest przypowieścią o nieistniejącym miejscu, zagubionym między dziewiętnastowiecznymi kamienicami a podwórkami dzielnicy nazwanej Łazarz. Niegdyś znacząca społeczność żydowska w Poznaniu zniknęła. Najnowszy cmentarz został założony w latach 30. XX wieku przy ul. Szamarzewskiego. On również już nie istnieje – obecnie znajdują się tam ogrody działkowe.

W niniejszym artykule podjęto się opisu żydowskich domów modlitwy oraz cmentarzy na obszarze administracyjnym dzisiejszego województwa warmińsko-mazurskiego. Autor skupia się nie tylko na katalogowym ujęciu 49 gmin żydowskich, z których większość dysponowała własnymi miejscami grzebalnymi oraz domami modlitwy lub synagogami, lecz także opisuje dzieje poszczególnych gmin oraz przedstawia ogólnie historię obecności Żydów w dawnych Prusach począwszy od średniowiecza aż do 1945 r. Głównym celem artykułu jest ukazanie obecnego stanu zachowania cmentarzy, domów modlitwy i synagog, ich losów w powojennej rzeczywistości PRL oraz okresie po 1989 r., a także ich roli w świadomości mieszkańców Warmii i Mazur.

Symbolikę motyla, głęboko zakorzenioną w kulturze, nakreśla greckie znaczenie tego terminu. Psyche, oznacza dosłownie motyla, jak i duszę. Cykl życiowy owada posłużył za porównanie do egzystencji człowieka – gąsienica, będąca stadium larwalnym symbolizuje ludzki los na ziemi, poczwarka, jako forma przejściowa – śmierć, natomiast motyl, będący postacią doskonałą, jest metaforą zmartwychwstania oraz zbawienia. Motyl jako symbol nadziei oraz nieśmiertelności pojawia się zarówno w chrześcijańskiej, jak i w żydowskiej sztuce nagrobnej. Praca prezentuje motyw motyla na wybranych chrześcijańskich zabytkowych nagrobkach, gdzie został przedstawiony w formie płaskorzeźby bądź jako atrybut postaci figuralnej (skrzydła). Przeprowadzona analiza cmentarzy Polski południowo-wschodniej opisywany motyw wykazała na cmentarzach Rzeszowa (Stary Cmentarz, Cmentarz Pobitno), w Krakowie (Cmentarz Rakowicki) oraz Tarnowie (Stary Cmentarz).

Krajobraz konfliktu to koncepcja przykuwająca obecnie uwagę w studiach krajobrazowych. Kierunkuje analizy przede wszystkim w ramach archeologii współczesności, stanowiąc jeden z kluczy odczytywania historii ze struktur otaczającego nas krajobrazu kulturowego. W artykule przedstawiono propozycję rozszerzenia koncepcji krajobrazu konfliktu w dyskursie o żydowskim materialnym dziedzictwie religijnym. Humanistyczne zwrócenie się ku materialności odsłania nowe konteksty Zagłady, w tym jej nie-ludzkie, bo krajobrazowe reprezentacje. Adaptację koncepcji w studiach nad żydowskim dziedzictwem religijnym przedstawiono na przykładzie badań przeprowadzonych w przestrzeni Nowego Cmentarza Żydowskiego w Łodzi. W pracy omówiono wyniki analiz dotyczących wybranych elementów krajobrazu konfliktu stanowiących składowe m.in. substancji nagrobkowej nekropolii. W badaniach wykorzystano metodykę nieinwazyjnej dokumentacji terenowej oraz wykonano analizę komparatystyczną danych fotogrametrycznych i teledetekcyjnych (m.in. chmury punktów z lotniczego skaningu laserowego, zdjęć lotniczych). Na tej podstawie skonstruowano przestrzenne modele zinwentaryzowanych struktur dziedzictwa materialnego, stanowiących historyczne palimpsesty, i wyodrębniono elementy krajobrazu konfliktu.

Jakub Petelewicz: Panie Profesorze, w czasie wojny mieszkał Pan w Warszawie, nie sposób było wówczas nie stykać się z Żydami. Jak Pan, wówczas 9-10 a potem nastoletni chłopiec, ich postrzegał, jak w Pana pamięci zapisały się stosunki polsko-żydowskie w okupowanej Warszawie? Jerzy Tomaszewski: Przede wszystkim muszę uściślić, że ja nie jestem z Warszawy tylko z małych miasteczek, gdyż przed wojną mieszkałem w kilku. Ojciec mój był inspektorem PZUW i był parę razy przenoszono go służbowo z jednego miasteczka do drugiego. Wobec tego miał dosyć skromne kontakty w środowiskach lokalnych, często raczej oficjalne, zawodowe, a z Żydami stykaliśmy się w sposób marginalny. Siłą rzeczy Żydów spotykałem na ulicy, gdyż w Mińsku Mazowieckim mieszkaliśmy nie tak daleko od synagogi (to jest moja dzisiejsza wiedza), a za murem otaczającym ogród był cmentarz żydowski. Jak się szło w kierunku centrum miasta, na ulicy spotykaliśmy tradycyjnie ubranych Żydów, zwracali uwagę czarnymi strojami, i charakterystycznymi czapkami. Zapamiętałem to jako zjawisko normalne, tradycyjni Żydzi stanowili nieodłączną część społeczności. Pamiętam też ubogie sklepiki żydowskie. Nie miałem kontaktu z antysemityzmem, z wyjątkiem jednego przypadku. Sąsiad, który mieszkał w tym samym domu, pokazywał mi jakieś antysemickie obrazki. Wywołało to oburzenie ojca i w pamięci została mi duża awantura. Zdarzenie to bardziej pamiętam z uwagi na awanturę a nie z powodu karykatur. Ojciec przed pierwszą wojną światową był w PPS, a ów sąsiad najprawdopodobniej – jak dzisiaj sądzę - endekiem. I tak się wyczerpuje moja pamięć z okresu międzywojennego.

The New Jewish Cemetery in Lublin as a Palimpsest of Memory The article seeks to understand the current condition of the new Jewish cemetery in Lublin, Poland. While it briefly presents the prewar history of the cemetery, the focus of the paper is on the afterwar period 1944–1992. The cemetery becomes a palimpsest of memory researched through activities, documents, media reports, and transformations of the area. The activities of Jewish organizations both in Poland and abroad, as well as activities of the local municipality create an image of both neglect and celebration. The specific situation of the cemetery as a functioning burial area is also explained in the context of politics and memory, as well as the general condition of the Jewish community in communist Poland.

Tamara Łempicka stworzyła własną legendę, modelując historię swej rodziny na potrzeby narracji, która dowieść miała niezwykłości, a nawet egzotyki losów artystki. Jej życiorys, powszechnie przyjęty w publikacjach powielających niesprawdzone informacje, wciąż kryje wiele zagadek, które nie mają wprawdzie znaczącego wpływu na twórczość Łempickiej, ale wiele mówią o osobowości artystki. Tamara starannie skrywała żydowskie pochodzenie rodziny swej matki, Malwiny Dekler, konstruując opowieść o bogatej, mieszkającej w Warszawie od czasów napoleońskich, polskiej rodzinie z inteligenckimi zamiłowaniami do muzyki na najwyższym poziomie. Deklerowie byli tymczasem typową mieszczańską rodziną wyznania mojżeszowego, związaną od przynajmniej dwóch pokoleń z Warszawą. Postacią szczególnie interesującą wśród jej przedstawicieli był brat matki Tamary, Zygmunt (?-1919), pionier automobilizmu i lotnictwa w Polsce, inżynier, wydawca, pilot oraz żołnierz 1 Dywizji Piechoty Legionów, który najprawdopodobniej poległ w wojnie polsko-bolszewickiej. Jego grób znajduje się na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ulicy Okopowej. Dzięki niemu udało się odsłonić przynajmniej część historii tej rodziny. W legendzie stworzonej przez Tamarę szczególną rolę odgrywa jej pierwszy mąż – Tadeusz Łempicki, którego postać zupełnie przepadła w cieniu artystki. Tymczasem i on, a może przede wszystkim jego rodzina, jako typowa dla przedstawicieli polskiej inteligencji żyjącej w Petersburgu, zasługuje na większą uwagę. Wszystkie nowe ustalenia dotyczące życiorysu Tamary Łempickiej powinny stać się podstawą do dalszych badań dotyczących fenomenu tej artystki.

Niniejsze studium ze względów obiektywnych nie aspiruje do całościowego ujęcia tematu sygnalizowanego w tytule. W zamyśle autora ma stanowić punkt odniesienia dla przyszłych badaczy. Autorzy obrazów, rysunków czy grafik o tematyce pogromowej, reprezentujący różne generacje, szkoły artystyczne, tendencje stylistyczne, poglądy polityczne i status społeczny, nieczęsto byli naocznymi świadkami komentowanych wydarzeń. Wizualizowali je w oparciu o rozmaite relacje w prasie, komentarze ocalonych, własną wyobraźnię, wreszcie wzory ikonograficzne popularyzowane od lat. Gdyby w oparciu o znane nam prace pokusić się o ułożenie spójnego narracyjnie scenariusza zajść pogromowych musiałby on rozpoczynać się od „okrzyków pogromowych”, przedstawiających złowieszczą atmosferę przedpogromową, niejako uzasadniającą i usprawiedliwiającą w mniemaniu ich autora (T. Pobóg-Rossowski) krwawe zajścia od strony politycznej, religijnej czy społecznej. Takie obrazy spotykamy nad wyraz rzadko. Zupełnie wyjątkowa jest w tej grupie litografia ukazująca perspektywę niedoszłych ofiar, które szykują się do samoobrony (W. Wachtel).1 Dużo częściej artyści przedstawiali sceny właściwego pogromu ‒ niszczenie dobytku ofiar, palenie ich domostw, ukrywanie się, mordowanie, dużo rzadziej gwałty. Pogrom Wojciecha Weissa jest w tej grupie prac wybitnym ewenementem. W obrębie tych właśnie epizodów znajdują się sceny ucieczek niedoszłych ofiar, próbujących się ocalić (niektóre litografie A. Panna). Należy je stanowczo odróżnić od obrazów przedstawiających popogromowych wygnańców, bo ich wizerunki zaliczają się już do ostatniej, może najliczniejszej grupy, którą można określić mianem następstw pogromów czy też ich skutków. Do tej ikonografii zaliczyć należy widoki orszaków pogrzebowych i cmentarzy. W obrębie sztuki o tematyce pogromowej i okołopogromowej jako osobny, ważny rozdział jawi się tzw. dyskurs chrystologiczny. Wprowadzenie postaci Nazarejczyka do pejzażu pogromowego dawało artystom pole do malarskich czy graficznych komentarzy o podłożu polityczno-społecznym i religijnym. Przybierały one ton oskarżenia sprawców (chrześcijan, Rosjan, Ukraińców, Polaków), ale też wyraźnej wskazówki dotyczącej jedynego dla wielu zakończenia żydowskiej niedoli, czyli syjonizmu (R. Rubin). Żydowski Chrystus, konfrontowany z wiecznym tułaczem Ahaswerem lub wręcz z nim utożsamiany, ze sprawcy żydowskich nieszczęść stawał się ofiarą własnych wyznawców, ofiarą, z którą łatwiej się było utożsamić. Nie sposób dziś pokusić się o pełny katalog artystycznych narracji o pogromach żydowskich okresu pierwszej wojny światowej, rewolucji październikowej i czasu, który nastąpił tuż po obu krwawych konfliktach, gdy miały miejsce polsko-ukraińskie walki o Lwów oraz wojna polsko-bolszewicka. Komentowane przez artystów wydarzenia wpisują się w długi ciąg represji antyżydowskich, w tym pogromy w Kiszyniowie i Homlu (1903) czy te w Żytomierzu i Odessie (1905). Znalazły one swych artystycznych komentatorów, którzy na początku XX wieku wykreowali schematy kompozycyjne i ikonograficzne, inspirujące później ich młodszych kolegów.

Gmina łucka, choć mniejsza od gmin w Trokach czy Haliczu, może się pochwalić nie mniej chlubnym rodowodem. Według tradycji jej początki sięgają czasów Księcia Witolda, który miał sprowadzić Karaimów na Wołyń. Z Łucka wywodziło się wielu uczonych Karaimów, jak na przykład Mordechaj Sułtański czy najsłynniejszy karaimski uczony Abraham Firkowicz. Łucka gmina karaimska dzieliła losy miasta – nie omijały jej różne nieszczęścia, najazdy wroga, pożary, epidemie. I choć niewielka liczebnie, przetrwała jednak do XX wieku jako jedna z pięciu gmin karaimskich na terenach Polski i Litwy. Karaimi z Łucka, ok. 1938 W 1939 roku gmina liczyła 60 osób. Miała swój cmentarz i położoną na brzegu Styru drewnianą kienesę. Wojna i zmiany, jakie po niej nastąpiły, nie oszczędziły łuckich Karaimów. Czterech mężczyzn zginęło: Leon Pilecki poległ na froncie karelo-fińskim, Selim Rudkowski i Józef Gołub zostali zamordowani przez bandy ukraińskie, Mojsiej Nowicki zginął w czasie bombardowania w Essen (Niemcy). Osiem osób emigrowało z Łucka, jedna rodzina została deportowana do Kazachstanu. 2 lutego 1944 r. Niemcy opuszczają miasto, wkraczają wojska radzieckie, a wraz z nimi wojsko polskie. W lipcu odwiedza nas ku naszej wielkiej radości Mieczek – Józef Sulimowicz, Karaim z Halicza, który w 1941 roku był wzięty do Armii Czerwonej. Teraz jest już w polskim mundurze. W Łucku następuje mobilizacja mężczyzn do wojska. Dostają powołanie i zostają wcieleni do wojska polskiego Daniel Gołub (kawaleria) oraz Józef Nowicki (lotnictwo). 5 kwietnia 1944 r. w Łucku smutna wiadomość – umiera Aleksander Mardkowicz, wybitny karaimski działacz, pisarz, poeta, założyciel “Karaj Awazy”, pisma w języku karaimskim, autor słownika “Karaj sez – bitigi. Słownik karaimski. Karaimisches wöterbuch”. Za pogrzebem na chłopskim wozie, pod gradem kul odprowadzamy zasłużonego członka naszej społeczności na cmentarz. Wkrótce miejscowa ludność zostaje poinformowana, że na mocy porozumień między Polską a ZSRR odbędzie się ewakuacja ludności polskiej i żydowskiej za Bug. O Karaimach umowa repatriacyjna nie wspomina. Pewnego dnia na Karaimszczyźnie zjawiają się dwaj panowie z PUR-u (Państwowego Urzędu Repatria-cyjnego), aby porozmawiać o dalszych losach Karaimów, lojalnych obywateli państwa polskiego. Proponują pomoc w repatriacji. Długie rozmowy, rozważania. Decyzja nie była łatwa. Nie wszyscy zdecydowali się na wyjazd. Pociągał za sobą opuszczenie domowych ognisk, rozstanie z kienesą i cmentarzem, których już nigdzie nie mieliśmy znaleźć. W końcu kilka rodzin zdecydowało się na wyjazd. Byli to Michał i Aleksandra Gołub, Maria Gołub, Marek Gołub, Stella Gołub, Sabina Gołub, Józef Kaliski, Rozalia Mardkowicz, Tamara Mardkowicz, Emanuel Nowicki, Sabina Nowicka, Dorota Nowicka, Anna Nowicka, Amalia Nowicka, Nazim Rudkowski, Tamara Rudkowska. Przed wyjazdem wszyscy razem odwiedziliśmy cmentarz, by pożegnać bliskich. Po raz ostatni zgromadziliśmy się na nabożeństwie w kienesie. 15 lipca 1945 roku jednym transportem wyjechaliśmy z Łucka i osiedliliśmy się w Opolu. Orucz na cmentarzu w Łucku, ok. 1938 Dziś w Łucku nie ma już kienesy – spłonęła w pożarze w 1972 roku, a na miejscu, gdzie był cmentarz, wyrosła nowa dzielnica miasta. Zatarte zostały w Łucku ślady Karaimów, przez kilka wieków zaznaczających swą obecność na kresach Rzeczpospolitej. Dziś* w Łucku mieszka już tylko jedna rodzina karaimska, rodzina Szymona Eszwowicza. Pan Szymon, ostatni łucki Karaim, pomimo swego sędziwego wieku, przybył latem 1989 roku do Trok, by wziąć udział w zjeździe Karaimów. Wielu Karaimów, przybyłych z Łucka w czasie tej repatriacji, a także wcześniej, już nie żyje. Spoczywają w Warszawie na jedynym w Polsce karaimskim cmentarzu. Część wyjechała z Opola tam, gdzie były większe skupiska rodaków: do Warszawy, Wrocławia, na Wybrzeże. Obecnie mieszka w Polsce trzynaścioro Karaimów z Łucka. Gmina karaimska w Łucku – 1939 rok Rebeka Bezikowicz z d. Kaliska Stefania Bezikowicz Sabina Bezikowicz Anna Bezikowicz Mikołaj Bezikowicz Jakub Eszwowicz Estera Eszwowicz z d. Turczyn Szymon Eszwowicz Maria Eszwowicz z d. Pilecka Romuald Eszwowicz Józef Eszwowicz Aleksander Firkowicz ojciec Rozalia Firkowicz z d. Pilecka Aleksander Firkowicz Eliasz Firkowicz Michał Gołub Aleksandra Gołub z d. Abrahamowicz Aleksander Gołub Daniel Gołub Józef Gołub Aleksander Gołub Maria Gołub z d. Eszwowicz Marek Gołub Stella Gołub Sabina Gołub Aleksander Greczny Józef Kaliski Sabina Kapłanowska Józef Łobanos – hazzan Helena Łobanos z d. Ławrecka Mikołaj Łokszynski Aleksander Mardkowicz Rozalia Mardkowicz z d. Sandomirska Tamara Mardkowicz Anatol Mardkowicz Marek Mardkowicz Aleksandra Mardkowicz Dorota Nowicka z d. Sułtańska Emanuel Nowicki Sabina Nowicka z d. Abrahamowicz Anna Nowicka Józef Nowicki Amalia Nowicka Mojsiej Nowicki Szymon Nowicki Michał Nowicki Sabina Nowicka z d. Eszwowicz Halina Nowicka Alina Robaczewska z d. Szpakowska Eugeniusz Robaczewski Julia Robaczewska Romuald Robaczewski Ananiasz Rojecki Beniamin Rojecki Leon Pilecki Sara Pilecka z d. Leonowicz Sergiusz Rudkowski Tamara Rudkowska z d. Majewska Selim Rudkowski Nazim Rudkowski Zachariasz Szpakowski * Niniejszy tekst był pisany w 1989 roku z zamiarem zamieszczenia go w numerze drugim pierwszej serii Awazymyz, numerze, który nigdy się nie ukazał.

17 lutego 2021 r. zmarł Jan Jagielski – nasz Przyjaciel i członek Rady Naukowej naszego pisma. Chyba każdy spośród współczesnych badaczy historii polskich Żydów spotkał prędzej czy później na swojej drodze Pana Janka, człowieka legendę, człowieka instytucję. I każdy trafiał do dużego pokoju w Żydowskim Instytucie Historycznym, zastawionego pod sam sufit regałami z setkami segregatorów. W każdym z nich – dziesiątki zdjęć dokumentujących materialne życie polskich Żydów: nieistniejące już synagogi, cmentarze, powojenne upamiętnienia. Na wprost drzwi, za masywnym biurkiem Pan Janek, zawalony dokumentami, porządkował kolejną partię zdjęć…

Wymienionego w tytule księdza spotkałem tylko dwa razy. Przy drugim spotkaniu rozmawiałem z nim dłużej – ponad godzinę spacerowaliśmy po ogrodzie, okalającym dom księży jezuitów, w Krakowie, przy ulicy Kopernika, gdzie ks. Stanisław mieszkał. Było to w lipcu 2003 roku. – Ta jedyna rozmowa była dla mnie bardzo ważna; do jej tematu mieliśmy powrócić. Niestety, nie było mi to dane. W dniu 15 marca, 2004 r. uczestniczyłem w Jego pogrzebie. Mszę św., w przepełnionej wiernymi bazylice Serca Jezusa, koncelebrowało 87 księży, pod przewodnictwem kardynała Franciszka Macharskiego, wówczas arcybiskupa-metropolity krakowskiego; uczestniczyli w niej również: biskup ewangelicko-reformowany i pastor augsbursko-ewangelicki. Główny celebrans poprowadził także ceremonie pogrzebowe na cmentarzu, gdzie ks. Musiała żegnały tłumy jeszcze liczniejsze. Czymś zupełnie nadzwyczajnym była obecność na cmentarzu dużej grupy Żydów, przybyłych nie tylko z Polski, ale również z Izraela. Pośród znakomitości świata żydowskiego obecnych było 3 rabinów: główny rabin Polski, rabin Krakowa i chasydzki rabin z Jerozolimy; ten ostatni na grobie Księdza odśpiewał kadisz. Żydów krakowskich reprezentował przewodniczący tamtejszej Gminy. Obecny był również ambasador Izraela w Polsce, David Peleg.

Celem artykułu jest zaprezentowanie wstępnych wyników przeprowadzonej w latach 2013–2014 przez studentów i pracowników Katedry Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego inwentaryzacji macew z cmentarza żydowskiego w Brzezinach, zgromadzonych na tamtejszym placu muzealnym. Analizie poddany został zespół pomników składający się ze 135 płyt, a kryterium wyboru był stan ich zachowania. Co istotne, na niektórych fragmentach nagrobków, które posłużyły Niemcom za materiał do budowy mostu na rzece Mrożycy, zachowała się malatura. W toku przeprowadzonych badań wywnioskowano, że do początków XX wieku lokalne środowisko starotestamentowych było bardzo konserwatywne (świadczą o tym dekoracje i epigrafy na macewach). Spostrzeżenia te mogą być pomocne w uzupełnieniu historii i charakterystyki społeczności brzezińskich Żydów.

Stratification of the cemetery’s space reflects the social structure of the city, revealing an internal hierarchy, the worldview and the tastes of the inhabitants. The message that a headstone conveys is a resultant of the communication intended by those who commissioned it and the historical context. The means of visual expression, as well as the nature of the embellishments are the necessary tools for its reading. This text is concerned with the possibilities of analysing and interpreting historical forms found at the Jewish cemetery in Łódź, taking into account the time when they were created, the location, the patron and the historical context.

Jan Franciszek Dionizy Żabiński urodził się 8 kwietnia 1897 r. w Warszawie. Tuż po osiągnięciu pełnoletności został wcielony do odrodzonego po zaborach Wojska Polskiego. Wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r. Służył też w osobistej ochronie marszałka Józefa Piłsudskiego. Ukończył studia zoologiczne w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Pracę doktorską z fizjologii obronił na Uniwersytecie Warszawskim. Zaangażowany w program ratowania i przywracania naturze żubra, był też redaktorem Ksiąg Rodowodowych Żubra. Po wygranym konkursie, w 1929 r. objął stanowisko dyrektora Miejskiego Ogrodu Zoologicznego w Warszawie. Warszawskie ZOO pod jego kierownictwem znalazło się w ciągu dziesięciu lat wśród najnowocześniejszych ogrodów zoologicznych na świecie. O Żabińskim było głośno w świecie zoologicznym w związku z Jego zaangażowaniem w rozmnożenie likaonów, konia Przewalskiego i, przede wszystkim, słonia indyjskiego.Za kadencji Żabińskiego urodził się jedyny, jak dotąd w ogrodach zoologicznych Polski, słoń. Po zniszczeniu ZOO we wrześniu 1939 r., Żabiński pozostawał w konspiracji. Na terenie ogrodu zoologicznego ukrywał broń. Nauczał na tajnych kompletach. W swoim domu na terenie ZOO ukrywał osoby narodowości żydowskiej, wielokrotnie osobiście wyprowadzał z getta warszawskiego osoby, na które wydano wyrok śmierci. Wraz z żoną Antoniną Żabińską uratował z zagłady około 300 osób, za co został w 1965 r. odznaczony tytułem ?Sprawiedliwy wśród Narodów Świata?. Powstaniec warszawski, po upadku Warszawy, więzień Stalagów w Niemczech. W 1948 r. otworzył na nowo warszawskie ZOO dla zwiedzających. Za przynależność do AK szykanowany przez Urząd Bezpieczeństwa, zmuszony został do opuszczenia Ogrodu w 1951 r. Autor kilkudziesięciuksiążek i 1500 audycji radiowych o charakterze zoologicznym. Dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski z gwiazdą. Zmarł 26 lipca 1974 r. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim.

Twórczość Marii Lednickiej-Szczytt (Maryli Lednickiej), uczennicy Antoine’a Bourdelle’a, uważanej w okresie międzywojennym za jedną z najbardziej znanych polskich artystek za granicą, jest dziś w zasadzie nieznana. W rekonstrukcji artystycznej biografii, skupiam się na okresie włoskim jako najbardziej owocnym w jej karierze. Za daty graniczne tego okresu przyjęłam 1924 – rok pierwszej indywidualnej wystawy artystki w mediolańskiej Galerii Pesaro, za końcowy, rok 1934 – datę pierwszej indywidualnej wystawy w nowojorskiej Wildenstein Galleries, inicjującej przenosiny pracowni artystki za ocean. Urodzona w Moskwie, córka jednego z najważniejszych polskich polityków w carskiej Rosji Aleksandra Lednickiego, została wcześnie dostrzeżona jako sprawna organizatorka i aktywna uczestniczka polskiego życia artystycznego nad Sekwaną. Zyskała dowody oficjalnego uznania w postaci życzliwych recenzji popularnych krytyków (jak Woroniecki czy Vauxcelles) oraz przyjęcia w 1921 roku w poczet członków Salon d’Automne, a w 1925 roku członka warszawskiego TZSP. W początku lat 20. rozpoczęła współpracę z Adrianną Górską (Adrienne Gorską), siostrą Tamary Łempickiej, z którą wykonała projekty fontann i małej architektury, a także nagrobek rodziny Lednickich na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (1923–1925). Okres włoski, w którym Lednicka stworzyła wiele portretów osobistości ze świata sztuki, arystokracji i polityki, upłynął pod znakiem ówczesnych protektorów rzeźbiarki – małżeństwa Teoplitzów. Józef (Giuseppe), pochodzący z warszawskiego rodu żydowskiej burżuazji, wpływowy prezes Banca Commerciale Italiana, oraz jego żona – gwiazda scen krakowskich ok. 1900 roku i podróżniczka – Jadwiga Mrozowska, prowadzili w Mediolanie artystyczny salon, promujący młodych artystów. Zaprzyjaźnieni z d’Annunziem i czołowymi postaciami ówczesnych Włoch, ułatwiali sukcesy swej podopiecznej, a także promowali związane z nią uzdolnione kobiety (Adrienne Gorska, Tamara de Lempicka). Współpracując w latach 30. przy dekoracji kilku włoskich transatlantyków, Lednicka biegle opanowała technologię prac w różnych materiałach – od ulubionego drewna, po rozmaite gatunki kamienia, płaskorzeźbę i panele dekoracyjne. Dorobek artystki dziś zupełnie rozproszony (w Polsce w zbiorach muzealnych zaledwie 3 rzeźby) i zapo mniany, byłby dziś niemożliwy do odtworzenia gdyby nie materiały archiwalne przekazane w latach 60. XX wieku przez brata artystki – Wacława, do Muzeum Narodowego w Warszawie. Funkcjonując w różnych krajach i środowiskach, była Lednicka zawsze ambasadorką polskiej kultury, organizatorką wystaw i uczestniczką wydarzeń, W 1932 roku na pokładzie statku – Conte di Savoia – na który wykonała popiersie żony następcy tronu, Księżnej Piemontu, odbyła pierwszą podróż do Ameryki, która wzbudziła fascynację tym krajem i decyzję o przeprowadzce za ocean. Wybuch drugiej wojny światowej, zmieniający radykalnie oblicze świata, w którym Lednicka miała uznaną pozycję, stał się przyczyną załamania zdrowia, depresji i samobójczej śmierci w roku 1947. Choć szczątkowe zachowanie twórczości Lednickiej, utrudnia dziś przywrócenie jej trwałego miejsca w historii polskiej rzeźby dwudziestolecia, rekonstrukcja artystycznej biografii rzeźbiarki zdaje się dopełniać w wielu aspektach obraz epoki, w której funkcjonowała. Wydobywa z mroku powiazania i nieoczekiwane związki, wzbogacając obraz polskiego międzywojnia. Niczym papierek lakmusowy lub brakujący kawałek układanki, przywrócona obecność Lednickiej pozwala odczytać ukryte sensy większej struktury.