Dissertations / Theses on the topic 'I dzieci'

Niepełnosprawność jest zawsze dramatem, jakkolwiek dzielnie byłaby znoszona przez dziecko czy jego rodziców. Jak bardzo by nie kochali swego niepełnosprawnego dziecka, jego niepełnosprawność nie jest tym, czego by jemu i sobie życzyli. I nawet, jeśli dziecko nie jest świadome swej niepełnosprawności, a jego cierpienie nie wydaje się być czymś oczywistym – niepełnosprawność zawsze stanowi ograniczenie potencjału i możliwości rozwoju dziecka, i jako taka kładzie się bolesnym cieniem na życiu jego rodziców i rodziny. Stanowi trudną próbę i sprawdzian dojrzałości rodziców jako pojedynczych osób, a także sprawdzian jakości ich związku. Z tej próby nie wszystkie małżeństwa wychodzą zwycięsko, choć jest to możliwe. Wśród rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym, nieraz ciężko upośledzonym spotyka się rodziny szczęśliwe, żyjące w atmosferze miłości i zrozumienia, wiele jest jednak rodzin nieszczęśliwych, rozgoryczonych i przytłoczonych nadmiarem obowiązków. Przyjmując założenie, że posiadanie dziecka niepełnosprawnego stanowi dla jego rodziców poważną i chroniczną sytuację trudną, a także, że rodzina stanowi system reagujący uruchamianiem procesów adaptacyjnych, gdy pojawią się trudności dotyczące każdego z jej członków - można przewidzieć, że w rodzinach dzieci niepełnosprawnych te adaptacyjne mechanizmy mogą w istotny sposób wpływać na sposób pełnienia ról małżeńsko- rodzicielskich obojga rodziców oraz na ich poczucie szczęścia. Tym silniej, że niepełnosprawność, choroba dziecka jest czynnikiem silnie angażującym emocjonalnie jego rodziców (lęk, gniew, niepokój, niepewność, często poczucie krzywdy, wstyd i rozczarowanie). Wskazują na to obciążenie informacje uzyskiwane od nich w praktyce diagnostyczno-terapeutycznej (wywiady, rozmowy, pytania, zwierzenia), potwierdzają je także pracujący z rodzicami dzieci niepełnosprawnych specjaliści (Marcysiak I. M. 1999, Kramarczyk E. 1989, Kielin J. 2002). Niniejsza praca stanowi próbę zrozumienia mechanizmów, zależności przyczyniających się do tego, że jedne rodziny, mimo choroby lub niepełnosprawności dziecka, mimo przeżywanego stresu oraz ogromnego obciążenia obowiązkami, potrafią utrzymać dobrą jakość wzajemnych relacji, zaś w innych dzieje się źle. We wzajemnych relacjach osób znajdujących się w stałym związku bardzo istotną rolę odgrywa percepcja siebie i partnera. Ta percepcja jest złożona i wieloaspektowa. Ważne jest jak widzą się nawzajem, jak oceniają wagę zadań swojej roli i roli partnera, jak oceniają swoje pełnienie roli i pełnienie roli przez partnera, czy potrafią się domyślić jego oczekiwań. Nawet ludzie z niewielką wiedzą psychologiczną mają świadomość, że dla związku ważne jest także czy potrafią się dobrze dogadać, porozumieć, czyli uzgodnić swoje wyobrażenia na temat sposobu pełnienia swych ról, a także czy potrafią dostrzec i docenić własne starania? Czy czują, że podział obowiązków jest sprawiedliwy, wyważony, a także czy w sytuacji poważnego stresu nie czują się zaniedbani przez partnera, odsunięci na bok przez wagę jego prac i zobowiązań związanych z dzieckiem. Praca została zaplanowana tak, by przeanalizować, jaki jest związek między percepcją roli własnej i partnera oraz sposobu jej pełnienia w tych właśnie złożonych aspektach a poczuciem szczęścia rodziców dziecka niepełnosprawnego. Ma przyczynić się do określenia, jakie wymiary pełnienia ról małżeńskich wpływają najsilniej na jakość funkcjonowania małżeństwa i poczucie szczęścia małżonków. Wnioski, spostrzeżenia płynące z przeprowadzonych badań i analiz statystycznych zawartych w niniejszej pracy pomogą zrozumieć zarówno sytuację rodzin dzieci niepełnosprawnych, ponoszone przez nich koszty emocjonalne. Będą mogły także służyć wskazówką terapeutom pracującym z rodzinami, a zwłaszcza osobom udzielającym pomocy psychologicznej i medycznej dzieciom niepełnosprawnym i ich rodzinom.

The aim of the dissertation was to determine whether the socio-therapeutic classes organized for the entire group using, in a targeted manner, selected areas of art are one of the answers to the problems of children behaving in kindergarten and their peer group and the expectations of teachers, parents and specialist staff in this area. The presented doctoral dissertation consists of three main parts: theoretical, methodological and empirical. In the theoretical part, the author presented the situation of the kindergarten, as an institution being the place of the upbringing and the education of a child, therefore the presented text includes both the pre-school and the pre-school education, because the kindergarten has three basic functions: educational, didactic and caring. On the pages of the theoretical part, the legal acts regulating the functioning of pre-school institutions were analyzed. The theoretical part of the dissertation also contains the characteristics of socio-therapeutic interactions and argues that sociotherapy is one of the methods that should be used in a therapeutic work in the kindergarten. The research methods used during the exploration activities were: action research, diagnostic survey, individual case method and projection and sociometric methods. According to methodological assumptions, the work was of a qualitative nature, and the data obtained were further specified by quantitative data. The explorations made were diagnostic and verification tests. To make a professional judgment of the obtained results, transcripts of interviews and interviews were conducted with respondents (5- and 6-year-old children attending kindergarten, kindergarten teachers, parents of children attending kindergarten, psychologists, school educators, sociotherapists and speech therapists), quantitative analysis with elements statistics (using chi square test independence), analysis of data obtained from the diagnostic survey of teachers, directors of pre-school institutions, parents of children attending kindergarten and specialist staff (speech therapist, psychologist, school educator, sociotherapist) and analysis of pedagogical documentation of pre-school teachers and pre-school institutions' directors. In the empirical part of the work the author presented the felt needs and declared forms of help for children exhibiting behavioral disorders in kindergarten. In the final part of the dissertation, a summary of the work was made, which allowed to conclude that the research goals established in the conceptual phase were implemented and that the applied research procedure, in particular using the research method in action, and including projection techniques in the spectrum of research enabled measurable effects and examining the relationship between variables. The detailed hypotheses assumed in the concept phase have also been positively verified. The author emphasized that during the research activities she was accompanied by reflection on the usefulness of the obtained research in pedagogical practice, which is why in the chapter Summary of work and final conclusions, she postulated her postulates for pedagogical practice. The novelty of the approach taken by the author of the research issues was based, on the one hand, on the dynamics of socio-economic processes (an increasing number of children displaying behavioral disorders in the kindergarten), on the other, a gap in the research on sociotherapeutic classes with children in the kindergarten. A very important aspect in the author's sense was also the inclusion of the entire peer group in the therapeutic process. An important aspect of the presented activities was the fact that many specialists cooperate with each other (a psychologist, a school pedagogue, a sociotherapist, speech therapist, rehabilitant) throughout the implementation of the sociotherapeutic program.

PhD thesis entitled Linguistic and communicative skills of Roma children. Multiculturalism and diglossia concerns the Roma ethnic minority, which came to the Polish lands in the 16th century and which, because of their lifestyle, culture and language, attracts attention of the majority societies to this day. Assuming that language helps to interpret reality as well as it enables - especially young people - to experience the world, to get to know it, and finally to assimilate it to its own actions (Borowiec 2014), I decided to take up this subject with the focus on language and communication skills of children of the Roma ethnic minority. The dissertation defines the factors that influence the learning of the general variation of Polish by Romani students and also it indicates situations that in a special way determine the process of getting to know, and later improving, the language of the majority. In addition, I examined the phenomenon of diglossia, which is a specific type of bilingualism that requires special attention in the discussion over Romani cultural and linguistic. The work consists of two main parts: theoretical and research. The theoretical part of the dissertation consists of two chapters which concern: history, migration and the contemporary situation of Romani families in relation to the dominant culture and socio-linguistic situation of the Roma; the latter sets a comprehensive context for the description of research and the analysis of results. The issues raised in the analysis are primarily related to the language conditions of Romani children, because the Roma environment - depending on sociolinguistic and pragmatic conditions - uses the Romani language in a wider scope while Polish language is used only in official and general situations. This is due to the process of learning particular languages – the Romani language at home and in the family environment, and Polish language in the organized way at school. Such a situation is directly related to the phenomenon of primary socialization where “the individual learns the language and acquires knowledge, but most of all receives a basic axiological axiom, a network of values that shapes its personality, lifestyle, social patterns in the first stage of life, and finally specific cultural identity and attitude towards this identity" (Skudrzyk 2019, in print). It also refers to the secondary socialization, which is the entry of an individual into institutionalized life and official relations, and a transition from the private sphere to the public one that is connected with the process of developing an already acquired language as well as the creation and development of skills of operating "languages" that serve new specialized areas of life (Skudrzyk 2019, in print). By reviewing the concepts of bilingualism and diglossia, the theoretical part of the thesis emphasizes the influence of the second language on the occurrence of specific linguistic phenomena in expressions of the Roma children. The research part of the dissertation contains a description of tools used for the research, including the author's Test of language and communication skills, and the Visual Test Vocabulary - Understanding. In addition, the work presents the results of parallel studies on the language of children of the Roma ethnic minority, specifically their way of communicating. The material contains description and systematization of the most common innovations and deviations from the language norm occurring in the speech of Roma students. The whole work is also guided by a secondary, though equally important, objective - a desire to make both the Roma and the Polish teachers aware of the great role of school, which creates the intellectual culture of the language community (Ożdżyński 1997). It should be remembered that "language skills depend on life experience, mental maturity, internal culture and mental development. It is a development process and you have to work on it throughout your life. At school, we should try to create a solid foundation for its further development and improvement" (Maleszyk 2000: 69). Language education of children in their early school age, should serve" to learn about the ability to use language and learn how to use it efficiently in communication process with the environment to achieve a specific goal" (Maleszyk 2000: 65). The work deals with issues related to the Roma issue and its linguistic aspects, but it also describes the factors that govern the Roma child in the sphere of education, but also in the sphere of language and upbringing. Conclusions and research postulates related to these factors are placed at the end of the dissertation, which is also a summary of the considerations discussed in the entire work.

Poezja dla dzieci jest to dziedzina twórczości literackiej wyróżniana ze względu na stosunkowo wyrazistą kategorię adresata. Za poezję dla dzieci uznaje się jedynie utwory intencjonalnie kierowane do dzieci. W myśl klasyfikacji historyka literatury J. Cieślikowskiego najbardziej uchwytne są te formy poezji dla dzieci, które mają odpowiedniki w folklorze: kołysanki, wyliczanki, rymowanki itp. Rozwój polskiej poezji dla dzieci charakteryzuje wielość tendencji, ujawniających się w różnych modelach wierszy: od dydaktycznego S. Jachowicza, przez pieśniowy M. Konopnickiej, ludowy J. Porazińskiej, „dziecięcy” K. Iłłakowiczówny, lingwistyczny J. Tuwima i J. Brzechwy, medytacyjny J. Kulmowej, refleksyjny J. Ratajczaka, do kreacyjnego A. Kamieńskiej, W. Chotomskiej i D. Wawiłow. Punktem dojścia jest liryka dziecięcego punktu widzenia. W utworach młodszej generacji poetów wiersze dla dzieci tracą często regularny rytm i rym, na plan pierwszy wysuwa się obraz poetycki, ton refleksyjny oraz zabawa słowami i fabułami utworów. Bajka – to jeden z najczęściej uprawianych gatunków literatury dydaktycznej. Ze względu na walory dydaktyczne (jasno sprecyzowany morał) oraz przystępność formy (niewielka objętość) utwory należące do tego gatunku występują od początku rozwoju literatury dla dzieci po współczesność. W obrębie bajki wyróżnia się zwykle dwa podgatunki: bajka magiczna, czyli baśń i bajka zwierzęca. Za twórcę tej ostatniej uważa się bajkopisarza greckiego Ezopa, pochodzącego z Azji... [toliau žr. visą tekstą]
Poezija vaikams - tai literatūrinės kūrybos sritis, išskirta dėl konkretaus adresato. Vaikų poezija laikomi kūriniai, skirti būtent vaikams. Literatūroje dominuojanti estetinė funkcija vaikų poezijoje modifikuojasi į liaudinę bei didaktinę funkcijas ir įvairias jų atmainas. Labai svarbi funkcija - mažojo adresato kontakto užmezgimas ir palaikymas su pasakotoju. Vaikų poezijoje dažnos eiliuotos epinės formos su pramogine fabula, anekdotu ar eiliuotu dialogu. Pasak literatūros istoriko J. Cieslikovskio, patraukliausios yra tos poezijos vaikams formos, kurios turi atitikmenis folklore: lopšines, skaičiuotės, žaidinimai ir t.t. Vaikų poezija vystėsi nuo paprastų formų, nuo paprastų žaidinimų, kuriomis linksmino ar migdė vaikus, iki vaikiškų skaičiuočių bei dainelių, inspiruotų folkloro, pasakų, pasakaičių - tradicinės liaudies pasakos atmainų, pateiktų miniatiūrų ar eilių forma. Lenkiškos poezijos vaikams raidoje yra įvairių tendencijų, būdingų skirtingiems eilėraščių modeliams: nuo S. Jachovičiaus didaktinio, M. Konopnickos dainingojo, J. Porazinskos liaudiškojo, K. Ilakovičuvnos „vaikiškojo“, J. Tuvimo ir J. Bžechvos lingvistinio, J. Kulmovos meditacinio, J. Ratajčako refleksinio iki A. Kamenskos, V. Chotomskos ir D. Vavilovos originaliųjų. Atspirties taškas lyrika, atitinkanti vaikų pasaulėžiūrą. Jaunesniosios poetų kartos eilėraščiai vaikams dažnai netenka reguliariojo ritmo ir rimo, dėmesys kreipiamas į poetinį vaizdą, refleksinį toną, taip pat žodžių žaismą ir fabulą... [toliau žr. visą tekstą]
Poetry for children is the sphere of literature which is singled out for its clear audience category. The poetry is intended for children. Esthetical function usually prevailing in literature is modified in poetry for children to become didactical. It is important to maintain a relation between the young listener and the narrator. Paradramatical forms, anecdotes, epical forms with attractive narration are met in poetry for children. According to J.Cieslikowski, literature historian, the most acceptable are the forms of poetry which have equivalents in folk: lullabies, counting-out rhymes and e. c. Poetry for children developed from the simplest forms used to entertain or to lull kids, through counting-out rhymes to more complicated: songs inspired by folk, then fables, and finally, rhymed mini-tales intended for kids. Development of Polish poetry for children in characterized by a number of tendencies which appear in different models of poems: starting with didactical poems by S.Jachowicz, through songlike poems by M.Konopnicka, folk poetry by J.Porazinska, “childish” poetry by K.Illakowiczowna, linguistic poetry by J.Tuwim and J.Brzechwa, meditation poetry by J.Kulmowa, reflection poetry by J.Ratajczak, to creational poetry by A.Kamienska, W.Chotomska and D.Wawilow. A lyric of children’s point of view is the destination. Poems by younger generation of poets often miss regular rhythm and rhyme, poetical picture, reflective tone as well as play of words and plots of the... [to full text]

Rozpoczęta w 1999 roku reforma polskiego szkolnictwa od samego początku stała się przedmiotem zainteresowań badaczy. Jej twórcy zakładali kompleksowe i długofalowe działania w celu wprowadzenia zmian w procesie kształcenia i wychowania, a za ich pośrednictwem także w wykształceniu i postawach życiowych Polaków. Funkcjonująca reforma budziła i budzi wiele kontrowersji. Właściwie już od samego początku - 1 września 1999 roku - działała dobrze. Wiele jej niedociągnięć i błędów powodowało narastanie istniejących problemów w polskiej oświacie. Kolejne rządy wprowadzały jedynie zabiegi kosmetyczne, które nie miały większego wpływu na usprawnienie działającego systemu. Brak przygotowania samych wykonawców reformy – nauczycieli – którzy musieli poruszać się po „omacku”, stanowiło jedną z największych przeszkód powodzenia reformy. Jak wspomniano wcześniej, reforma miała na celu wprowadzenie zmian w procesie kształcenia i wychowania. Autorka pracy podjęła zatem próbę zanalizowania tego procesu. Przedmiotem zainteresowania stał się „ Zreformowany system edukacji i jego wpływ na kształcenie oraz wychowanie dzieci w publicznych szkołach podstawowych. Studium politologiczne”. Celem pracy jest ukazanie, jak zmienił się sposób kształcenia i wychowania w polskiej publicznej szkole podstawowej w wyniku zreformowania systemu edukacji. Do zrealizowania celu pracy postawiono hipotezy naukowe. W pracy autorka przyjęła hipotezę ogólną oraz podporządkowane jej hipotezy szczegółowe: 1.0. Reforma edukacji ma negatywny wpływ na wychowanie i kształcenie dzieci publicznych szkołach podstawowych. 1.1. reforma edukacji nie wpłynęła w znacznym stopniu na wyrównanie szans edukacyjnych, 1.2. wprowadzony awans zawodowy nauczycieli spowodował ich oddalenie się od realizowania procesu dydaktycznego i wychowawczego,1.3. rozwinęła się w znacznym stopniu biurokracja dotyczącą procesu dydaktycznego i wychowawczego, 1.4. skutkiem wprowadzonej reformy nastąpiło nasilenie zjawisk patologicznych wśród dzieci w publicznych szkołach podstawowych. Do weryfikacji przedstawionych hipotez zdecydowano się m.in. na zastosowanie badań ankietowych. Badaniem objęto terytorium Delegatury Śląskiego Kuratorium Oświaty . Kuratorium pełni rolę nadzoru pedagogicznego i skupia w swej strukturze wiele Delegatur. Zdecydowano się na wybór jednej. Miało to służyć zróżnicowaniu obszaru badawczego, gdyż Delegatura w Bytomiu swym zasięgiem obejmuje następujące miasta: Chorzów, Bytom, Piekary Śląskie, Siemianowice Śląskie, Świętochłowice oraz powiat tarnogórski. Ze względów technicznych i finansowych badaniem objęto po jednej placówce szkolnej w każdym mieście oraz dwie placówki szkolne w powiecie tarnogórskim. Analizie zostały poddane tylko publiczne szkoły podstawowe z wyłączeniem szkół integracyjnych i specjalnych. Ankiety zostały skierowane do pięciu grup respondentów: dyrektorów szkół, pedagogów szkolnych, nauczycieli wychowawców klas szóstych, uczniów klas szóstych i ich rodziców. Badania przeprowadzono w miesiącu maju roku szkolnego 2005/2006. Autorka pracy zdecydowała się na wyżej wymienione grupy gdyż przedstawiciele są uczestnikami i realizatorami systemu szkolnictwa. To ich spostrzeżenia mają duże znaczenie i mogą stanowić podstawę do dalszych prac w tym zakresie. Analiza i wyniki przeprowadzonych badań stanowią jeden z rozdziałów pracy. Składa się ona z czterech rozdziałów i ma charakter teoretyczno – empiryczny. W rozdziale pierwszym, noszącym tytuł Rozwój szkolnictwa w Polsce zostały zawarte zagadnienia związane z teorią szkolnictwa oraz przemianami w polskim szkolnictwie po II wojnie światowej. Omówione zostały takie pojęcia jak oświata, polityka oświatowa, system oświaty, edukacja, polityka edukacyjna, system edukacyjny i system szkolny, cele i formy kształcenia, role i funkcje wychowania, kapitał ludzki. Natomiast w kontekście przeobrażeń w polskim szkolnictwie po II wojnie światowej omówiono kolejne próby reformowania polskiego systemu szkolnictwa oraz ich rezultaty. Podjęto także próbę ukazania zaistniałych zmian w polskim szkolnictwie i ich dalszych konsekwencji po okresie transformacji.Rozdział drugi zawiera zagadnienia związane z najnowszą reformą edukacji i nosi tytuł Konsekwencje reformy edukacyjnej z 1999 roku. W tym rozdziale podjęto próbę analizy mechanizmów omawianej reformy, ich celów i metod osiągania. Starano się przedstawić kolejne etapy wdrażanych zmian. Podjęto również próbę ich oceny i analizy konsekwencji. W kolejnym trzecim rozdziale, noszącym tytuł Badania własne, dokonano prezentacji i analizy techniki przeprowadzonych badań własnych. Scharakteryzowano obszar terenu badawczego, przedstawiono próbę badawczą. Następnie kolejno dokonano analizy poszczególnych wyników badań wszystkich grup respondentów poddanych badaniu. W rozdziale czwartym, zatytułowanym Zamiast podsumowania, dokonano weryfikacji hipotez badawczych. Przedstawiono także wyniki badań przeprowadzonych przez inne podmioty a dotyczących tematyki reformy edukacji. W dalszej części podjęto próbę pokazania wyzwań stojących przed polskim szkolnictwem związanych z członkostwem Polski w Unii Europejskiej. Ważnym zagadnieniem omawianym w tym rozdziale jest także globalizacja i jej wpływ na oświatę. Ostatnim omawianym elementem jest znaczenie kapitału ludzkiego i kapitału społecznego. W przedstawionej dysertacji posłużono się różnym źródłami informacji. Główne źródło stanowiła literatura przedmiotu. Wykorzystano także badania przeprowadzone przez inne podmioty w zakresie tego tematu, celem ukazania i porównania uzyskanych wyników badań. Kolejne źródło stanowią czasopisma fachowe i branżowe z zakresu metodyki edukacji i oświaty. Niezwykle ważne okazały się także akty prawne, które są podstawą działania polskiego systemu edukacji. W pracy wykorzystano również źródła internetowe. Wprowadzona reforma w 1999 roku zapoczątkowała etap zmian w zakresie edukacji. Realizacja założonych celów oraz osiągnięć pożądanego stanu w edukacji w znacznej mierze zależny od poziomu przygotowania nauczycieli, ich postaw, sposobu myślenia, nastawienia i gotowości do zmian. Warto tutaj wspomnieć, że ukazało się wiele publikacji na temat przygotowania nauczycieli do prac w zreformowanej szkole. Wśród innych autorów należy wymienić: m.in.: J. Kuźma, J. Szempruch, A. Rosół i M.S. Szczepański, E. Putkiewicz, M. Zahorska, M.Kamińska, M. Kamińska – Juckiewicz.Aktualnie notuje się wzrost zainteresowania problemami edukacji. Szczególną uwagę zwraca się na ich powiązanie z życiem społecznym. Pisał o tym m.in. J. Szczepański, mówiąc, że system edukacyjny jest jednym z podsystemów społecznych. Systemu wielostronnie powiązanego z życiem i funkcjonowaniem danego społeczeństwa. Niestety olejne zmiany dokonywane w systemie edukacji w niewystarczającym stopniu biorą pod uwagę te zależności. Społeczny sens edukacji potwierdzony zostaje w słowach Z. Kwiecińskiego, który pisze: „Edukację rozumiem jako ogół działań, procesów i warunków sprzyjających rozwojowi człowieka, a rozwój jest określany między innymi poprzez lepsze rozumienie siebie i relacji ze światem, skuteczniejszą kontrolę własnych zachowań i większe sprawstwo wobec procesów zewnętrznych”. Z przedstawionej definicji należy wnioskować, że system edukacji pozostaje w związku z innymi systemami, takimi jak: społecznym, politycznym, gospodarczym czy ekonomicznym. Jest to oddziaływanie wzajemne, ponieważ wymienione systemy oddziaływają na system edukacji i odwrotnie. Ulegający ciągłym przemianom system polskiej edukacji, jak autorka pracy starała się wykazać w poniższym opracowaniu, nie zawsze zmierza w dobrym kierunku. Ważnym jest, jednak aby złe konsekwencje przemian usuwać na bieżąco, w drodze kompetentnej ewaluacji, gdyż w przeciwnym razie może rodzi poważne konsekwencje. Współczesna oświata musi przystosować się do ciągle zmieniającej się rzeczywistości. Jak pokazuje czas, w naszym kraju nastąpiły na przełomie kilkunastu ostatnich lat przeobrażenia związane ze zmianą systemową, członkostwem w Unii Europejskiej oraz coraz bardziej z zaznaczającymi się wpływami procesów globalnych. Przekształcenia w sferze politycznej, ekonomicznej oraz kulturowej wzmagają także potrzebę reformowania systemu edukacji, który z jednej strony powinien przystosować się do zmieniającego świata, a z drugiej podejmować starania aby również kreować nowe realia życia.

Aktualna obecnie problematyka indywidualizacji procesu kształcenia stała się źródłem motywacji do przygotowania koncepcji badań, która w nowatorski sposób ukazuje konieczność stosowania strategii triangulacji w procesie diagnostycznym. Dlatego badania zostały przeprowadzone przy użyciu różnych metod i technik, narzędzi oraz perspektyw badawczych, weryfikujących się wzajemnie. Praca ukazuje również wartość diagnozy poprzez ocenę w kontekście, w trakcie naturalnego zaangażowania się jednostki w proces uczenia się, poprzez wykorzystanie interesujących i motywujących do wysiłku materiałów. Celem tego projektu jest również zachęcenie do dostrzegania zdolności w każdym dziecku. Praca z uczniem wybitnie zdolnym jest niezwykle ważna, ale nie można przy tym zapomnieć o tym, że potencjał tkwi w każdym człowieku, trzeba go jednak zauważyć i pomóc mu się rozwinąć. W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, a w nim ankietę skierowaną do nauczycieli klas I-III wylosowanych 100 szkół podstawowych znajdujących się na terenie województwa śląskiego. Szkoły podstawowe objęte badaniem zostały wybrane na zasadzie losowego, warstwowego i grupowego doboru próby. W odpowiedzi uzyskano 293 ankiety z 64 szkół podstawowych. W badaniach zastosowano także metodę indywidualnych przypadków (instrumentalne studium przypadku), a w niej: obserwację, test diagnostyczny i ankietę skierowaną do nauczycieli i rodziców uczniów klas pierwszych uczestniczących w badaniu. Badania diagnostyczne zostały przeprowadzone w okresie od września 2011r. do czerwca 2012r. w szkole podstawowej nr 11 w Piekarach Śląskich, wśród uczniów dwóch klas pierwszych (łącznie 47 uczniów). W badaniu wzięli udział także nauczyciele z tych klas oraz rodzice uczniów (łącznie 47 rodziców). Wśród zastosowanych metod i technik badawczych znalazła się również krytyczna analiza dokumentów i tekstów naukowych, a także metoda statystyczna. Analiza uzyskanych danych pozwoliła odpowiedzieć na główne problemy badawcze. Pierwszy z nich dotyczył zakresu indywidualizacji procesu kształcenia ze względu na zdolności kierunkowe uczniów oraz czynników go determinujących. Z deklaracji nauczycieli wynika, że ponad połowa z nich realizuje jedynie przeciętny zakres indywidualizacji procesu kształcenia, natomiast zaledwie w 17% przypadków zakres prowadzonej indywidualizacji można było określić jako szeroki. Zakres indywidualizacji procesu kształcenia uczniów klas I-III szkoły podstawowej jest stale zbyt wąski, aby umożliwić uczniom prawidłowy rozwój różnych zdolności. Istnieje wiele obszarów indywidualizowania procesu kształcenia uczniów, jednak nauczyciele rzadko dostrzegają bogactwo owych możliwości. Badania wykazały, że statystycznie istotny wpływ na zakres indywidualizacji procesu kształcenia uczniów ma zakres diagnozy prowadzonej przez nauczycieli, liczba dodatkowych programów/projektów edukacyjnych, w których uczestniczy szkoła, a także wyposażenie klas w media i materiały dydaktyczne. Biorąc pod uwagę wymienione czynniki, należy dołożyć wszelkich starań, aby ich jakość była na najwyższym poziomie. Drugi z głównych problemów badawczych koncentrował się wokół skuteczności procesu kształcenia w obszarach poszczególnych zdolności kierunkowych uczniów klas pierwszych uczestniczących w badaniu i czynników na nią wpływających.

The aim of the thesis is to describe the ways of inscribing value judgements into audiovisual texts, understood as language behaviour consisting in judging elements of reality according to the good/bad criterion. The author assumes that facts subjected to such appraisals are values or their symbols. Consequently, values are treated as a product of human judgements, a derivative of interpreting reality and distinguishing in it what is prized and desirable. The object of study is animated cartoons, understood for the sake of the investigation as a peculiar audiovisual message of narrative character which is based on creating rather than registering elements of reality and which follows a specific set of visual conventions. The study material is a selection of Polish and Russian cartoons which, historically, belong to two epochs, the socialist and the capitalist one. The analysis is a qualitative one, it is oriented at the global meaning of the message and it accounts for value judgements expressed on various levels of text and with diverse degree of explicitness. It is assumed that appraisal strategies result from the cartoon’s ludic and educational function and are also dependent on the society’s expectations. The thesis is composed of three parts. The first one is devoted to the notions of value and value judgement. It presents main tenets formulated in this respect in sociology, philosophy and linguistics. Appraisal of values is discussed in relation to concepts such as linguistic image of the world, categorisation, stereotype, connotations, as well as to phenomena characteristic of language use in the media. In the second part, axiology is discussed in relation to film conventions, contemporary pedagogical expectations, as well as to common beliefs about the educational function of animated cartoons aimed at children. The third part presents the language material against the background of a particular film’s plot and with respect to visual signs, in such a way as to describe the interrelation between the way and the means of expressing value judgements. The description of verbal utterances in films encompasses dialogues, narrator’s utterances and songs - types of elements with varied potential for conveying axiological meanings. Much space is devoted to analysing the dialogues. It is the most complex part of the analysis in view of their interactive and situational character. Cues in dialogues are discussed with reference to the communicative situation, understood twofold: as a specific situation in the story, and as communicating certain pedagogical meanings to the young audience by means of a cartoon. The analysis is oriented at determining a hierarchy of means of appraisal when conveying the main message of the film. Value judgements are analysed for the level of openness, for (un)ambiguity and for coherence. Coherence of the appraisals is considered in relation to the visual layer as well as on the level of utterance itself - it encompasses the issue of motivation, interpretation of appraisals from various points of view, as well as value conflicts. Final conclusions indicate the decisive role of indirect value judgements as a means of persuasion. They also point to the dramaturgical function of those value judgements which are characterised by a high level of explicitness, affectivity and expressiveness. The conclusion on particular aspects taken together make it possible to reconstruct a contemporary model of children’s animated cartoon as well as a hierarchy of values typical of it.

Dziecko w wieku przedszkolnym ma ogromny potencjał w zakresie przyswajania języka, a tym samym rozwoju intelektualnego. Wczesne wykrywanie zaburzeń rozwoju mowy, stymulowanie sprawności językowej, a także monitorowanie i wspomaganie tego procesu poprzez ukierunkowane oddziaływania logopedyczne o charakterze profilaktyczno-terapeutycznym to czynniki warunkujące prawidłowy rozwój dziecka. Pozwalają na optymalne przygotowanie dzieci do rozpoczęcia edukacji szkolnej. To z kolei umożliwi tym dzieciom w przyszłości pełnowartościowe uczestnictwo w życiu społecznym i kulturalnym.

Definicja Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) „zdrowie zaczyna się w domu” podkreśla odpowiedzialność rodziny za zdrowie jej członków. Rodzina, aby mogła spełniać swe funkcje, musi przystosować się zarówno do pozytywnych, jak i negatywnych oddziaływań. Z analizy literatury przedmiotu wynika, że nawracające i przewlekłe choroby układu oddechowego u dzieci stanowią poważny problem kliniczny. Stąd też konieczność poszukiwań przyczyn ciągłego wzrostu zachorowań wśród dzieci w wieku rozwojowym. U około 30% chorych przewlekle z tej grupy wiekowej ujawniają się trudności w zachowaniu i problemy rozwojowe o podłożu pozachorobowym, co nasuwa konieczność włączenia do leczenia i terapii nie tylko chorego, ale i jego rodziny. W poszczególnych rozdziałach prezentowanej dysertacji przedstawiono rolę, jaką pełni rodzina dziecka dotkniętego chorobą alergiczną oraz jej znaczenie dla jakości życia chorego dziecka. W rozdziale pierwszym starałam się uporządkować i uściślić pojęcia dotyczące zdrowia, choroby z punktu widzenia zarówno medycyny, pedagogiki, jak i nauk społecznych. W rozdziale drugim rozważania o auksologii, ogarniającej całość nauki o rozwoju, dają możliwość porównania rozwoju dziecka zdrowego z rozwojem dziecka z chorobą przewlekłą. W dalszej części pracy przybliżam pojęcia chorób alergicznych, jako współczesnego problemu nie tylko medycyny, ale i nauk społecznych, z uwzględnieniem wpływu choroby na jakość życia dziecka. W rozdziale metodologicznym uzasadniam trafność wyboru w prezentowanej dysertacji badań jakościowych i studium indywidualnego przypadku jako metody umożliwiającej wnikliwą i dogłębną analizę badanego problemu. W rozdziale poświęconym rodzinie, na podstawie analizy zebranego materiału badawczego, starałam się jak najbardziej wnikliwie i dokładnie przedstawić jak, rodzina poprzez, realizację przydzielonych jej funkcji, zaspokaja zakres potrzeb dziecka, determinując tym samym jakość życia dziecka z alergią. Wraz z rozwojem promocji zdrowia i profilaktyki słuszne wydaje się podjęcie problematyki edukacji zdrowotnej rodzin dzieci chorych przewlekle, której poświęciłam ostatni rozdział swojej pracy. Przeprowadzone wywiady ze 136 rodzicami dzieci chorych na alergię i astmę zamieściłam na płycie CD, którą dołączyłam do pracy (zob. aneks 12). Napisanie tej pracy zawdzięczam placówkom szpitalnym, poradniom, w których prowadziłam wywiady z rodzicami dzieci alergicznych, a których pracownicy stworzyli warunki i atmosferę konieczną do zebrania materiału badawczego ( zob.rozdz. IV).

Autyzm oraz pokrewne zaburzenia rozwoju w bezpośredni sposób dotyczą w Polsce według szacunków prowadzonych przez Fundację SYNAPSIS około 20 tysięcy dzieci do 18 i młodzieży do 24 roku życia oraz co najmniej takiej samej liczby dorosłych. Razem z rodzinami równie ciężko dotkniętymi skutkami autyzmu problem dotyczy bardzo dużej liczby osób. W marcu 2001 roku ukazał się Raport 2000 opracowany przez Porozumienie Organizacji Pozarządowych Pracujących na Rzecz Dzieci i Osób Dorosłych z Autyzmem i z Pokrewnymi Zaburzeniami oraz ich Rodzin a w 2004 Raport o sytuacji dorosłych osób z autyzmem. Zgromadzone dane świadczyły jak bardzo zaniedbana jest ta grupa społeczna, jednocześnie wskazywały na konieczność podjęcia natychmiastowych działań w celu poprawy sytuacji w obszarze pomocy społecznej, opieki zdrowotnej oraz dostępu do edukacji, rehabilitacji i zatrudnienia. Formalnie dzieci i osoby dorosłe z autyzmem mają szeroko zagwarantowane prawa: jako obywatele, jako dzieci, jako osoby niepełnosprawne. Każde dziecko w Polsce, również dziecko z autyzmem, ma prawo do nauki, wychowania, opieki odpowiednich do wieku i poziomu rozwoju. Gwarantuje mu to Konstytucja RP oraz Konwencja o Prawach Dziecka, na które to akty prawne powołuje się we wstępie Ustawa o systemie oświaty. W praktyce prawa te nie są w pełni respektowane. Powszechne jest umieszczanie dzieci i młodzieży autystycznej w szkołach specjalnych dla dzieci z upośledzeniem umysłowym, gdzie zarówno programy, metody, organizacja pracy, liczebność klas oraz ilość nauczycieli nie są dostosowane do specyficznych potrzeb i możliwości dziecka. Pilnego rozwiązania wymaga również system wczesnej interwencji, który zakłada wspomaganie rozwoju dziecka niepełnosprawnego od wykrycia niepełnosprawności do rozpoczęcia nauki szkolnej połączone z terapią i wspomaganiem rodziny. Stan zaspokojenia potrzeb w zakresie usług medycznych, rehabilitacji i pomocy społecznej również budzi poważne zastrzeżenia. W ramach podstawowej opieki medycznej ta grupa osób korzysta z ogólnie dostępnych placówek, co z uwagi na specyfikę funkcjonowania osoby autystycznej, może być źródłem silnego stresu dla niej, jej opiekunów, personelu medycznego. Szczególnie niekorzystnie przedstawia się stan pomocy społecznej, a zwłaszcza organizacja takich form wsparcia jak specjalistyczne usługi opiekuńcze oraz asystent osoby niepełnosprawnej. Na terenie województwa śląskiego sytuacja dzieci i osób dorosłych z autyzmem jest szczególnie zła. Nie dysponujemy specjalistyczną placówką, która wzorem innych wiodących ośrodków, zapewniałaby kompleksową pomoc dzieciom i dorosłym osobom z autyzmem oraz ich rodzinom. Poważnym problemem jest brak dokładnych danych na temat skali zjawiska w kraju oraz na terenie województwa śląskiego, co może utrudniać podejmowanie działań pomocowych. Szczególnie niepokojący jest brak placówek dla dorosłych osób z autyzmem, które zabezpieczałyby godne życie. Dodatkowo wiele organizacji pozarządowych zajmujących się prowadzeniem placówek dla dzieci przeżywa poważne trudności finansowe. Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna mieszkańców Śląska niesie za sobą pogorszenie się stanu opieki oraz pogorszenie sytuacji materialnej rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi. Pojawiają się również pozytywne zjawiska, wśród których można wymienić wzrost zainteresowania tematyką, większą aktywność stowarzyszeń i organizacji pozarządowych, rozwój rzecznictwa praw osób z autyzmem, powstanie komputerowego systemu monitorowania stanu opieki nad dziećmi i osobami dorosłymi z autyzmem. Wyrazem większego zainteresowania potrzebami osób autystycznych jest opracowanie w 1998 roku przez zespół ekspertów Fundacji SYNAPSIS „Docelowego systemu pomocy dzieciom i osobom dorosłym z autyzmem i pokrewnymi zaburzeniami rozwojowymi ( z całościowymi zaburzeniami rozwojowymi ) oraz ich rodzinom”. Założenia projektu ukazały się 15 października 2006 roku. Szczególnym aktem prawnym jest Deklaracja Praw Osób z Autyzmem przyjęta przez Parlament Europejski 9 maja 1996 roku i podpisana przez 331 członków tego Parlamentu. W Polsce działa Parlamentarna Grupa ds. Autyzmu, która powstała w grudniu 2001 roku. Z Grupą współpracuje Porozumienie Autyzm – Polska, skupiające ponad czterdzieści organizacji pozarządowych zajmujących się autyzmem na terenie całego kraju. Problematyka autyzmu dziecięcego oraz pomocy i wsparcia udzielanego tej grupie jest jeszcze mało znana. Bardzo słabo zorganizowana i usystematyzowana jest również pomoc dzieciom, osobom dorosłym oraz ich rodzinom. Autyzm jako jedno z najpoważniejszych zaburzeń rozwoju dziecka dotyka całej rodziny, której życie wcześniej czy później zostaje podporządkowane niepełnosprawnemu dziecku. Sytuacja rodziców dzieci z autyzmem jest szczególnie trudna. Składa się na to wiele specyficznych problemów. Wśród nich wymienia się brak możliwości porozumiewania się z dzieckiem i wykształcenia prawidłowych więzi między dzieckiem a pozostałymi członkami rodziny, nieharmonijny przebieg rozwoju dziecka, gdzie okresy poprawy przeplatają się ze stagnacją i regresem. Czynnikiem w istotny sposób dezorganizującym życie rodziny są trudne zachowania dziecka. Niebezpieczne dla jednostki i otoczenia oraz sprzeczne z ogólnie przyjętymi normami społecznymi zachowania powodują, że dziecko, które je przejawia jest odrzucane przez społeczeństwo. Brak zrozumienia dla „inności” dziecka ze strony znajomych, sąsiadów, członków dalszej rodziny powodują wycofywanie się rodziców z kontaktów z ludźmi. Bardzo częstym zjawiskiem jest syndrom wypalenia sił charakteryzujący się poczuciem braku energii, rezygnacją, a w sytuacjach skrajnych całkowitym wyczerpaniem. Opieka nad dzieckiem autystycznym jest wyzwaniem dla całej rodziny. Nie ulega wątpliwości, że aby podołać licznym obciążeniom rodzice potrzebują wsparcia dla siebie i dla swoich dzieci. Poglądy naukowców na rolę rodziców w procesie opieki i wychowania dziecka autystycznego przeszły swoistą ewolucję od całkowitego izolowania dziecka od rodziców poprzez stopniowe dostrzeganie ich roli w rehabilitacji do całkowitego skoncentrowania się na rodzinie, jej potrzebach i możliwościach. W takim podejściu podmiotem pomocy jest rodzina, która potrzebuje wsparcia i umocnienia. Podjęty przeze mnie temat jest wyrazem wieloletniego zainteresowania problematyką autyzmu Często miałam okazję rozmawiać z rodzicami dzieci z tym rodzajem niepełnosprawności. Poznałam rodziny, które nie potrafiły wyrwać się z poczucia beznadziejności, wycofały się z życia społecznego, ograniczyły kontakty do najbliższych członków rodziny i takie, które odnalazły sens swojego istnienia, są aktywne, podejmują działania na rzecz poprawy sytuacji swojej, swoich bliskich, działają w różnych organizacjach. Obserwacja skrajnie różnych postaw rodziców wobec podobnych problemów była przyczyną wykrystalizowania się i wyboru tematyki badawczej. Zagadnienia wsparcia społecznego rodzin z dzieckiem autystycznym są obszarem mało znanym i słabo zbadanym. Podjęty temat jest wyrazem zwiększonego zainteresowania środowisk naukowych rodziną dziecka niepełnosprawnego i jednocześnie nawiązuje do tendencji, w myśl której to rodzina jest podmiotem pomocy i wsparcia społecznego a nie wyłącznie dziecko. W podejściu skoncentrowanym na rodzinie wszelkie działania interwencyjne cechuje indywidualizacja a ich celem jest wspieranie i wzmacnianie rodziny w wypełnianiu swojej roli. Aby zgłębić zjawisko wsparcia społecznego rodzin z dzieckiem autystycznym przeprowadziłam badania jakościowe, ponieważ przedmiotem moich zainteresowań są indywidualne doznania osób, ich doświadczenia i przeżycia. Praca składa się z czterech części. Rozdział pierwszy poświęciłam charakterystyce autyzmu na podstawie literatury przedmiotu. W rozdziale omówiłam również problemy związane z funkcjonowaniem rodzin z dzieckiem autystycznym oraz prawa tej grupy społecznej w zakresie pomocy społecznej edukacji, opieki zdrowotnej. W rozdziale drugim przedstawiłam problematykę wsparcia społecznego oraz zagadnienia związane z pomocą rodzinie dziecka z autyzmem. W rozdziale trzecim omówiłam przedmiot, cele, problematykę i metody badań własnych. Na rozdział ten składa się również uzasadnienie orientacji metodologicznej. Rozdział czwarty jest empiryczną częścią pracy i zawiera analizę indywidualnych przypadków, podsumowania oraz zagadnienia związane z możliwościami wsparcia społecznego rodzin z dzieckiem autystycznym. W zakończeniu zaprezentowałam syntezę uzyskanych wyników badań, określiłam również wnioski dla praktyki pedagogicznej.

The aim of this study was to assess the quality of consonant phonemes implementations in children aged 3 to 9 with breathing and swallowing dysfunction. In the first chapter theoretical bases of research have been presented including the description of children’s development of articulation, methods and diagnostic tools used in speech therapy, typology of speech defects as well as the overview of breathing and swallowing dysfunction. In the methodological chapter the methodology of performed scientific analyses has been discussed in details. Moreover, the author presents theoretical and practical objectives of her research, main problems and research hypotheses along with the description of research assumptions. Research results of the quality of consonant phonemes in studied population have been presented in the third chapter. Based on the results, the distribution of the frequency of individual phonetic disorders in Polish language in terms of place and manner of articulation as well as the role of vocal ligaments and nasal resonator has been determined. In the fourth chapter the authors presents answers to the main and detailed research problems that were raised formerly. The conclusions of the conducted research and analyses are also presented. In the fifth chapter the paradigm of diagnosis and speech therapy for children with breathing and swallowing dysfunction has been presented.

A preschool child requires special care, which is why the teacher’s activities should be focused on the selection of methods that activate and motivate the child and enable the practical application of acquired knowledge. These methods are »used to support comprehensively develop the child, and also stimulate his creative activity. The main advantage of activating methods is the improvement of skills useful not only during classes, but also in everyday life, e.g. the ability to draw conclusions, analytical and critical thinking, combining events and facts into cause-and-effect relationships, the ability to behave properly in a new situation, communication skills, discussing, creativity. , This doctoral dissertation raises two important issues that are present in the work of a preschool teacher on a daily basis. The first is related to the development of the speech of a six-year-old child and achieving his readiness to learn to read. The second concerns unusual solutions in pre-school education, i.e. the use of specific activating methods: educational kinesiology and kinetic analysis of a literary text in classes with six-year-old children. Chapter 1 presents the characteristics of the cognitive and emotional development of a preschool child, in particular in the field of visual, auditory perception, attention, thinking and speech. The description contains the child's silhouette in so-called developmental norm, as well as a child who may have some disorders in a particular developmental sphere. Chapter 2 deals with the neurocognitive assumptions of children's brain development. Much attention was devoted to the subject of multi-sensory stimulation of brain development. Brain researchers, based on the conducted experiments, prove that the brain does not learn as it was previously thought, and the possibility of effective use of its potential is to be achieved provided that innovative teaching methods are introduced. The importance of neurotransmitters in the learning process has also been signaled. Chapter 3 has become an attempt to answer the question of what is readiness to learn to read, how does the process of assimilating reading by a six-year-old child, what is the role of teacher and kindergarten in acquiring this complicated skill. When compiling the list of reading methods used, from traditional to alternative, a variety of educational approaches, a multitude of teaching aids, attractiveness and the ability to adapt them to the possibilities of preschool children were taken into account. Chapter 4 presents the methodological assumptions of own research, the subject and objectives of these studies, research problems, hypotheses, variables and their indicators, methods, techniques and tools, as well as the area, organization, research and study groups. Chapter 5 describes the experimental factors used in the research, i.e. two activating methods: educational kinesiology and kinetic analysis of a literary text. A series of exercises were presented to balance both cerebral hemispheres, improve concentration, attention, and visual-motor-auditoiy coordination. The remaining chapters show the effectiveness of the educational kinesiology method in improving speech and achieving readiness to learn to read a six-year-old child by comparing the level of language competence in the studied groups and determining the level of communication competence after applying the appropriate set of exercises according to the concept of P. and G. Dennison. Finally, chapter 10 presents the effectiveness of the method of educational kinesiology and kinetic analysis of a literary text in a comparative approach. Based on the analyzes, final conclusions and recommendations appeared. The possibility of using activating methods, which are an attractive and involving many senses solution used in meetings with a small recipient, was indicated. By leaning on the conclusions resulting from the conducted research it is worth noting that all experimental activities not only brought a lot of valuable data empirical, but met with great interest of children and their approval. All this in order for a small person to be able to succeed in the future, for him to develop his own self-esteem, become a real personality and not to get lost in difficult situations that may arise in his life.

The subject of the research was the image of teachers and school represented in the narratives of children from risk setting aged from 10 to 14 years old, living in one of the cities of Upper Silesia. I was interested in getting to know and understand children's perception of teachers and school, as well as in developing a school support model for the children on the basis of the obtained material. The research was conducted in a mixed strategy: I used document analysis and also applied the narrative interview. The study group consisted of twelve children whose narratives I coded using hermeneutic-phenomenological analysis. In developing the theoretical framework, I mainly used the concept of psycho-cultural approach to education (Bruner, 2006) and theoretical models of among others, critical sociology, Goffman's model of total institution, sociological concepts of trust (Sztompka, Giddens) and Korczak's ideas on care and upbringing of children. Within the framework of the conducted research, I obtained a multidimensional image of school as: a place of opportunities and occasions to (un)fulfil their needs, values; a total school culture and an (un)safe place, connected to the (un)presence of a culture of trust, distrust and ontological safety. The teachers' image, on the other hand, was constructed around themes such as teachers' (in)coping with violence and aggression at school and students' disruption of lessons, as well as controlling and supervising pupils, organising the learning process and the relationships established with children. The collected and interpreted research material has enabled me to construct a school support model for children from risk setting, in which I present directions for change related to school culture.

Nowadays, the ability of the cooperation with other people is one of the most expected competencies. Through cooperation, it is possible to achieve the objectives in a more effective and faster way than in the case of individual actions. For this reason, effective cooperation plays an important role in business, charity, education, government organizations and the local community. The school, like other institutions, is pursuing its goal of teaching and educating children and young people through their actions, so that they will become the active members of the whole society in the future. The realization of the intended objectives is not based on the individual work, but on the cooperation of the particular people, forming a school team, together with the organizations of the local community. Therefore, the basis of the fruitful education is the cooperation among teachers, parents and students. As it is well known, for the upbringing and development of everyone, the family and school environment is largely influenced. The process of a proper preparation of a child for life is possible only if both sides - both parents and teachers - find a common ground that allows mutual complement in this action. Therefore, the idea of cooperation between the school and the family is one of the basic assumptions of the modern school. The current concept of the role of parents in school life is the result of adapting school objectives and tasks to the needs of modern society. This thesis presents the results of a study that broadly addresses the three most important aspects of parental and teachers’ cooperation: nature, determinants and expectations. In addition, due to the differentiation of education stages, the division of the research into age groups was considered: education in classes I - III, and IV - VI primary school classes, junior high school and upper secondary education. Thanks to such thorough diagnosis, it was possible to diagnose the barriers restricting the conducting of the effective cooperation, and developing practical guidelines and recommendations that contribute to the development of full cooperation between the school community and the family. The thesis consists of the three essential parts: The first part shows the theoretical basis of the problem. A brief historical analysis of the changing relationship between parents and teachers over the past centuries was conducted. The solutions in the field of cooperation of the described communities in the selected European countries were compared. The terminology used for the concepts of “cooperation,” and “partnership” was clarified. The importance of cooperation between the two educational settings to organize an effective educational process was outlined, as well as the forms and the contents of cooperation, together with an overview of the legal aspects regulating its scope were indicated. The theoretical introduction also includes an analysis of attitudes both teachers and parents, which contributes to the quality of the relationship with partners. The second part includes a description of the methodological approach, aimed at recognizing the nature, determinants and expectations of the cooperation of parents and teachers. The third part presents the results of conducted research. The presentation, analysis and interpretation of the obtained empirical material was performed, and the guidelines for conducting more effective cooperation between the school and local communities were formulated. The performed theoretical analysis as well as the interpretation of the collected research material on the nature and determinants of the cooperation of parents and teachers, and the expectations of the examined subjects towards the cooperation of the school and family environment provided diverse and complex information on the state of the cooperation of both groups in Polish schools.

Logopedia, jako nauka o kształtowaniu mowy jest dyscypliną o szerokim zakresie praktycznym, ale również o złożonych podstawach teoretycznych. Zagadnienia logopedii koncentrują się wokół zasadniczego przedmiotu, jakim jest mowa, integrując na swej płaszczyźnie treści medyczne, psychologiczne, językoznawcze, pedagogiczne, społeczne, a także artystyczne. Mowa, przebieg procesu komunikowania się między ludźmi, jest istotny z punktu widzenia logopedii, tak więc przy analizie powyższych zjawisk uwzględnia się możliwość wystąpienia ich zakłóceń, zaburzeń, a wówczas określa się ich objawy i przyczyny. Istotne są również konsekwencje powyższych dla jednostki. Dlatego, nie rozpatruje się procesów porozumiewania się językowego w sposób izolowany, lecz uwzględnia się wpływ różnych czynników (biologicznych, psychospołecznych) na ich rozwój oraz uwarunkowania i działania, które wpływają pozytywnie na ustępowanie/niwelowanie deficytów mowy. Niniejsza praca stanowi próbę przedstawienia zagadnień dotyczących opieki logopedycznej nad procesami komunikacji językowej przy uwzględnieniu przemian oraz uwarunkowań na Górnym Śląsku od 1922 roku po współczesność. Problem ten pragnę zaprezentować w oparciu o zebrany materiał historyczny, informacje o współczesnym stanie systemu opieki logopedycznej uzyskane od nauczycieli, logopedów i rodziców dzieci korzystających z usług logopedycznych, a także analizę indywidualnych przypadków. Niniejsza praca składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy ma charakter teoretyczny, drugi zawiera ustalenia metodologiczne, a pięć pozostałych podrozdziałów zawierających się w rozdziale III prezentuje wyniki dokonanych analiz. W rozdziale pierwszym omówiono zagadnienia związane z postrzeganiem logopedii, jako nauki, a zarazem działalności społecznej. Dokonano próby przedstawienia interdyscyplinarnych podstaw logopedii, zaprezentowano jej koncepcje teoretyczne. Na bazie wcześniejszych ustaleń starano się wyznaczyć przedmiot zainteresowań logopedii prezentując go przy uwzględnieniu stanowiska badaczy problemu. Następnie próbowano określić zasadniczy, dla niniejszej pracy termin „opieka logopedyczna”, a także „system opieki logopedycznej”. Zaprezentowano potrzeby społeczne na tę opiekę w świetle dotychczasowych badań. Dalej, scharakteryzowano podstawy organizacyjno-prawne regulujące funkcjonowaniem systemu świadczeń logopedycznych w Polsce. W ostatnim podrozdziale I rozdziału dokonano prezentacji funkcjonowania i struktury systemów opieki logopedycznej w Irlandii i Republice Czeskiej. Zabiegu tego dokonano w celu zwrócenia uwagi na stosowane ciekawe rozwiązania organizacyjne. Metodologiczne podstawy badań własnych przedstawione zostały w rozdziale drugim. Opisano w nim cel i przedmiot badań, główne i szczegółowe problemy badawcze, założenia wyznaczające kierunek poszukiwań badawczych. Scharakteryzowano również zastosowane metody i techniki badawcze. W rozdziale tym zawarte są również informacje dotyczące przebiegu, organizacji badań, a także charakterystyka próby badawczej. Rozdział trzeci stanowi zbiór podrozdziałów przedstawiających wyniki dokonanych analiz. W tym rozdziale wyodrębnić można jego dwie części składowe: część I - studium historyczne, część II - studium empiryczne. W części historycznej znalazły się dwa podrozdziały. Pierwsze specjalistyczne osr0odki pomocy logopedycznej na terenie Górnego Śląska zostały zaprezentowane w pierwszym podrozdziale. Wyróżniono tu placówki wraz z prekursorami ruchu logopedycznego na badanym terenie. Przedstawiona została wielokierunkowa działalność ks. prof. Stanisława Wilczewskiego, a także dr Kazimierza Głogowskiego. Pierwszy z nich założył Poradnię Logopedyczną przy Instytucie Fonetycznym w Katowicach, drugi działał w charakteryzowanych na łamach tego podrozdziału, Śląskich Zakładach dla Głuchych w Rybniku i Lublińcu. Zaprezentowany został także Zakład dla Głuchoniemych w Raciborzu, który był pierwszą placówką na terenie Górnego Śląska (w okresie po zaborach miasto nie należał do Polski), realizującą zadania surdologopedii. Specjalistycznym, a zarazem jednym z pierwszych ośrodków pomocy logopedycznej na badanym terenie była Szkolna Poradnia Psychologiczno- Lekarska oraz Poradnia Zaburzeń Mowy, których funkcjonowanie zostało również naświetlone. Drugi podrozdział części historycznej zawiera szczegółowe opisy modyfikacji struktur systemu opieki logopedycznej po II wojnie światowej. Zaprezentowane zostały cztery modele organizacyjne pomocy logopedycznej, które odegrały znaczącą rolę dla praktyki logopedycznej realizowanej w naszym kraju. Jako pierwszy opisany został model Benedykta Dylewskiego, opracowany jeszcze przed II wojną światową, jednak wnoszący znaczący wkład w organizację późniejszych projektów systemowych rozwiązań. Kontynuatorką myśli B. Dylewskiego była Genowefa Demel, która zaproponowała system opieki logopedycznej z pełniącymi istotną rolę Punktami Logopedycznymi. Następnym z prezentowanych był wielospecjalistyczny model opieki logopedycznej autorstwa Leona Kaczmarka, który stał się podstawą aktualnie funkcjonującego. Ostatnim z charakteryzowanych systemów jest holistyczny model logoterapii opracowany przez Krystynę Błachnio. Jest to propozycja nowatorska, w dużej mierze przystająca do współczesnych potrzeb społecznych na opiekę logopedyczną. Opis modelu K. Błachnio stanowi łącznik między dwiema częściami dysertacji, zamyka część historyczną, a zarazem stanowi wstęp do ustaleń empirycznych drugiej części rozdziału trzeciego. W części empirycznej w podrozdziale trzecim starano się określić zakres wiedzy o s.o.l., jakim dysponują respondenci oraz źródła tej wiedzy. Przedstawiono zestawienia powstałe z formułowanych przez badane osoby terminów „opieka logopedyczna”, „system opieki logopedycznej”. Wyznaczając zakres wiedzy o systemie badani wskazali osoby, dla których s.o.l. funkcjonuje, typy działań, które wykonują indywidualnie bądź przy współpracy z szerokim gronem osób i instytucji realizujących zadania związane ze świadczeniem opieki nad mową. Badani nauczyciele i logopedzi wyróżnili różnorodne źródła wiedzy o zagadnieniach mowy, regulacjach prawnych, określających zasady funkcjonowania s.o.l. Przedstawiono dokonaną przez badanych subiektywną ocenę zakresu wiedzy o s.o.l. oraz jej przydatności w praktyce zawodowej. Głównym zamierzeniem czwartego podrozdziału, w III rozdziale, było dokonanie diagnozy jakości funkcjonowania s.o.l. wyrażonej w opiniach badanych. Stanowiły one istotne źródło informacji dotyczące stanu współcześnie funkcjonującego na Górnym Śląsku systemu opieki logopedycznej. Respondenci określili satysfakcje czerpaną z działającego w naszym regionie s.o.l., podawali atuty współczesnego modelu oraz wskazywali mankamenty, które mogą zostać wykorzystane do konstruktywnej modernizacji systemu. Przechodząc do meritum - badani określili poziomy jakości usług logopedycznych świadczonych w s.o.l. Wskazali także przyczyny różnic tej, jakości przy uwzględnieniu zwierzchnictwa Ministerstwa Zdrowia i Ministerstwa Edukacji Narodowej nad placówkami realizującymi zadania s.o.l. Dookreśleniem poziomów, jakości był zakres działań s.o.l. Zaprezentowano w tym miejscu informacje na temat dostrzeganej przez respondentów dostępności pomocy logopedycznej, wskazano na adresatów tej opieki oraz określono zakres działań podejmowanych przez uczestników badań. Podrozdział piąty opracowania zawiera wyniki badań własnych charakteryzujące wpływ oczekiwań społecznych na modyfikacje s.o.l. Opisano w nim zjawiska, które w opiniach respondentów, wywołują zmiany w strukturze i organizacji opieki logopedycznej. Badani rodzice, nauczyciele i logopedzi wskazali pozytywne oraz negatywne aspekty życia społecznego występujące na Górnym Śląsku, które w przekonaniu respondentów, wywierają wpływ na funkcjonujący tu s.o.l. Wyliczyli swe oczekiwania względem nowoczesnego modelu opieki uwzględniając zarazem potencjalne możliwości, którymi dysponuje społeczność regionu. Podrozdział szósty III rozdziału składa się z dwóch części. Pierwsza zawiera wyniki analizy dokonanej w oparciu o opinie wyrażone przez badaną populację o współczesnym s.o.l. Stanowi bogate źródło informacji charakteryzujące pacjentów tego systemu. Ustalenia dotyczą między innymi przyczyn rozpoczęcia terapii logopedycznej, czasu jej trwania, osób i instytucji współpracujących w procesie terapeutycznym, zrealizowanych rodzajów działań oraz ich efektów dostrzeganych przez rodziców dzieci, na które s.o.l. oddziaływał. Tak, więc rodzice wyrażając opinie o s.o.l dokonali oceny jego funkcjonowania przez pryzmat własnych dzieci, które były odbiorcami usług logopedycznych. W drugiej części podrozdziału szóstego dokonałam opisu trzech indywidualnych przypadków dzieci z deficytami mowy. Analizy pozwoliły na zarysowanie sieci osób i instytucji skupionych wokół problemu danego dziecka, a funkcjonujących w ramach systemu opieki logopedycznej na Górnym Śląsku. Tak zebrany materiał badawczy wskazał na dotychczasowe indywidualne rozwiązania stosowane w s.o.l. w naszym regionie. Zaprezentowane wyniki badań pozwalają zająć stanowisko wobec sformułowanych w pracy problemów badawczych oraz wygenerować wnioski, co zostało zawarte w zakończeniu niniejszej rozprawy. Także w zakończeniu podjęto próbę nakreślenia szkicu systemu opieki logopedycznej, który mógłby stanowić rozwiązania dla obecnie funkcjonującego.

Edukacja w formie aktywnej, przesycona faktami z życia seniorów spowoduje zbliżenie się obu pokoleń - młodego i starego, w konsekwencji doprowadzi u adolescentów do skrystalizowania się światopoglądu i systemu wartości, a także stworzy uczniom szansę na przygotowanie się do tego etapu życia i uczyni z nich osoby wrażliwsze na potrzeby i problemy ludzi starych.

This doctoral dissertation is a description of the multidirectional activities undertaken, planned and implemented in order to identify the impact of original unconventional art classes inspired by contemporary trends in visual art (which, due to interpretation ambiguity, seems to be constantly trivialized) on the creative potential of children. Research activities of an experimental nature were initiated by considerations on the shape and main tasks of art education, which in modern times should, among others, develop visual communication skills (especially in the perspective of a strongly increasing sight-focused tendency) and creative aptitudes, and create the opportunity to express themselves, provide critical reflection and develop own cultural identity through contact with works of art. Presented work distinguishes three main parts, which concern: theoretical plane, research methodology and the empirical area. The theoretical component is of introductory and explanatory nature and contains three chapters on the essence of creativity, contemporary art and visual arts in the context of human development. The empirical component includes presentation of detailed research results, among which the most important ones are those that concern the main field and confirm the positive impact of unconventional activities on the level of divergent thinking, attitude and creative imagination, as well as the increase in nonconformist and heuristic behaviour with concurring minimizing of the algorithmic and conformist behaviour of children from the experimental group. Thanks to the application of categorized observation and the use of evaluation survey (in the form of short school feedback) observed were positive reactions and approving behaviours in relation to the proposed experimental activities. The attitude of children from the experimental group to artistic and visual ventures has changed positively, as indicated by the results of pre-and post-experimental surveys. Very interesting was the use of self-created research tools (in pre- and post-experimental versions) for evaluation of artistic works – in connection to the need to identify the impact of classes on artistic skills of the children – the notes issued by the group of Competent Judges were characterized by divergence, as evidenced by the results of the analysis using Kendall's W test. Equally controversial was the use of the modified Creative Product Semantic Scale, which was filled by another group of Judges in order to identify the features of a creative work in products of children’s efforts. Therefore, it was impossible to confirm the alternative hypothesis assuming the positive impact of the classes on the level of artistic skills of participants and to diagnose creative traits in experimental products. This opens the field for reflection and further investigation and exploration of the possibilities of using tools based on the assessment of children's work in research projects. The dissertation ends with the set of conclusions and observations, formulated after the analysis of the results in each of the distinguished fields. Despite the results unequivocally proving the significant impact of unconventional activities on the creative potential of children from the experimental group, these observations unfortunately seem alarming, as they involve, among others, creative stagnation in the control group, or a noticeable tendency to unify child behaviour in school activities and glorify the output. Finalized in the form of this study, the research has highlighted the need to explore some areas, primarily related to the evaluation and interpretation of children's artistic works in scientific research, and to expose such elements of the school system that need to be refined – especially in view of creating an environment that would encourage creative, critical, heterogeneous and reflective thinking, and therefore one that is undoubtedly desired in modern times.

The work outlines the issue of existing prevention of cytomegalovirus infection in children from mothers of risk groups. It is proposed to supplement preventive actions by increasing the responsibility of future mothers for the health of their children through awareness of the consequences of cytomegaly and use of blood products from seronegative donors in sick children.
W pracy przedstawiono kwestię istniejącej profilaktyki zakażeń wirusem cytomegalii u dzieci od matek z grupy ryzyka. Proponuje się uzupełnienie działań zapobiegawczych, zwiększając odpowiedzialność przyszłych matek za zdrowie swoich dzieci poprzez świadomość konsekwencji cytomegali i stosowanie u chorych dzieci produktów zkrwi od dawców seronegatywnych.

The main objective of the dissertation is to present conceptualization of a widely understood postmemory in a intergenerational discourse, involving witnesses to history passing down the contents of the writers and illustrators, adult intermediary reading, as well as contemporary children's audience. Although more than the 70 years have passed since the end of the World War II, the next generations of creators are undertaking the war and Extermination subject matter. Noticeable trend of literary return to the events dated 1939-1945 on the publishing market, doesn't elude literary directly addressed to children and youth. Book is becoming a tool of an intergenerational discourse, bringing closer three, and even four generations. Research material includes fictional literature, published after 2006 on the polish market, by contemporary polish writers. Dissertation consist of a six chapters, concentrated around respective publishing series, forms and themes. First chapter is devoted to the initiative by Wasaw Uprising Museum, being the first manifestation of the emerging trend of postmemory in a contemporary literature for the young recipient. In the second chapter a series Wojny dorosłych – historie dzieci has been extracted, in which a model of talking about war and literature for children has been established. Among the extensive subject matter four groups has been separated: occupation and Warsaw Uprising, the faith of the Jewish child, the situation of the former Eastern borderlands, and biographies of outstanding figures. A large group of creators has been discussed, writers, and illustrators and their role in a postmemory discourse. Publications that hasn't been part of the series or being a part of a different cycles are shown in a third chapter. Publications has been divided in three thematic groups: outstanding figures, the faith of children and Warsaw Uprising. A multitude of titles and topics is reflecting observed from the decades the fashion for literature about the patriotism and history. Fourth chapter has been devoted to comic books. There has been shown the institutionalization of the comic book market as well as subordinating the narrative towards the educational and upbringing goals. The fifth chapter extracts books dedicated to the bear Wojtek from the Anders Army. The last part of the dissertation is focused around Anne Frank testimony which has been a model of a contemporary narrations for the young recipient. There has been presented a biographical outline of the outbuilding residents, theme and the publishing faith of The Diary of a Young Girl. The comic book edition of a Journal was also discussed as an example of a reaching the next generations with the testimony about Extermination. Crowning touch to the thesis is a synthesis resulting from the analysis of a contemporary war narratives present on the Polish publishing market. It includes perceived patterns and motives, as well as different ways of presenting this topic. The intergenerational discourse of witnesses, authors, reading intermediaries, and young readers was also presented.

On the basis of the pathogenetic approach, a program of syndromepathogenetic physiotherapy has been developed, which is a component of complex medical rehabilitation of children with cerebral palsy and the presence of disturbances of posture and scoliosis in them. The program was implemented in Sumy Regional Center for Social Rehabilitation of Children with Disabilities. The positive dynamics of indicators of anthropometric profile and posture is obtained.
Na podstawie podejścia patogenetycznego opracowano program fizjoterapii zespołowo-patogenetycznej, który jest składnikiem złożonej rehabilitacji medycznej dzieci z porażeniem mózgowym i występowania w nich zaburzeń pozycji i skoliozy. Program został wdrożony w Regionalnym Ośrodku Rehabilitacji Społecznej w Sumy dla Dzieci niepełnosprawnych. Otrzymano pozytywna dynamika wskaźników profilu antropometrycznego i postawy.
За даними різних авторів в більшості країн порушення постави у дітей зустрічаються біля 80%,а сколіозу - біля 9%. Така проблема існує і серед дітей з дитячим церебральним паралічем (ДЦП).

This PhD thesis comprises three sections: two picture books for children, titled Little Bug and Chaotic and Little Bug and Freek, two short animated ads, and the theoretical part discussing problems relating to picture books. My stories are completely original, because I wanted to create the storyline, dialogs and all graphic elements by myself. Picture books mentioned above are designed as first ones in the series of picture book dedicated to children aged 4 to 7. Picture books were created on the excuse of keywords, which led the narratives. Selection of keywords was practically unlimited and satisfied my need for multithreading. I used designata describing places and situations. Since usually picture books help children understand the complexity of their surroundings, stimulate imagination, develop sensitivity and abstract thinking, help to tame the unknown, often dealing with difficult and uncomfortable topics, I chose two keywords that are extremely important to me: chaos and freedom. I set them against the background of daily landscape – city and factory, visually fascinating, with their complexity and industrialization of form. The main protagonist of the series is Little Bug, with whom children may empathize. His figure is concise, schematic, without unnecessary details, always at the distance, leaving space for imagination. He is accompanied by the secondary character, little red cart, a silent companion, present friend. The next step was choosing how to plot the narrative. I decided to personify phenomena, situations, state of the spirit, such as freedom and chaos, in order to facilitate their understanding in children. The whole plot is based on travels of the main protagonist and his interactions with other characters he meets – Chaotic in the first book, and Freek in the second. Leaving the home at the beginning of the book, and returning home at the end, is an important psychological motive and the story bridge. The situation symbolizes mental separation from parents, a kind of independence that a child aged 4 to 7 enjoys, and child’s readiness for individual experience. At the same time Little Bug’s return home at the end of the book is a synonym of the feeling of security and parents’ acceptance of temporary separation. I wove children’s vernacular related to travel, playtime and self- -determination into dialogs, which role is to call upon specific situations and presenting them from the perspective of a viewer and not participant. I decided to keep the light tone of my picture books, with elements of road story and sudden twists. I decided to draw from the comic book convention, just as they did then, using dialogs in bubbles and giving up descriptions. The graphic format I chose gives picture books a uniform and consistent look, qualifying them to a common series. I used colour linocut technique to illustrate places and linear drawings technique to show characters, since those techniques are the most adequate for the stage of visual perception developed by children in the selected age group. That means contour and silhouette vision. The second important substantiation for selection of the artwork used in illustrations was the willingness to continue experiments with colour linocut technique. For my picture books I designed a set of glyphs, derived from handwriting, so-called handwriting fonts, relating to the nature of illustrations and suitable for use in short dialogs. I wanted them to be clear, legible and strong. Hence the decision to create letters in the form of linocut, to play on simplifications and deformations characteristic of this technique. Selected set of glyphs was digitized and used in manual typesetting. I want to use that set of glyphs as the base for development of the fully functional font. Books on Little Bug are the summary of may artistic activities in picture book for children area.

According to the World Health Organization, the prevalence of dental diseases among the population ranks first. The study of trends in the development of major dental diseases, in particular dentofacial system disorders, is extremely relevant. And according to many studies, the prevalence of dentoalveolar anomalies in the structure of dental morbidity ranks third after caries and periodontal disease. The article is devoted to the study of the prevalence of different types of orthodontic pathology according to the literature.
Według Światowej Organizacji Zdrowia częstość występowania chorób stomatologicznych wśród populacji jest na pierwszym miejscu. badanie trendów w rozwoju poważnych chorób stomatologicznych, w szczególności naruszenia układu stomatologicznego, jest niezwykle ważne. A według wielu badań, częstość dentoalveolar anomalii w strukturze chorób stomatologicznych na trzecim miejscu po próchnicy i chorób przyzębia. Artykuł poświęcony jest badaniu częstości występowania różnych typów patologii ortodontycznej zgodnie z literaturą.
Здоров'я - це головна цінність життя, воно займає найвищу сходинку в ієрархії потреб людини. Це один з найважливіших компонентів людського щастя і одна з провідних умов успішного соціального та економічного розвитку будь-якої країни. Реалізація інтелектуального, морально-духовного, фізичного і репродуктивного потенціалу можлива тільки в здоровому суспільстві. Стоматологічне здоров’я є невід’ємною і значимою частиною здоров’я людини, а стоматологічне здоров’я дитячого населення є одним з важливих завдань держави [7]. Вивчення регіональних особливостей поширеності ортодонтичної патології має велике значення для планування та надання якісної та своєчасної стоматологічної допомоги дітям.

The efficiency of kinesio-tape application in the process of complex physical therapy of a child with hemiparesis is analyzed. The mechanism of therapeutic action of kinesio-tape is considered. The efficiency of using kinesio-tapein the physical therapy of a child with cerebral palsy has been proved. Emphasis on the comprehensive use of kinesio-tape and kinesiotherapy, hydrokinesiotherapy, massage, physiotherapy for children with hemiparesis.
Skuteczność stosowania kinesio-tape w procesie fizycznego złożonych terapii dziecka z niedowład połowiczy analizowano. Uwzględniany jest mechanizm działania terapeutycznego kinesio-tape. Efektywność wykorzystania kinesio-tapein terapię fizyczną dziecka z porażeniem mózgowym została udowodniona. Nacisk na kompleksowe stosowanie kinesio-tape I kinesiologicznej i kinezyterapii, terapii hydrokinetycznej, masażu, fizjoterapii u dzieci z obrzękiem z niedowład połowiczy.
Фізіотерапевтичне лікування дітей із дитячим церебральним паралічем (ДЦП) займає провідне місце в світі. Показники захворюваності на ДЦП у світі складають в середньому 2,5 на 1 тисячу новонароджених, в Україні – 2,65. Загальна кількість дітей з різними формами ДЦП в Україні перевищує 18 тисяч, 60-80% з них становлять спастичні форми. Зважаючи на це лікування хворих із ДЦП є складним завдання, що вимагає комплексу фізіотерапевтичних засобів з використанням високоефективних методів корекції даних станів [6].

„Dzieje książki i bibliotek w kulturze Ziemi Szamotulskiej” wykazuje, że na przestrzeni ponad 700 lat, a więc w okresie, jaki omawia praca, biblioteki i książka nie egzystowały w próżni, nie istniały obok ludzi, ale były z nimi ściśle powiązane i wywierały na kulturę Szamotulszczyzny niemały wpływ. To dzięki nim właśnie Szamotuły i cała Ziemia Szamotulska może się dziś poszczycić wieloma zasłużonymi osobistościami ze świata nauki, kultury i sztuki. Wszelkie zawirowania w dziejach Szamotuł i okolic mają swoje odzwierciedlenie w historii książki i bibliotek szamotulskich; każdy wzlot i upadek miasta odbijał się na kondycji słowa drukowanego. Między innymi dzięki słowu drukowanemu społeczeństwo Szamotulszczyzny przetrwało okres zaborów; pobudzało je do intelektualnego rozwoju; wspaniałym tego przykładem może być pierwsze w Polsce towarzystwo archeologiczne, jakim było Towarzystwo Zbieraczów Starożytności. Książka i biblioteki były tą ostoją, dzięki czemu szybko mogła się odrodzić szeroko pojęta kultura w czasach II Rzeczpospolitej. W czasach międzywojennych to drukarnie prowadzone przez polskich właścicieli dbały o to, by słowo drukowane po polsku miało jak największy zasięg oddziaływania. W Szamotułach takie zadanie spełniała Drukarnia Nakładowa J. Kawalera. Okres po II wojnie światowej to okres mozolnego trudu budowania wszystkiego od początku, również bibliotekarstwa - dzięki dekretowi o bibliotekach z 1946 r., sytuacja była sprzyjająca do tworzenia nowej sieci bibliotek również w Szamotulskiem. Powstaje biblioteka powiatowa wraz z cała siecią bibliotek miejsko-gminnych. Niestety, sytuacja ta nie była aż tak komfortowa, jak by tego chcieli sami bibliotekarze; kolejne zmiany administracyjne kraju powodowały to, iż niektóre biblioteki, tak jak biblioteka we Wronkach, zmieniały swą przynależność do poszczególnych powiatów, a później województw, co nie wpływało dobrze na bibliotekę. Sytuacja w bibliotekarstwie szamotulskim normalizuje się po roku 1999, po kolejnej reformie administracyjnej. Następuje wzrost znaczenia bibliotek w sferze edukacyjnej oraz informacyjnej. Dzięki programowi IKONKA biblioteki szamotulskie podnoszą swój stan posiadania w zakresie sprzętu informatycznego i poszerzają swoją ofertę w zakresie pomocy w uzyskiwaniu informacji. W grudniu 2005 roku na Ziemi Szamotulskiej działało ogółem 19 placówek bibliotecznych, w tym 8 bibliotek i 11 fili, dysponowały one ogółem 362.341 wol., zapisanych było 17.647 czytelników, którzy wypożyczyli ogółem 331.923 wol. Wszystko to dokonało w sumie 37 bibliotekarzy. Świadczy to bardzo dobrze o szamotulskich bibliotekarzach, którzy swoją prace wykonują nie tylko z obowiązku, ale i też z zamiłowania. Celem pracy „Dzieje książki i bibliotek w kulturze Ziemi Szamotulskiej” było ukazanie roli książki i bibliotek w rozwoju Szamotulszczyzny, ich ścisłego powiązania z historią regionu, pozytywnego wpływu na rozwój kultury całej Ziemi Szamotulskiej.

The paper presents the notion of English polonica from the mid-war period. It indicates the core of creativity of which the main inspiration was Poland with its culture, tradition, literature, art, science as well as politics. In the field of the very interests that among many absorbed the author were those creative achievements stemming from polonica that basically defined the nature and essence of the English-Polish cultural relations. Because of the character, the meaning and the truth of this whole output, it was the work of the English authors that chiefly became exposed, the one being penned by the literary men, publicists, essayists, historians having followed the path led by Polish themes and finding them the very food for thought. From the cream of writers whose work deserved mentioning, one cannot overemphasize the work of Alexander Bruce Boswell, Hilaire Belloc, G. Billiainkin, Gilbert Keith Chesterton, Monica Gardner, J.H. Harley, Robert Machray, Moray McLaren, G.R. Noyes, Eric Patterson, V. Poliakov (Augur), William John Rose and Paul Super. In the process of presentation one also could not disregard the following questions, namely: what were the main goals and other reasons of getting interested in Poland, what aims had there been made in the matter, as well as – the nature of subject that mostly intrigued the English authors. Apart from problems with a writer himself or his creation concerned, there were also some other, overall spheres of analysis equally considered, such as: the social aspect of polonica, the influence of culture and politics on the time when being written, etc. This paper actually gathers the whole thing embracing polonica from the period of 1918-1939 amounting over 600 titles. Through the notion of polonica, it illustrates the condition of English society becoming acquainted with Poland. The research tends to prove that the nature of English interest in Poland seemed to be the result of three kinds of inspiration, i.e. tradition, the English-Polish relations, the position of Polish state in context of its international outlook and the culture phenomenon.

Many years the author was working on Boleslaw Szabelski (1896-1979) - the great teacher of composition in the Katowice area: a senior of the \"Silesian School of Composition\" and tutor of many generations of composers.

A field of investigation of this doctorial dissertation titled The significance of music-therapy techniques in supporting the development of an child with autism comprises two issues: autism perceived as a type of a disorder that encompasses developmental spheres, such as social, communicative or sensory areas and music therapy as a therapeutic practice which contributes to the development of people with autism in the above-mentioned spheres. Both these areas of interest require more broad and in-depth academic explorations, in both ualitative and quantitative perspectives, yet to meet the requirements of the specificity of the current research, the relation between them was the focus herein. Such approach fills in the research gap in both fields that are the main focus of interest in this dissertation, since so far little attention has been paid to music as a potential therapeutic agent supporting the development of children with autism, especially in Polish studies. The main purpose of the reserach conducted was to determine the influence of music therapy on selected developmental domains – communicative, socio-emotional, cognitive and motor spheres in children with autism. These case studies aimed to verify the effectiveness of these influences and observe changes occurring within each individual case, but not compare the cases. Particular emphasis was placed on the honesty of substantiating the range of influence as well as the significance of music therapy in the overall development of children with developmental disorders, thus confirming that therapy through music is an effective therapeutic tool when working with people with autism. A group of children aged 3 to 11 was the subject of the study. The studies were individualized, and each case was perceived as unique. The main research method was the qualitative case study. It should be emphasized that the individual approach assumed both in the clinical practice and in this study makes it possible to reach an individual comprehensively. Only getting to know an individual in an in-depth and multi-faceted way, having a common field of creative experiences and a long-term observation in specific conditions provide, on the one hand, a proper therapeutic effect and, on the other, the correct assessment of the results of therapy, which can be revealed in a music-therapy process. All the verification tests ended in a quantitative analysis of the results (using the measurements of the functioning of child with autism in a socio-emotional, communicative, cognitive or motor spheres on the basis of an SOZ-D survey questionnaire) and a qualitative analysis (in the scope of the child-therapist relationship with a qualitative description of sessions, both in terms of musical and non-musical aspects). Qualitative techniques used in this study include: a participatory observation (a phenomenological characterization of relationships), an analysis of documents and their contents (questionnaires regarding the general functioning of a child), reports from therapeutic sessions on the basis of video recordings and observation-based research categories that described musical and non-musical behaviours occurring during the sessions in great detail. The results indicate that music therapy and specific music-therapy experiences positively influence the development of children with autism, supporting mostly their socio-emotional and cognitive development.

Każde dziecko ma prawo do rozwoju i jego wspomagania. Także dzieci upośledzone, które powinny być otaczane większą troską zarówno przez swoich rodziców jak i nauczycieli, terapeutów, z którymi spotykają się w ciągu swojego życia. Ich rozwój musi być wspomagany przez odpowiedni system edukacji, oddziaływań wczesnej interwencji, poprzez odpowiednie przygotowanie rodziców do specyficznej opieki i pielęgnacji swoich upośledzonych pociech. Tym bardziej osoby z głębokim upośledzeniem umysłowym powinny mieć możliwość rozwoju swoich funkcji poznawczych, emocjonalnych, działaniowych. Wymaga to dostosowania do ich możliwości specjalnych środków i metod pracy. Ich specyficzne potrzeby są wyzwaniem dla poszanowania ich niepowtarzalności i prawa przynależności do grupy, rodziny, szkoły. W ostatnich latach w Polsce obserwuje się postępującą normalizację warunków życia, integrację społeczną, rehabilitację oraz edukację osób z głębokim upośledzeniem. Działania te mają stać się odpowiedzią na dotychczasową izolację osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną oraz przeobrażeniu ich z kategorii „osób leżących wpatrzonych tylko w biały sufit” w grupę ludzi aktywnych na miarę swoich możliwości. Pomimo upływu prawie 11 lat od wprowadzenia obowiązku szkolnego dla osób z głębokim upośledzeniem umysłowym, niewiele jest publikacji, które dotyczyłyby ich bezpośrednio. Nie znalazłam również informacji, które porównywałyby funkcjonowanie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych odbywających się w różnych ośrodkach, a przede wszystkim pokazujących efektywność podejmowanych w nich działań. Również ważną rolę w podjętym temacie odegrały względy osobiste. Jako były nauczyciel szkoły specjalnej, prowadzący zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze obserwowałam zmagania innych osób w codziennym usprawnianiu dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu głębokim. Dotyczyły one prób pewnej normalizacji warunków zewnętrznych, które sprzyjałyby zdobywaniu nowych doświadczeń i wiedzy o otaczającej rzeczywistości, bardzo odległej i często niezrozumiałej dla omawianej grupy osób. Przykładem może być duża liczba osób w grupie, rozpiętość wiekowa uczniów albo współpraca lub jej brak z personelem opiekuńczym placówki, w którym umieszczone jest dziecko głęboko niepełnosprawne, bądź wspólne działania z rodzicami. Przedstawione w tym opracowaniu badania są próbą nakreślenia charakterystyki zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży głęboko upośledzonej umysłowo prowadzonych w ośrodkach pozarządowych oraz na terenie domów pomocy społecznej. Jestem przekonana, iż niniejsza praca pozwoli na ukazanie zarówno słabych jak i mocnych stron zajęć rewalidacyjno-wychowawczych, ale przede wszystkim rozwiązań które mogą stać się inspiracją dla innych osób pracujących z omawianą grupą wychowanków tak, aby najlepiej i najowocniej wpływały one na rozwój psychofizyczny dziecka z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Praca składa się z 9 rozdziałów. W części pierwszej, składających się z 4 rozdziałów, prezentuję informacje dotyczące pojęcia upośledzenia umysłowego, a w szczególności charakterystykę funkcjonowania osób z głębokim upośledzeniem umysłowym i sposoby jego diagnozowania. Ponadto omawiam zagadnienia związane z samym procesem rewalidacji z uwzględnieniem jej definicji, włącznie z podstawowymi zasadami oraz regułami odpowiedzialnymi za prawidłowe programowanie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych. Dokonuję również przeglądu metod stosowanych w edukacji osób głęboko upośledzonych umysłowo. W rozdziale piątym prezentuję metodologię badań własnych, w tym cele, problemy badawcze, hipotezy, zmienne i wskaźniki, wykorzystane metody oraz organizację i przebieg badań. Rozdział ten zawiera także charakterystykę grupy badanej: uczniów oraz nauczycieli prowadzących zajęcia rewalidacyjne. W części empirycznej składającej się z 4 rozdziałów prezentuję oraz rezultaty badań własnych. Pierwszy z nich zawiera informacje dotyczące ogólnych ram organizacyjno-metodycznych zastosowanych w placówkach pozarządowych oraz na terenie domów pomocy społecznej. Dalej rozpatruję związek pomiędzy wyżej wymienioną strukturą a kształtowaniem umiejętności funkcjonalnych uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym. Szczegółowej analizie poddaję przestrzeń edukacyjną, obejmującą takie elementy jak: miejsce, czas, pomoce dydaktyczne, przygotowanie merytoryczne nauczycieli oraz terapeutów i poziom rozwoju funkcjonalnego samych uczniów zajęć rewalidacyjnych. Nie bez znaczenia dla ogólnego rozwoju każdego dziecka jest jego rodzina generacyjna, która powinna wzmacniać oddziaływania terapeutyczne lub w przypadku osób umieszczonych na stałe w placówkach opiekuńczych personel terapeutyczny i opiekuńczy. Dlatego też stopień współpracy oraz jej rodzaj to kolejne podejmowane zagadnienia. W następnym rozdziale prezentuję charakterystykę dodatkowych czynników utrudniających proces rewalidacji, a związanych z funkcjonowaniem zdrowotnym uczniów zajęć rewalidacyjno-wychowawczych, takich jak: sprzężenia rozwojowe, występujące choroby somatyczne, zażywane leki. Wszystkie te elementy należą do sytuacji, które w znaczący sposób uzależniają zdobywanie nowych kompetencji w każdej dziedzinie życia. Omawiam również formy wsparcia, nauki i rehabilitacji, w których uczestniczyli przebadani uczniowie. Ze względu na to, iż obraz funkcjonowania osoby głęboko upośledzonej umysłowo zwykle jest tak niejednorodny i złożony jako przykłady zostaną zaprezentowane indywidualne przypadki wybranych uczniów. Głównym celem tych prezentacji będzie próba ukazania zarówno różnorodności zaburzeń i poziomów funkcjonowania, jak i szczegółowych form postępowania rewalidacyjnego w trakcie prowadzonej edukacji w stosunku do konkretnych osób. Ostatnim rozdziałem, a zarazem podsumowaniem będzie próba nakreślania, na podstawie uzyskanych wyników badań, najbardziej optymalnego modelu zajęć rewalidacyjno-wychowawczych. Ufam, iż informacje zebrane w niniejszej pracy, pozwolą na przynajmniej częściowe uzupełnienie luki teoretycznej dotyczącej funkcjonowania osób głęboko upośledzonych umysłowo, a także ich edukacji. Ponadto mogą stać się inspiracją do zmian organizacyjnych.

Streszczenie W pracy podjęto próbę opisu kompetencji komunikacyjnej dzieci z autyzmem dziecięcym w wieku przedszkolnym. Została ona oparta na materiale zebranym w latach 2010-2013 w Specjalnym Ośrodku Rewalidacyjno-Wychowawczym dla Dzieci i Młodzieży z Autyzmem w Malborku. Celem prezentowanych badań jest opis i analiza zachowań komunikacyjnych dzieci z autyzmem dziecięcym oraz ukazanie wpływu zaburzeń w obrębie kompetencji komunikacyjnej na realizację funkcji komunikacyjnej wypowiedzi. Warunkiem dobrego opisu zachowań komunikacyjnych dzieci z autyzmem była indywidualna, szczegółowa obserwacja. W badaniu wzięło udział 4 dzieci z diagnozą autyzmu dziecięcego. Obserwacje przeprowadzono w warunkach naturalnych, podczas pobytu w SORW w Malborku. Praca składa się z siedmiu rozdziałów. Trzy pierwsze rozdziały mają charakter teoretyczny i dotyczą zagadnień związanych z: kompetencją komunikacyjną – jej składnikami i właściwościami; kształtowaniem się kompetencji komunikacyjnej u dzieci oraz zachowaniami komunikacyjnymi dzieci z autyzmem w świetle literatury przedmiotu. Wprowadzenie do badań własnych oraz założenia badawcze rozprawy, jak również szczegółowa charakterystyka wszystkich objętych badaniem dzieci znajdują się w rozdziale czwartym. W pozostałych dwóch rozdziałach zamieszczono wyniki przeprowadzonych badań własnych. Analizując zachowania komunikacyjne dzieci z autyzmem dziecięcym, szczegółowo przyjrzałam się takim zjawiskom, jak: echolalie, stereotypie językowe, powtarzające się aktywności językowe, trudności z używaniem zaimków osobowych oraz niezwykłe, osobliwe używanie słów. W pracy podjęłam również próbę opisu kompetencji komunikacyjnej badanych dzieci oraz określenia stopnia i charakteru deficytów kompetencji komunikacyjnej w autyzmie. W przeważającej części podział kompetencji komunikacyjnej na poszczególne typy odpowiada stratyfikacji zaproponowanej przez Kingę Kuszak (2011). Analiza obejmuje: kompetencję werbalną, umiejętności interakcyjne, kompetencję społeczno-kulturową, kompetencję pragmatyczną, kompetencję emocjonalną, kompetencję poznawczą i symboliczną, kompetencję metakomunikacyjną oraz korekcyjną (korygującą). Przeprowadzone obserwacje wskazały, iż zaburzenia w obrębie kompetencji komunikacyjnej wpływają na realizację funkcji komunikacyjnej wypowiedzi. Na kształt wypowiedzi produkowanych przez dzieci wpływało wiele czynników. Objęte badaniem dzieci zasadniczo chciały się komunikować z innymi ludźmi, jednakże to, czy były zrozumiane w dużej mierze zależało od odbiorcy. Istotnym czynnikiem, dla którego dzieci decydowały się na kontakt była możliwość realizacji własnych potrzeb. Sposoby komunikacji poszczególnych dzieci różniły się między sobą. Porozumienie z dziećmi z autyzmem dziecięcym jest możliwe, ale dopiero po dokładnym poznaniu ich sposobów komunikacji. Na funkcję komunikacyjną wypowiedzi w znaczący sposób wpływały nieprawidłowości w obrębie kompetencji językowej. Podstawą wielu problemów obserwowanych w mowie objętych badaniem dzieci było powtarzanie. Granice pomiędzy poszczególnymi nieprawidłowościami obecnymi w mowie objętych badaniem dzieci są często niezbyt ostre. Jednym z analizowanych zjawisk były echolalie. Biorąc pod uwagę dokładność odtworzenia wyróżniłam w obrębie dwóch rodzajów echolalii 2 podtypy: echolalie odroczone dokładne i niedokładne oraz echolalie natychmiastowe dokładne i niedokładne. Duży wpływ na umiejętności komunikacyjne objętych badaniem dzieci miała również edukacja i pobyt w Specjalnym Ośrodku Rewalidacyjno-Wychowawczym. Summary of PhD Thesis Communication behaviours of children with autism In this thesis I have tried to describe the communicative competence of pre-school children with autism. This work is based on material gathered between 2010-2013 in a centre specialising in the rehabilitation and education of children and young people with autism in Malbork. The aim of the presented studies is to describe and analyse the communicative behaviours of children with autism. Additionally, its goal is to show how the difficulties in the area of communicative competence influence the communicative function of utterance. In order to describe the communicative behaviours I had to thoroughly observe the children individually. Four children with a diagnosis of autism took part in the study. The study took place in the above-named centre where the children were observed during their normal activities. The thesis has seven chapters. The first three chapters deal with theoretical matters and issues connected with: communicative competence – its components and characteristics; how communicative competence is developed in children in typical populations as well as how communicative behaviours in children with autism are depicted according to autism-specific literature. The fourth chapter focusses on an introduction to my own research as well as stating the assumptions of the thesis. It also deals with the detailed characteristics of all the children taking part in the study. The remaining two chapters deal with the results of my study. Whilst analysing the communicative behaviours of children with autism, I undertook a detailed analysis of such events as: echolalia, stereotypical language, repetitive use of language, difficulty with personal pronouns and unusual use of language. In my thesis, I described the communicative competence of the children I studied and the degree and type of difficulty encountered. In the greater part the division of the communicative competence into specific parts is based on the classification by Kinga Kuszak (2011). The analysis describes the following areas of competence: verbal, interactive, socio-cultural, pragmatic, emotional, cognitive, symbolic, metacommunicative and self-corrective. The results show that the deficits in communicative competence influence the function of communication. Many elements influenced how the children produced their utterances. The children included in the study wanted to communicate with other people, however, whether they were understood, depended to a large degree, on the listener. An important factor compelling children to communicate was the opportunity to have their wishes met. The types of communication used by the specific children were variable. It is possible to communicate with autistic children, but only after learning their specific mode of communication. Errors in the use of language to a large degree influenced the function of communication. The basis of many of the problems observed was repetition. Echolalia was one of the areas I analysed. Looking at the accuracy of echolalic utterances I was able to identify two subtypes: exact and non-exact delayed echolalia, and, exact and non-exact immediate echolalia. The communicative abilities of these children were also largely influenced by their education and time spent in the afore-mentioned centre.

Choć specyficzne zaburzenie językowe (specific language impairment, SLI) dotyka około 7% dzieci (Tomblin, Records & Zhang, 1997), natura tego zaburzenia oraz jego objawy, zwłaszcza w językach innych niż angielski, wciąż nie są do końca poznane. Podstawowym przejawem SLI są trudności w przyswajaniu gramatyki, zarówno na poziomie rozumienia, jak i tworzenia konstrukcji składniowych (van der Lely & Pinker, 2014). Wciąż niejasny jest jednak status właściwości słownika umysłowego – jego rozmiaru, organizacji i dostępu leksykalnego – u dzieci z SLI. Cel teoretyczny rozprawy stanowiła weryfikacja teorii dotyczących rozmiaru oraz organizacji słownika umysłowego u pięcio- i sześcioletnich dzieci z grupy ryzyka SLI w porównaniu do dzieci o typowym rozwoju językowym. Celem praktycznym była ocena użyteczności narzędzi słownikowych służących do pomiaru zasobu słownictwa w przesiewowym rozpoznawaniu SLI. Na podstawie dokonanej przez nauczycieli oceny funkcjonowania językowego dzieci oraz badania standaryzowanym Testem Rozwoju Językowego (Smoczyńska i in., 2015), wyodrębniono trzy grupy: wysokiego ryzyka SLI (n = 20), niskiego ryzyka SLI (n = 29) oraz grupę kontrolną (n = 30). Przeprowadzone analizy międzygrupowe pokazały, że dzieci z grupy wysokiego ryzyka SLI nie tylko gorzej niż pozostałe dwie grupy wykonały wszystkie ujęte w TRJ podtesty, ale przejawiały także poważne deficyty w zakresie zasobu słownictwa, zarówno biernego, jak i czynnego. Grupa wysokiego ryzyka SLI odbiegała od dzieci o typowym rozwoju językowym również pod względem organizacji słownika umysłowego, nie wykazywała natomiast oczekiwanego spowolnienia dostępu leksykalnego. Grupa niskiego ryzyka SLI, choć wskazana przez nauczycieli jako przejawiająca część objawów SLI, nie odbiegała od grupy kontrolnej pod względem poziomu wykonania TRJ, ani żadnego z testów słownikowych. Pod względem liczby wypowiadanych słów w zadaniu opisu obrazka oraz przetwarzania fonologicznego grupa ta osiągała jednak wyniki na poziomie grupy wysokiego ryzyka SLI, istotnie niższe od wyników grupy kontrolnej. Analiza użyteczności różnego typu zadań słownikowych w badaniach przesiewowych sugeruje, że choć żadne z wykorzystanych narzędzi nie może być samodzielnie stosowane w badaniach przesiewowych ryzyka SLI, zastosowanie w nich może znaleźć kombinacja odpowiednio trudnych i rzetelnych testów słownictwa biernego i słownictwa czynnego: Obrazkowego Testu Słownikowego – Rozumienie (OTSR; Haman & Fronczyk, 2012) oraz skróconej wersji Zadania Nazywania Obrazków (ZNO; Haman, Smoczyńska, Łuniewska & Chyl, 2013). Kombinacja ta cechuje się przekraczającymi 85% czułością i swoistością, wystarczającymi na potrzeby badań przesiewowych.
Although prevalence of specific language impairment SLI is estimated to be about 7% (Tomblin, Records & Zhang, 1997), the nature of this impairment and its symptoms, especially in languages other than English, is still partially unknown. Difficulties in acquiring grammar, both in terms of comprehension and production of sentences, are the core and most investigated symptoms of SLI (van der Lely & Pinker, 2014). However, it is still unclear whether children with SLI show deficits in other aspects of language, namely vocabulary size, organization of the mental lexicon or lexical access. The theoretical aim of the current thesis was to verify the theories concerning vocabulary size and organization of the mental lexicon in 5-6-year-old children at risk of SLI as compared to typically developing peers. The pragmatic aim of the study was to assess the usability of lexical tasks as potential screening tools for SLI in preschool children. The outcomes of a screening questionnaire filled by preschool teachers and the assessment done with a standardized psychometric test of language development (Test Rozwoju Językowego TRJ, Smoczyńska et al., 2015), resulted in selection of three groups: high risk of SLI (n = 20), low risk of SLI (n = 29), and a control group of typically developing children (n = 30). Between-group comparisons revealed that children at high risk of SLI obtain low scores in all subtests of TRJ, and show major deficits in both passive and active vocabulary size. The group at high risk of SLI underperformed their peers also in the level of the organization of the mental lexicon. However, we did not observe the hypothesized delay in lexical access in this group. The group at low risk of SLI, although indicated by teachers as children with some symptoms of SLI, achieved the same scores as the typically-developing control group in all subtests of TRJ, as well as in all vocabulary tests. However, in terms of the number of words produced during the picture description and the level of phonological processing, the group at low risk of SLI was indistinguishable from the high risk group, and underperformed typically-developing peers. The analysis of sensitivity and specificity of lexical tools suggests that none of the used tasks can be applied alone as a single screening tool for SLI. However, carefully selected tests of active and passive vocabulary size may be used in screening of risk of SLI in preschool children. The combination of Obrazkowy Test Słownikowy – Rozumienie (OTSR; Haman & Fronczyk, 2012) and a shortened version of Zadanie Nazywania Obrazków (ZNO; Haman, Smoczyńska, Łuniewska & Chyl, 2013) obtained both sensitivity and specificity higher than 85%, which is sufficient for screening.

Streszczenie rozprawy doktorskiej Słowa kluczowe: rodzina, rodzinna piecza zastępcza, środowisko wychowawcze, wychowanie Tematem mojej rozprawy doktorskiej jest zagadnienie wychowania w rodzinnych formach pieczy zastępczej. Od kilku lat w przestrzeni publicznej widoczne są działania propagujące rodzinne formy pieczy zastępczej. Wyrazem zmian w obszarze pomocy społecznej dziecku i rodzinie jest także obowiązująca od 01 stycznia roku ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z dnia 09 czerwca 2011 roku. Moje zainteresowania skoncentrowały się zatem wokół rodzinnej pieczy zastępczej jako środowiska wychowawczego, które staje się niezwykle ważnym środowiskiem wychowawczym dla tych dzieci, które nie mogą wychowywać się w swoich rodzinach biologicznych. Dlatego też podjęta przez mnie tematyka badawcza koncentruje się wokół wychowania w rodzinnych formach pieczy zastępczej. Poddając analizie zastępcze, rodzinne środowisko wychowawcze i przebiegający w nim proces wychowania posłużyłam się metodologią jakościową, dzięki której mogłam poznać i opisać wiele zjawisk związanych bezpośrednio i pośrednio z procesem wychowania i podejściem badanych osób zaangażowanych w rodzicielstwo zastępcze, takich jak stosowane przez nich metody wychowawcze, rozumienie wychowania, doświadczenie rodzicielskie, wartości. By tego dokonać posłużyłam się metodą wywiadu, która wydaje mi się najodpowiedniejsza do opisu, zrozumienia i wyjaśnienia nakreślonych przeze mnie obszarów badawczych dotyczących wychowania dzieci i młodzieży w rodzinnych formach pieczy zastępczej. Wywiad ten przeprowadziłam w pięciu następujących grupach: osoby sprawujące rodzinną pieczę zastępczą, z minimum dwuletnim stażem pracy, posiadające przynajmniej jedno dziecko biologiczne; dorosłe osoby będące biologicznymi dziećmi osób sprawujących rodzinną pieczę zastępczą; biologiczne dzieci rodziców sprawujących rodzinną pieczę zastępczą (mające przynajmniej 8 lat); dorośli wychowankowie rodzinnej pieczy zastępczej oraz wychowankowie rodzinnej pieczy zastępczej (mający przynajmniej 8 lat). Dobór próby był celowy (metoda przypadków typowych i metoda kuli śnieżnej) i miał charakter stopniowy. Badania przeprowadziłam łącznie w trzydziestu rodzinnych domów dziecka i niespokrewnionych rodzinach zastępczych z województw: śląskiego, mazowieckiego, pomorskiego, łódzkiego, świętokrzyskiego i dolnośląskiego. Ogółem udział w badaniu wzięły czterdzieści cztery osoby sprawujące pieczę zastępczą, dwudziestu dorosłych będących ich biologicznymi dziećmi, piętnaścioro dorosłych wychowanków oraz dwadzieścioro dzieci biologicznych i trzydzieścioro wychowanków. Łącznie sto dwadzieścia dziewięć osób. Analizując zebrany materiał badawczy starałam się przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie zawarte w głównym problemie badawczym (Jakie jest środowisko wychowawcze rodzinnych form pieczy zastępczej?) oraz w nakreślonych problemach szczegółowych, w tym m.in. w kwestii wyodrębnienia kategorii motywacji do bycia opiekunem zastępczym; trudności na różnych etapach prowadzenia pieczy zastępczej; dynamiki rodzicielstwa zastępczego, postrzegania przez opiekunów procesu wychowania (w kategorii przystosowania do życia w społeczeństwie oraz w kategorii tworzenia więzi emocjonalnych), a także funkcjonowania wychowanków w rodzinnej pieczy zastępczej.
Summary of doctoral dissertation Key words: family, family foster care, educational environment, education The subject of my doctoral dissertation is the issue of education in family forms of foster care. For several years there are visible actions in the public space that promote the family foster care. The changes that have been made in the area of social assistance for children and families are also binding since 1st January according to the family and foster care system supporting law, issued on 9th June 2011. My interest is, therefore, focused around family foster care as an educational environment that is becoming extremely important for those children who are not raised in biological families. Therefore, the research subject taken by me focuses on education of foster care families. In analysing the foster care family educational environment and it’s process of education I used the qualitative methodology, which enabled me to understand and describe many of the phenomena associated, directly and indirectly, with the process of education and the research subject’s approach to education, who are involved in Foster care parenting, such as; the educational methods used by them, their understanding of education, their parental experience and their values. To do this I used the interview method which I found to be most appropriate to describe, understand and explain the research areas that I outlined related to the education of children and youth in foster care families. I conducted the interview in the following five groups: people who work as foster care takers, with a minimum of 2 years of experience, who also have at least one biological child; adult persons who are the biological children of Foster carers; the biological children of parents who are also foster carers (being at least 8 years of age); adult fosterlings, as well as, fosterlings who were at least 8 years old. The sampling was non-random (using the method of typical cases and the snowball method) and it had a gradual nature. I conducted research in, all together, thirty foster family homes and unrelated foster families from the provinces of Silesia, Mazovia, Pomerania, Lodz, Lower Silesia and Świętokrzyskie. The total number of participants in my research was; forty-four foster carers, twenty adults who are the biological children of the foster carers, fifteen adult fosterlings, twenty biological children and thirty foster children. A total of one hundred twenty nine people. In my analysis of the collected material I was trying to, first of all, answer the main question of the research i.e. (what is the educational environment of the foster care homes like?), as well as, the specific problems outlined, including, among others, the distinctive category of the motivation to be a foster carer; the difficulties at various stages of foster caring; the dynamics of foster care, the perception, by the guardians, of the process of education (in the category of adjustment to life in society and for creating emotional bonds), as well as the functioning of children in a foster care family.

Niniejsza praca podejmuje temat inwestycji rodziców w edukację dzieci występujących pomimo funkcjonowania publicznego systemu oświaty w Polsce. Celem dysertacji jest identyfikacja czynników istotnych dla inwestycji rodziców w edukację dzieci. W szczególności przedmiotem zainteresowania są wydatki rodziców oraz uczestnictwo dzieci w zajęciach dodatkowych. Główny nacisk został położony na wpływ poziomu kapitału ludzkiego rodziców (zoperacjonalizowany przez poziom ich wykształcenia oraz samoocenę kompetencji językowych) na wysokość wydatków edukacyjnych oraz na decyzje o posłaniu dziecka na dodatkowe zajęcia w warunkach powszechnej, publicznej i bezpłatnej edukacji. Ze względu na istnienie edukacji publicznej, rodzice są zwolnieni z wielu kosztów, jednak wciąż ponoszą wydatki związane z nauką dziecka w szkole oraz różnego rodzaju dodatkowe, dobrowolne wydatki. Kolejnym celem pracy jest zidentyfikowanie, czy wymieniane w literaturze empirycznej czynniki w inny sposób oddziałują na różne grupy wydatków (związane ze szkołą oraz dodatkowe). Publiczna edukacja, mimo że oparta o jednolite w skali kraju podstawy programowe odpowiednie dla etapu edukacyjnego i typu szkoły, jest jednak o zróżnicowanej jakości, wynikającej m.in. z różnic w poziomie finansowania między samorządami. Zamożne samorządy, w których zamieszkuje zamożniejsze społeczeństwo, są w stanie przeznaczyć więcej środków na oświatę na swoim terenie. Kolejnym ważnym problemem badawczym poruszanym w dysertacji jest zatem istnienie dodatniej zależności między inwestycjami publicznymi a wydatkami rodziców. Jeśli ta zależność występuje, może to świadczyć o wzmacnianiu się nierówności w inwestycjach w kapitał ludzki dzieci. W pracy testowane są cztery główne hipotezy: H1. Indywidualne cechy rodziny, w szczególności wykształcenie i zamożność rodziców różnicują poziom inwestycji rodzicielskich przeznaczanych na edukację dzieci w Polsce. H2. Wydatki rodziców na edukację dzieci oraz uczestnictwo w zajęciach dodatkowych są zróżnicowane ze względu na etap kształcenia. Wyższe inwestycje są ponoszone na etapach, które kończą się egzaminem zewnętrznym będącym przepustką do dalszej edukacji. H3. Wydatki obowiązkowe związane z edukacją publiczną są mniej zróżnicowane i w mniejszym stopniu zależą od cech rodziców, niż wydatki dodatkowe. Obowiązkowe wydatki są również mniej zróżnicowane terytorialnie, niż wydatki dodatkowe. H4. Publiczne oraz rodzicielskie inwestycje w edukację dzieci w Polsce są dodatnio skorelowane. Zakładane cele badawcze zostały osiągnięte dzięki wykorzystaniu w analizach metod ilościowych i jakościowych. Badania ilościowe zostały przeprowadzone z wykorzystaniem zbiorów z Badania Ekonomicznych Uwarunkowań Celów i Kierunków Alokacji Nakładów na Edukację Realizowanych przez Podmioty Publiczne i Prywatne w Polsce „BECKER” (2013- 2014) oraz z badania Uwarunkowań Decyzji Edukacyjnych „UDE” (2014), które to badania 6 były realizowane przez Instytut Badań Edukacyjnych. Zbiór z badania BECKER został wykorzystany do zbadania determinant wydatków na edukację, w tym różnych grup wydatków (szkolnych i pozaszkolnych), a także w połączeniu z danymi Banku Danych Lokalnych GUS o finansach samorządów oraz Systemu Informacji Oświatowej (SIO) do zbadania relacji między publicznymi i prywatnymi inwestycjami. W tym celu wykorzystano modelowanie wielopoziomowe, które pozwala uwzględnić czynniki kontekstowe leżące po stronie samorządów oraz uwzględnia hierarchiczną strukturę danych. Zbiór z badania UDE posłużył weryfikacji czynników wpływających na uczestnictwo w zajęciach dodatkowych. Posłużono się przy tym modelowaniem logitowym z uwzględnieniem klastrowania błędów losowych. W badaniu wykorzystano również analizę wywiadów rodzinnych (zrealizowanych w ramach badania BECKER). Jej wyniki pomagają w sformułowaniu hipotez oraz stanowią uzupełnienie analiz ilościowych. Przeprowadzone analizy sugerują przyjęcie hipotezy H1. Wykształcenie rodziców oraz sytuacja materialna rodziny istotnie przekłada się na wysokość wydatków przeznaczanych na edukację dzieci oraz na prawdopodobieństwo uczestnictwa w zajęciach dodatkowych. Przy danym poziomie sytuacji materialnej, wyższe wykształcenie rodziców zawsze wiąże się z większymi inwestycjami w edukację dzieci. Użycie innej miary przybliżającej kapitał ludzki rodziców – poziomu kompetencji językowych – daje ten sam wynik. Hipoteza H2. nie została całkowicie potwierdzona. Wbrew założeniom, to uczniowie szkół podstawowych otrzymują wyższe inwestycje rodziców w postaci wydatków oraz uczestnictwa w dodatkowych zajęciach, niż gimnazjaliści. Jednak inwestycje są zróżnicowane ze względu na etap i rodzaj kształcenia. Nie odnotowano istotnych różnic w poziomie wydatków na uczniów gimnazjów i liceów ogólnokształcących, podczas gdy na uczniów zasadniczych szkół zawodowych i techników rodzice przeznaczali mniej wydatków. Hipoteza H3. została przyjęta w wyniku przeprowadzonych analiz. Wydatki ściśle związane z nauką w szkole, traktowane przez rodziców jako obowiązek, są mniej wrażliwe na cechy rodziców i gospodarstwa domowego, a także są mniej zróżnicowane terytorialnie. Dobrowolne wydatki rodziców są bardziej zróżnicowane ze względu na cechy rodziców (wykształcenie, zamożność, aspiracje, kapitał kulturowy), a także bardziej zróżnicowane terytorialnie, co sugeruje pewien ich związek z dostępnością prywatnej oferty edukacyjnej np. w postaci zajęć dodatkowych. Hipoteza H4. została potwierdzona częściowo. Odnotowano istotną dodatnią korelację między wydatkami rodziców a wydatkami samorządów na oświatę ogółem oraz na wynagrodzenia nauczycieli. W przypadku samorządowych wydatków na materiały dydaktyczne i pomoce zależność okazała się odwrotna. Odnotowano także istotną dodatnią zależność między wydatkami rodziców a godzinami pracy nauczycieli ogółem oraz godzinami poświęconymi uczniom (tylko dla szkół podstawowych), podczas gdy czas nauczycieli przeznaczany na zajęcia dodatkowe okazał się być nieistotny. Wyniki analizy logitowej dla prawdopodobieństwa uczestnictwa w zajęciach dodatkowych pokazały, że uczniowie zamieszkujący na wsi istotnie rzadziej uczestniczą w takich zajęciach. Kiedy 7 kontrolowano bliskość szkół językowych w okolicy gospodarstwa (jako przybliżenie dla prywatnego rynku zajęć edukacyjnych) zależność ta znikała. Wyniki zaprezentowanych w rozprawie badań pokazują, że uczestnictwo w formalnej, publicznej edukacji wymaga ponoszenia pewnych wydatków. Część z nich jest wymuszona, a część całkowicie dobrowolna. Są to dodatkowe inwestycje rodziców w kapitał ludzki ich dzieci. Wyniki analizy jakościowej oraz analiz ilościowych prezentowanych w tej pracy wskazują na odrębny charakter wydatków szkolnych i wydatków dodatkowych. Jest to pierwszy z ważnych wniosków płynących z przeprowadzonych przeze mnie badań. Drugim wnioskiem jest to, że prywatne wydatki edukacyjne stanowią jeden z elementów mechanizmu odtwarzania struktury kapitału ludzkiego. To wykształcenie rodziców oraz ich zamożność są kluczowymi determinantami wysokości wydatków na edukację (zwłaszcza nieobowiązkowych) oraz uczestnictwa dzieci w zajęciach dodatkowych. Ostatnim, trzecim wnioskiem jest to, że zależność występująca między publicznymi i prywatnymi inwestycjami – kumulowanie się nakładów – również sprzyja utrwalaniu struktury kapitału ludzkiego w wymiarze terytorialnym.
This thesis addresses the issue of parental investments in children’s human capital, which are a fact despite the existing free public education system in Poland. The purpose of the dissertation is to identify significant factors influencing parental investments in the education of children. Parental expenditures on education and the children’s participation in extracurricular activities are of interest in this work. The main emphasis was placed on the impact the level of parents' human capital (operationalized by the level of their education and self-assessment of language skills) had on the amount of educational expenditures and decision on enrolling a child in additional classes. Due to the existence of public education, parents are exempt from many costs. However, they still incur expenses related to the child's school education and other various voluntary expenses. Another objective of the work is to identify whether the factors mentioned in the empirical economic literature have different effects on obligatory and non-obligatory expenditures. Public education, although based on a uniform curricula adequate for the stage of education and type of school, is diversified in terms of quality. This stems from (inter alia) differences in the amount of local governments’ spending on education. Wealthy local authorities (with affluent citizens) are able to devote more resources to education in their territory than poorer local authorities. Another important research problem raised in this dissertation is the existence of a positive correlation between public investments and the expenditures of parents. If this relationship is significant, it can be a sign of strengthening inequalities in investments in the human capital of children. This dissertation verifies four main hypotheses: H1. The individual characteristics of the family, in particular the parents’ education level and their material situation, differentiate the level of parental investments in education of children in Poland. H2. Parental expenditures on children’s education and extracurricular activities differ due to the children’s educational stage. Higher investments are made at stages of education that end with an external exam. H3. Obligatory expenditures related to public education are less differentiated and to a lesser extent depend on the characteristics of parents, than non-obligatory expenditures. Obligatory expenditures are also less territorially differentiated than non-obligatory ones. H4. Public and parental investments in the education of children in Poland are positively correlated. The assumed research objectives have been achieved thanks to the application of quantitative and qualitative methods. Quantitative research was carried out by using the data sets from the Study on the Economic Determinants for Objectives and Guidelines on Allocation of Private and Public Education Spending in Poland ‘BECKER’ (2013-2014) and from the Study on Determinants of Educational Decisions ‘UDE’(2014). Both studies were carried out by the Educational Research Institute. The BECKER data collection was used to examine 9 determinants of expenditure on education, including different expenditure groups (school and out-of-school), as well as, in combination with data of the GUS Local Data Bank on local government finances and the Educational Information System (SIO), to investigate dependency between public and private investments. For this purpose, we used multilevel modelling, which allows to control contextual factors on the municipality level and takes into account the hierarchical structure of data. The UDE data collection was used to verify the factors influencing participation in extracurricular activities. As participation in such activities is a binary phenomenon and our observations are clustered by a household, we used logit modelling with cluster-robust standard errors estimator. In this study we also used the qualitative methods for analysing family interviews (carried out as part of the BECKER study). Its results helped formulate the hypotheses and illustrated the quantitative results. The results of analyses support the H1 hypothesis. The parents’ level of education and the financial situation of the family significantly differentiate the amount of expenditures on the education of children and the probability of participating in extracurricular activities. At a given level of financial situation, higher education of parents is always associated with greater investments in the education of children. Fluency in foreign language, which also approximates the level of parental human capital, gives the same result. The H2 hypothesis was only partially confirmed. Contrary to the assumptions, primary school students receive higher parental investment in terms of expenditures and extracurricular activities than lower secondary school (gimnazjum) students. However, investments are differentiated due to the stage and type of education. There were no significant differences in the level of spending on lower secondary and general upper secondary (liceum ogólnokształcące) school students, while parents spent less on students in vocational schools. Expenses strictly related to learning at school, treated by parents as an obligation, are less sensitive to the characteristics of parents and households, and are less territorially differentiated than non-obligatory expenditures. This result confirms hypothesis H3. Voluntary parental expenses are more diverse due to the characteristics of parents (education, affluence, aspirations, cultural capital), as well as more territorially diverse, which suggests some of their relationship with the availability of private education offer, e.g. in the form of additional classes. H4 hypothesis was partially confirmed. There was a significant positive correlation between the expenditures of parents and general public expenditures on education, as well as public expenditures on teachers' salaries. In the case of local governments’ spending on didactic materials, the dependence turned out to be the opposite than expected. There was also a significant positive correlation between parental expenditures and teachers’ working hours (only for primary schools), while teachers' time spent on additional classes turned out to be irrelevant. The results of the logit analysis for the probability of participating in extracurricular activities have shown that pupils living in rural areas are less likely to attend such additional classes than their counterparts living in urban areas. When the distance between language schools and the place of residence was controlled (as an approximation for the private market of educational activities), this relationship disappeared. 10 The results of the research presented in the dissertation show that participation in formal public education requires certain expenditures from parents. Some of them are forced by the system, and some are completely voluntary. These are additional investments of parents in the human capital of their children. The results of the qualitative and quantitative analysis presented in this work indicate the separate nature of school (obligatory) expenditures and additional (non-obligatory) expenditures. This is the first of the important conclusions from my research. The second conclusion is that private educational expenditures are one of the elements of the mechanism of recreating the structure of human capital. Parents' education and wealth are the key determinants of the amount of expenditure on education (especially non-obligatory) and the participation of children in additional classes. The last, third conclusion is that the relationship between public and private investments - the accumulation of both inputs - also leads to the strengthening the territorial inequalities in the human capital investments.

Praca przedstawia wyniki projektu badawczego weryfikującego efektywność treningu pamięci roboczej w zakresie transferu specyficznego (aktualizowanie informacji) i niespecyficznego (pamięć robocza i inteligencja). W badaniach uczestniczyło 69 dzieci w wieku 8-10 lat, z których 42 uformowało grupę eksperymentalną poddaną treningowi pamięci roboczej w zakresie aktualizowania informacji (2 zadania oparte na procedurze n-back w wersji "Horyzont" i 2 zadania oparte na procedurze keep track), a 27 - grupę kontrolną uczestniczącą w alternatywnym treningu (rozwiązywania problemów i planowania). Czas trwania treningu to 13 sesji (ok. 40 minut każda). Wyniki sugerują, że trening funkcji aktualizowania informacji może prowadzić do stosunkowo szerokiego zakresu transferu, w tym: a) poprawy trenowanej funkcji; b) poprawy ogólnej sprawności pamięci roboczej; c) poprawy zdolności wiązanych z inteligencją ogólną: - u wszystkich uczestników treningu: w zakresie rozumowania werbalnego i szybkości mentalnej; - u dzieci o stosunkowo niższym początkowym poziomie szacowanych kompetencji: także w zakresie rozumowania niewerbalnego. Wyniki interpretowano w kontekście doniesień badawczych na temat efektów uzyskanych po innych treningach pamięci roboczej. Wnioski odniesiono natomiast do wyników badań korelacyjnych, poddających analizie związki pamięci roboczej z bardziej złożonymi procesami poznawczymi.

Wydział Pedagogiki i Psychologii.
Rozprawa składa się z 3 części. Część teoretyczna opisuje strukturę aktywności fizycznej oraz środowiskowe uwarunkowania rozwoju predyspozycji i zdolności motorycznych. Część metodologiczna opisuje sposoby badania poziomu sprawności fizycznej dzieci. Obiektem analizy jest poszukiwanie wzajemnych relacje i powiązań między poziomem aktywności fizycznej a czynnikami środowiskowymi. Narzędziami badawczymi była ankieta i test sprawności fizycznej K.Zuchory. Część empiryczna przedstawia wyniki badań na podstawie analizy korelacji zmiennych środowiskowych i testów sprawności, a także trzech indeksów: wskaźnika ogólnej sprawności fizycznej, wskaźnika szybkościowo-skocznego oraz wskaźnika siłowo-wytrzymałościowego. Użyto w tym celu analizy czynnikowej.
The work is divided into 3 main parts. The first theoretical part describes the structure of physical activity and environmental conditionings of predispositions development and motor abilities. . The second methodological part deals with the research of the level of children’s fitness. The subject of analysis is relationships and searching for connections between the physical activity level and different factors influencing a child. The tool to do research was a survey and K. Zuchora’s Physical Activity Index . In the third empirical part I present the results of the research I have done on the basis of analysis of environmental variables correlation and fitness tests as well as three indexes: global fitness, speedjump and strength and stamina. I use factor analysis in order to introduce the outcome of study precisely and complex research problems.

Praca jest próbą diagnozy działań opartych na mentoringu społecznym w Polsce na przykładzie programu Starszy Brat Starsza Siostra. Pierwsza obejmuje teoretyczno-metodologiczną analizę problematyki badawczej. Znajdują się tu teorie i koncepcje, które stanowią źródła mentoringu społecznego: koncepcja sił społecznych, koncepcja empowerment, teoria potrzeb Abrahama H. Maslowa oraz teoria potrzeb dzieci Mii K. Pringle, teoria motywacji czynności prospołecznych Janusza Reykowskiego, teoria ekologii humanistycznej Urie Bronfenbrennera oraz teoria zachowania zasobów Stevana E. Hobfolla. Druga część pracy stanowi empiryczną analizę wyników badań własnych . Badania składały się z dwóch etapów. Pierwszy, ilościowy etap badań miał charakter diagnostyczny i służył wyselekcjonowaniu próby do drugiego etapu badań jakościowych, w których wybrana grupa została poddana szczegółowym analizom. W pierwszej części moich badań wzięło udział 328 osób. Wśród nich było 30 mentorów programu Starszy Brat Starsza Siostra, 30 podopiecznych, 16 rodziców i 16 koordynatorów programów z Polski. W tej części badań uczestniczyło również 120 studentów Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku i 116 kandydatów na wolontariuszy z Fundacji Dialog i Caritas w Białymstoku. Badania jakościowe przeprowadzono tylko wśród tych mentorów i podopiecznych, którzy regularnie spotykali się ze sobą, przez okres co najmniej sześciu miesięcy. W badaniach jakościowych wzięło udział 41 osób. Wyniki przeprowadzonych badań nie uprawniają do uogólnień, wskazują jednak, że udział w programie przynosi wiele korzyści dla wszystkich uczestników.
The work constitutes an attempt to diagnose the activities based on social mentoring in Poland, on the example of Big Brothers Big Sisters programme. The dissertation consists of two parts. The first includes theoretical and methodological analysis of the research issues. This part covers the concepts and theories, which are the sources of social mentoring such as: the concept of social forces, the concept of empowement, Abraham H. Maslow's theory of needs, the theory of children's needs of Mia K. Pringle, the theory of motivation of prosocial activities of Janusz Reykowski, the theory of ecology of Urie Bronfenbrenner and the theory of conservation of resources of Stevan E. Hobfoll. The second part of the thesis includes empirical analysis of the results of my research. The research consisted of two stages. The first stage, quantitative research, was of diagnostic nature and served as a selection for the second stage of qualitative research, in which the selected group has been subjected to a deep analysis. In the first part of my research, participated 328 people. Among them there were 30 mentors of Big Brothers Big Sisters programme, 30 mentees, 16 parents and 16 programme coordinators from Poland. There were also 120 students of the Faculty of Pedagogy and Psychology of the Univeristy of Bialystok and 116 candidates for the volunteers from Foundation Dialogue and Caritas of Bialystok. The qualitative research was done only among these mentors and mentees, who have regulary met each other, for at least six months. Qualitative research embraced 41 people. The results of the conducted research do not entitle to generalizations, however, indicate that participation in the programme brings multisided benefits for all participants.
Wydział Pedagogiki i Psychologii

Współczesne koncepcje rozwoju człowieka coraz częściej uwzględniają znaczenie cielesności dla poznawczego, emocjonalnego oraz społecznego rozwoju dziecka. Tymczasem nieliczne badania dotyczą tego, jak kształtuje się obraz własnego ciała. Literatura psychologiczna wskazuje na dwa najważniejsze czynniki mające wpływ na rozwój Ja cielesnego: kontekst kulturowy i zinternalizowane normy społeczne oraz charakter wczesnych relacji interpersonalnych. W badaniach własnych skupiono się na drugim z wymienionych czynników, którego ważnym elementem jest tworzenie reprezentacji psychicznej drugiej osoby, związane z postępami procesu separacji – indywiduacji. Celem badań własnych było poszukiwanie związku między kształtowaniem się obrazu ciała a postępami procesu separacji – indywiduacji w odniesieniu do dwóch grup wiekowych wyróżnionych ze względu na ważne zmiany rozwojowe: dzieci rozpoczynających naukę w szkole podstawowej oraz maturzystów. Proces separacji – indywiduacji to mechanizm wewnątrzpsychiczny a zarazem interpersonalny, bo dotyczy dwóch osób. W badaniach własnych uczestniczyły zatem także matki uczniów. W badaniach uczestniczyło ogółem 206 osób. W pierwszym badaniu (Badanie 1) wzięło udział 53 maturzystów i ich matki. Zastosowano następujące narzędzia: Ankietę, PATHSEP, MBSRQ oraz Skalę Kontroli Emocji CECS. W drugim badaniu (Badanie 2) wzięło udział 50 pierwszoklasistów oraz ich matki. Dzieci zostały poproszone o wykonanie Metody Misiów oraz testu KBMT –K. Matki wypełniały następujące metody: Ankietę, PATHSEP oraz MBSRQ. W obu grupach matek dodatkowo zastosowano skalę BES. Wyniki uzyskane w grupie młodzieży wskazują, że istnieje związek między przebiegiem procesu separacji – indywiduacji a obrazem ciała nastolatka. Co więcej, trudności w przebiegu procesu separacji – indywiduacji u maturzysty współwystępują z postępami tego procesu u jego matki. Przeprowadzone badania dodatkowo ujawniły w grupie nastolatków pośredniczący wpływ regulacji emocji na związek między zaburzeniami procesu separacji – indywiduacji a obrazem ciała. Tymczasem, w grupie dzieci wykazano, że zaburzenia procesu separacji – indywiduacji u matki współwystępują z trudnościami w przebiegu tego procesu u pierwszoklasisty i obrazem jego ciała. Wyniki uzyskane w badaniach własnych znajdują swoje implikacje praktyczne i uzupełniają literaturę przedmiotu. More and more modern human development theories have been taking into account the importance of the embodiment for the cognitive, emotional and social development of a child. Few studies, however, analyse the way one’s own body image is created. Psychological literature mentions two most important factors which influence the development of the body self: a cultural context and internalized social norms as well as early interpersonal relations. This research focuses on the latter factor, the crucial element of which is creating a mental representation of another person connected with the progress of the separation – individuation process. The aim of this study was to find a relation between the progress of the separation – individuation process and creating one’s body image in two age groups chosen for their important developmental changes: children starting primary school and young people finishing secondary school. Separation – individuation process is a mechanism both intrapsychic and interpersonal as it relates to two people. Therefore, the students’ mothers have also participated in the research. In the research project participated altogether 206 persons. The first study included 53 students finishing secondary schools and their mothers. The respondents were asked to fill in the following tools: a questionnaire, PATHSEP, MBSRQ and CECS. 50 first-graders and their mothers participated in the second study. The children were asked to complete the author’s own method - Bear Method as well as the KBMT-K test. The mothers filled in the following methods: a Questionnaire, PATHSEP and MBSRQ. Additionally, the BES Scale was used in both groups of mothers. The results from the research in the youth group show a connection between the progress of their separation – individuation process and a teenager’s body image. What is more, the difficulties in the progress of the separation – individuation process in the students finishing secondary school co-occur with the progress of the process in their mothers. Additionally, the study in the teenage group has revealed the mediating influence of emotion regulation on the connection between the disturbances in the separation – individuation process and the body image. In the children group the study has shown that the disturbances in the mother’s separation – individuation process co-occur with the difficulties in the first-grader’s process as well as their body image. The results of this research have practical implications and they supplement the literature on the subject.

Badania zawarte w projekcie dotyczą rozumienia wypowiedzi ironicznych przez polskojęzyczne dzieci w wieku czterech, pięciu i sześciu lat. Ich celem była próba odpowiedzi na pytania o to, czy już dzieci czteroletnie potrafią poprawnie odczytać znaczenie prostej wypowiedzi ironicznej, czy występuje zależność między tą umiejętnością a poziomem rozwoju teorii umysłu, jak rozumienie ironii zmienia się z wiekiem oraz o to, czy wybrane cechy wypowiedzi ironicznych mogą ułatwić ich zrozumienie. Dzieci badane były Zadaniem Rozumienia Ironii (Banasik, Bokus, 2012) oraz Testem Refleksji nad Myśleniem (Białecka-Pikul, 2012).Wyniki pokazują, że już dzieci czteroletnie potrafią odczytać zamierzone znaczenie wypowiedzi ironicznej, i że nie ma różnicy w poprawności odpowiedzi w Zadaniu Rozumienia Ironii między nimi a dziećmi pięcioletnimi. Dzieci sześcioletnie natomiast radzą sobie istotnie lepiej niż dzieci czteroletnie, ale nie została wykazana różnica między dziećmi cztero- a pięcioletnimi. Potwierdzona została hipoteza o współwystępowaniu umiejętności rozumienia wypowiedzi ironicznych i poziomu rozwoju teorii umysłu, a po przeprowadzeniu analiz biorących pod uwagę poszczególne aspekty wiedzy o umyśle, okazało się, że rozumienie ironii koreluje istotnie tylko z wynikami zadania badającego rozumienie fałszywych przekonań pierwszego rzędu oraz z rozumienie nieoczekiwanej tożsamości.Porównania odpowiedzi dzieci na pytania dotyczące wypowiedzi ironicznej krytycznej i ironicznej, która nie zawiera krytyki pokazały, że dzieci czteroletnie lepiej radzą sobie z ironią, jeśli jest w niej zawarta krytyka, natomiast w grupach pięcio- i sześciolatków nie ma istotnych różnic w rozumieniu tych dwóch typów ironii. Również tylko w grupie dzieci czteroletnich wystąpiła różnica między rozumieniem wypowiedzi, które skierowane były przez osobę dorosłą do dziecka, a wypowiedzi, w których dziecko zwraca się do dziecka, Ten pierwszy typ ironicznych komentarzy okazał się łatwiejszy dla najmłodszych dzieci.W pracy zostały również pokazane wyniki dotyczące odpowiedzi dzieci na pytania otwarte w zadaniu rozumienia ironii. Na podstawie zebranych danych stworzona została klasyfikacja uzasadnień dla wypowiedzi ironicznych tworzonych przez dzieci.
The main topic of this research project was the comprehension of ironic utterances by Polish-speaking children aged four, five and six. It attempted to answer the questions on whether four-year-old children can correctly understand the real meaning behind a simple ironic statement, whether there is a relation between this ability and the level of development of the theory of mind, how does the irony comprehension change with age and whether selected features of ironic statements can facilitate children's understanding of them.Children were tested with Irony Comprehension Task (ICT, Banasik, Bokus, 2012) and Theory of Mind Task (TRM, Białecka-Pikul, 2012).The results indicate that children as early as when they are four-year-old grasp the meaning of ironic comment. Interestingly, four-year olds do not differ on the accuracy score in Irony Comprehension Task from five-year olds. However, six-year-olds do better on irony comprehension than four-year-olds, but there is no difference between six- and five-year-olds.The hypothesis about a relation between irony comprehension and the level of development of the mind theory was confirmed. When various aspects of the knowledge about the mind were analyzed separately, it was shown that irony comprehension only correlates with the results on the first order false belief task and with the understanding of unexpected identity task.Comparisons of children's responses to ironic criticism and to irony that is not aimed to criticize demonstrated that four-year-olds are better at comprehension of ironic statements when it includes criticism, whereas there is no difference in correct comprehension between critical and non-critical ironic statements in five- and six-year olds.Also, only in the youngest group there was a difference between the meaning of the statements addressed by the adult to a child and the statements in which the child was speaking to another child – the former was easier for four-year olds. The results of children's responses to open-ended questions in ICT were also presented in the dissertation. Based on the collected data, the classification of justifications for using ironic statements given by children was prepared.

Praca doktorska „Praktyka niepłacenia alimentów na dzieci w systemie instytucjonalnym i dyskursie publicznym” jest próbą kompleksowego i interdyscyplinarnego podejścia do niepłacenia alimentów jako problemu społecznego. Niepłacenie alimentów na dzieci jest zjawiskiem powszechnym w Polsce (skalę zjawiska szacuje się na około 1 milion dzieci nieotrzymujących alimentów), a jednocześnie odznaczającym się wyraźnym wymiarem płciowym (wśród rodziców niepłacących dominują ojcowie, stanowiąc 95% osób zgłoszonych do rejestru dłużników z powodu nie płacenia alimentów). W najszerszym planie, pytania o organizację i działania (lub nie-działanie) systemu alimentów jest pytaniem o to, kto utrzymuje i wychowuje dzieci w sytuacji rozpadu związku rodziców – innymi słowy, jest to pytanie o sposób organizacji reprodukcji społecznej. Autorka proponuje nową ramę teoretyczną dla analizy problemu alimentów – zastosowane podejście teoretyczne łączy perspektywy antropologii kulturowej, socjologii i feministycznej ekonomii. Dlatego alimenty analizowane są nie jako odrębne zjawisko ale jako jedna z form realizacji zobowiązania alimentacyjnego – drugą formą jest opieka nad dzieckiem i wychowanie go. Zastosowane metody badawcze przypisane do poszczególnych rozdziałów i rodzajów analizowanego materiału odpowiadają trzem głównym pytaniom badawczym rozprawy. Pierwsze z nich to: Jakimi zasadami rządzi się system alimentacyjny w Polsce? Drugie: W jaki sposób i z jakim efektem są stosowane te zasady? Trzecie: Jakie konsekwencje mają te zasady i sposób ich realizowania dla osób opiekujących się dziećmi nieotrzymującymi alimentów? Pierwsza część pracy zawiera analizę systemu alimentacyjnego, działającego w Polsce – znajdują się w nim dane na temat przepisów prawa oraz zasad i wyników działania instytucji publicznych. Analiza ram instytucjonalnych oparta jest na perspektywie rodzica, który opiekuję się dziećmi nieotrzymującymi alimentów. Autorka zbudowała model trzech ścieżek postępowania w polskim systemie alimentacyjnym. Rozdział uzupełniają informacje na temat społecznego kontekstu systemu alimentacyjnego: wyniki badań opinii publicznej i informacje o działaniu ruchów rodzicielskich. Druga część pracy poświęcona jest analizie najnowszych wyroków sądowych w sprawach dotyczących alimentów na dzieci. Obszerny korpus zanalizowanych spraw porządkują trzy pytania badawcze: Jak ustalane są alimenty na dzieci? W jaki sposób renegocjowana jest wysokość alimentów? Jakie są prawne konsekwencje niepłacenia alimentów? Materiał stanowią sprawy sądowe: rozwodowe, o podniesienie i obniżenie wysokości alimentów, o niepłacenie alimentów i inne. Analizie poddano ponad 130 spraw sądowych z 2015 roku, w tym sprawy udostępnione przez sądy w miastach A i B (wielkie miasto i małe miasto, gdzie część wyroków dotyczyła osób z obszarów wiejskich) oraz wyroki dostępne na publicznym portalu orzeczeń sądowych. Celem trzeciej części pracy jest badanie różnorodnych doświadczeń kobiet wychowujących dzieci, które nie otrzymują alimentów od swoich ojców. Rozdział oparty jest na analizie indywidualnych wywiadów pogłębionych. Zawiera informacje na temat interakcji rodziców z instytucjami i na temat realiów życia rodziców, których dzieci nie otrzymują alimentów, umieszczając alimenty w szerszym kontekście łączenia codziennego wysiłku opiekuńczego i trudu pracy zawodowej. Celem rozdziału było przedstawienie obydwu aspektów rodzicielstwa: finansowego i opiekuńczego, które są w praktyce nierozerwalnie związane. Rozdział zawiera też refleksje na temat stygmatyzującej logiki progu dochodowego w dostępie do Funduszu Alimentacyjnego, obserwacje na temat działania przemocy w związkach jako zwielokrotnienia pracy emocjonalnej, oraz teoretyczne rozważania nad istnieniem matrylinearnych linii wsparcia między matką i babką macierzystą dziecka oraz kobiecymi liniami pokrewieństwa (w kontekście literatury etnologicznej na temat rodzin matryfokalnych).
What is the material shape of love? “It’s my job to keep them fed, healthy, educated and well brought-up” - that’s how one solo mother characterized her obligations toward her three children. The tasks she listed could be described as “care-work” or reproductive work. She is also providing materially for the whole family, as the father of her children, an ex-husband, does not pay child support. Her situation is not uncommon in Poland, where an estimated one million children does not receive child support from Non Resident Parents. Popularity of an arrangement, in which a man’s obligations to his children are highly dependent on the state of his relationship with their mother, led me to ask questions about the organization of social and material reproduction in our culture, and to research practices of child rearing after parental split in my PhD project on child support non-compliance. I propose a new framework for understanding these issues, based on the work of feminist economists, particularly Antonella Picchio. I examine care-work and reproductive work as an essential part of parenting, and the situation of parental split as an event that leaves (predominantly) mothers with the burden of fulfilling both kinds of responsibilities, care-work and bread-winning, on their own. I pair findings from an ethnographic study on experiences of Parents With Care with an analysis of the Polish child support system, economic data, public debate and recent changes in public policy to map out shifts and re-negotiations of maternal and paternal roles in Poland. My PhD thesis is based on three different sets of data: first, I analyzed the system of laws and institutions that regulate child support and non-compliance in Poland; I built a model of three paths available to Parents With Care, three types of actions they can take up in the existing system (execution of unpaid child support, applying for the Maintenance Fund, criminal charges); I also reviewed some good practices from other countries and made suggestions for improvement of the Polish system. Secondly, I studied how the existing rules work in practice by analyzing over a hundred court cases and court rulings. The questions that guided my analysis were: a) How are child support amounts set? b) How can child support amounts be negotiated and changed? c) What are the legal consequences of not paying child support? The cases analyzed were divorce cases, criminal cases and other types of court cases relating to child support. In the third part, I tried to get closer to understanding the experiences and strategies of families where child support is not being paid, and pay special attention to how Parents With Care, mainly mothers, deal with the fact that the other parent (mainly the father) doesn’t pay child support. This required conducting in-depth interviews with 15 people: 12 mothers, one father, one grandmother who was also a foster parent to her granddaughter, and a woman whose father did not pay child support. This material allowed me to formulate new conclusions on the consequences of child support non-compliance. It also led me theorize on a specific form of mobilization of family resources, which I call matrilinear support. The mothers of children who do not receive child support often rely on the help of their mothers and maternal families (children’s grandmothers), which resembles a family structure described in anthropological literature as a matrifocal family. The aim of the thesis is to describe the phenomenon of child support non-compliance in as much depth and dimension as possible, to deepen the existing academic knowledge on care, work and gender roles in Poland, and to possibly inform and influence public policy towards families which have to deal with this important social problem.

The aim of this dissertation is to present, analyze and interpret Polish children's and youth literature in the perspective of disability studies. The author presents short historical context of disability in Poland from the Middle Ages to the 21st century. She notices different patterns of exclusion of disabled people in Poland than in the Western Europe. Then the author makes an attempt to answer the question about the aim of raising the topic of disability in the context of children's upbringing. She values the role of children's and youth literature in that process. In the next paragraph author presents history and using of disability studies as the method of text reading and research area. At first she is focused on English-language scholars and the birth of the whole research perspective in the USA. Then the author presents disability studies in different areas of world, including French, Italian, German and Scandinavian researches of children's literature. She presents also works of scholars from South-Eastern Europe, Ukraine, Middle East and Africa. Then the author is focused on disability studies in Poland. The next part of this dissertation is analysis of Polish children's literature of the 20th and 21st century. The author presents examples from the 19th century literature to show roots of later representation of disability in Polish children's novels and poetry. She notices the role of Roman Catholic theology and ideology of Romanticism in creation of stereotypical representations of children's disability in Polish culture. Then she present examples from the children's literature of the modernism to the 1918, noticing significant changes in these representations just after beginning of the 20th century and during the First World War. The third chapter is the presentation of Polish children's and youth literature between 1918 and 1945. The author notices role of cultural and political changes after rebirth of Polish country and gaining the independence in 1918. She explains the role of new pedagogical movements in the 1920s and 1930s. The she presents examples of new patterns of writing about disability in children's literature, especially these created by left-wing writers in the 1930s (Helena Boguszewska, Halina Górska). She is focused also on books published during the Second World War. In the next chapter author is focused on Polish children's literature from the Communist period in this country (1945-1989). She proposes the alternative view on the history of that époque in the perspective of disability studies and children's literature. Her proposal includes division of that period on several stages: the first one is between the end of the Second World War and year 1949, when writers tended to present disability in children's literature in similar ways as they used to write before the war. The next period was connected with the Stalinism in Poland (1949-1956) were the topic of disability was almost absent in children's literature and if it appeared, it was used as the tool of official propaganda. The third period after the year 1956 is marked by the rise of new Catholic visions of disability, as it was present in the poetry of Jan Twardowski, or disability in medical perspective, as in writings of Irena Krzywicka or Anna Kamieńska. The last stage of the Communist period began in the second half of the 1970s and it was connected with new researches among Polish scholars. Besides those scientifical shifts there was also beginning of changes in cultural attitude towards people with disabilities due to the pontificate of Pope John Paul II. In the fifth chapter author describes changes in Polish culture and law after political transformation due to the collapse of the Communism in 1989. Then she presents literary visions of disability in children's literature of the 1990s which were in fact continuations of previous types of representations. Author notices also significant rise of number of published books for children and youth in Poland after 2001. She explains the role of technological development in this country and diversity in contemporary Polish society. The author notices that contemporary Polish children's literature is example of blending new ways of thinking about disability as the cultural phenomenon and stereotypes about it from previous decades. In the last part of this dissertation the author includes the attempt to answers the questions about the image of disability in Polish children's and youth literature. She notices the existence of significant stereotypes in Polish society (like for example equating the whole phenomenon of disability with people using wheelchairs). She explains different strategies of dealing with disability in these narrations, like aestheticization or writing about people with disabilities like about animals. Then she comes back to the problem of educational role of children's literature in the context of existing stereotypes and prejudices in Polish society. Author notices also the unique experience of disability in Polish culture which is depicted in texts dedicated to the youngest readers.

W niniejszej pracy podjęto problem wczesnego rozwoju wybranych kompetencji językowych u dzieci pierwszego pokolenia polskich emigrantów w Wielkiej Brytanii i Irlandii. Porównano je do rozwoju językowego dzieci jednojęzycznych wychowywanych Polsce. Istotnym aspektem badań z punktu widzenia teorii było uwzględnienie wczesnej dwujęzyczności przyswajania językowego dzieci w warunkach, w których język używany w domu jest językiem mniejszości. Z uwagi na brak (według naszej wiedzy) tego typu badań dla języka polskiego lub innego języka słowiańskiego, analizy miały przede wszystkim charakter eksploracyjny. Zaprezentowane zostały badania z użyciem polskiej i angielskiej wersji językowej kwestionariusza McArthur Bates Communicative Developmental Inventory (MB-CDI) i kwestionariusza KRiJ (Kwestionariusz: rozwój dziecka i jego zaplecze językowe). Obejmowały one zasób słownictwa czynnego, kompozycję słownika umysłowego, łączenie słów oraz charakterystykę kontaktu z każdym z języków wraz z oceną wpływu zróżnicowanego kontaktu językowego na rozwój zasobu słownictwa czynnego. Dodatkowo przeprowadzono eksplorację czynników ujętych w danych z KRiJ, w celu sprawdzenia, które z nich są powiązane z niższym zasobem słownictwa. Wyniki wskazują, że dzieci przyswajające język polski w warunkach wczesnej dwujęzyczności nie mają takich samych kompetencji w tym języku w zakresie zasobu słownictwa czynnego, wybranych kategorii semantycznych i łączenia słów, jak dzieci wychowywane w Polsce. Wszystko wskazuje jednak na to, że tendencja rozwojowa jest taka sama, chociaż w odniesieniu do łączenia słów przebiega z pewnym opóźnieniem. Analizy kontaktu z każdym z języków i zasobu słownictwa czynnego wskazują, że grupa dzieci z rodzin polskich wychowywanych za granicą przyswaja język pierwszy dwujęzycznie. Dane potwierdzają, że już na tak wczesnym etapie rozwoju językowego w rodzinach z dominującym użyciem języka społecznej mniejszości, obserwujemy statystycznie istotne różnice pomiędzy wynikami dzieci z Polski i wychowywanymi w warunkach emigracji. Zaobserwowano różnice zarówno dla ogólnego wskaźnika pomiaru zasobu słownictwa czynnego, jak i w poszczególnych kategoriach wyszczególnionych w IRMiK (semantycznych i częściach mowy). Co więcej, różnice te w odniesieniu do ogólnego wyniku dla zasobu słów były istotne we wszystkich wyróżnionych grupach wiekowych (22-26; 27-31; 32-38 miesięcy). Dzieci uzyskały niższe wyniki niż ich rówieśnicy w Polsce, pomimo tego, że aż 96% rodzin deklaruje zdecydowaną dominację języka polskiego. Dzieci miały nieróżnicujący zasób słów przy uwzględnieniu wyników z obydwu języków razem. Różnice zaobserwowano jednak w zasobie słownictwa pojęciowego. Używanie przede wszystkim języka ojczystego w środowisku domowym dzieci wychowywanych w warunkach emigracyjnych nie daje pewności, że osiągną one takie same kompetencje w tym języku, jak dzieci jednojęzyczne. Potrzebne jest dodatkowe wsparcie rozwoju języka rodzimego.
In the following thesis we examine an early language development of Polish children living in UK and Ireland whose parents are first generation immigrants. They were compared to monolingual peers living in Poland. The relevant issue, from a theoretical point of view, was the investigation of early bilingual language acquisition. Due to (to the best of author’s knowledge) the lack of similar studies for Polish or other Slavic languages, our study was primarily exploratory. The expressive vocabularies were assessed using Polish and when relevant British English adaptations of the MacArthur-Bates Communicative Development Inventories (MB-CDI). General information and language exposition patterns were assessed by KRiJ (Questionnaire: Child development and its language resources). The assessment included expressive vocabulary, composition of mental vocabulary, word combination, characteristics of language exposition, the possible effect of diverse language exposition on the development of expressive vocabulary. Additionally, we explored factors (taken from the data collected in KRiJ) which might be related to lower vocabulary scores of bilingual group. Results indicate that children acquiring Polish language in early bilingual setting do not have language skills in Polish on the same level as Polish monolinguals living in Poland. The differences were observed in expressive vocabulary, investigated semantic categories, and early word combination. However, it seems that children in both groups have the same developmental tendency but the emergence of word combination is observed later. The investigation of language exposition patterns indicated that the children being raised in UK and Ireland can be considered as those who bilingually acquire first language. The results confirm that already, at such an early stage of their development in the environment where Polish is a minority language, we can observe significant statistical differences in total expressive vocabulary, as well as in investigated semantic categories and parts of speech. The observed differences were significant in all age groups (22-26; 27-31; 32-38 months). Their results were lower than those of their monolingual peers even though 96% of the families declared Polish to be the dominant language used at home. The differences were also observed in Total Conceptual Vocabulary but not in the Total Vocabulary (measures which considered both languages). Overall, results indicated the dominant use of Polish at home in an immigrant setting does not guarantee the attainment of the same language competence that is demonstrated by monolingual children. Additional support of the heritage language is needed.

Celem niniejszej pracy doktorskiej była odpowiedź na pytanie o czynniki determinujące chronotyp dzieci i młodzieży. W czterech niezależnych badaniach wzięły udział dzieci ze szkół podstawowych, uczniowie gimnazjum oraz liceum. Analizy statystyczne obejmowały metody korelacyjne, analizy skupień oraz zbiorów przybliżonych. W pierwszym badaniu weryfikowano hipotezy dotyczące relacji pomiędzy chronotypem a jakością snu, depresyjnością oraz lękiem. W badaniu tym wzięło udział 548 uczniów szkół podstawowych, gimnazjów i liceów. Zgodnie z hipotezami większa poranność współwystępowała z wyższą jakością snu, wyrażoną m.in. dłuższym czasem snu, jego większą ciągłością, krótszą latencją, lepszym samopoczuciem po przebudzeniu, większą efektywnością i regularnością snu. Związki depresyjności oraz lęku z wieczornym chronotypem wystąpiły w grupie uczniów gimnazjum i liceum. W badaniu drugim analizowano postawy rodzicielskie oraz chronotyp matek w relacji do preferencji dobowych dzieci i młodzieży. Przebadano łącznie 347 diad matka-dziecko. Wykazano, że im większa wieczorność wśród dzieci tym mniejsze zrozumienie wśród matek, dla budzącej się u dziecka potrzeby niezależności i samodzielności, a także większa dezaprobata odnosząca się do samodzielnych prób rozwiązywania przez dziecko problemów. Ponadto, chłopcy o wieczornym chronotypie doświadczali większych wymagań ze strony matek, przejawiających się w rygorystycznym, sztywno przyjętym modelu wychowania oraz perfekcjonistycznych oczekiwaniach, często przekraczających możliwości dziecka. Bardziej poranni uczniowie częściej spostrzegali swoją rodzinę jako otwartą, twórczą i elastyczną w komunikowaniu, a także częściej przejawiali dobrowolną akceptację wartości preferowanych przez rodzinę i identyfikowali się z nią jako ze wspólnotą. Chronotypy rodziców i dzieci były ze sobą skorelowane jedynie w najmłodszej grupy dzieci. Trzecie badanie dotyczyło kwestii społecznego funkcjonowania uczniów o odmiennych chronotypach w radzeniu sobie w środowisku szkolnym oraz w ocenie przez rówieśników i nauczycieli. W tym celu przebadano 687 uczniów, a także ich nauczycieli i kolegów. Wbrew oczekiwaniom, uczniowie szkół podstawowych o chronotypie porannym byli bardziej negatywnie oceniani wśród rówieśników. Poranni uczniowie szkół podstawowych byli też bardziej negatywnie oceniani przez nauczycieli – jako bardziej niezdecydowani, nieadekwatni, niegrzeczni i aroganccy. Należy jednak podkreślić, że ta grupa uczniów była względnie mało zróżnicowana ze względu na chronotyp, a nie kontrolowano innych czynników, które mogły oddziaływać na przystosowanie dziecka do środowiska rówieśniczego. W czwartym badaniu weryfikowano szereg hipotez dotyczących związków chronotypu z osobowością, temperamentem i dobrostanem psychicznym. W tym celu przebadano 574 uczniów gimnazjum i liceum. Wyniki analiz pokazały związki chronotypu porannego z wyższym poziomem sumienności i mniejszym natężeniem złości, a także wyższym dobrostanem psychicznym tj. wyższym poziomem emocji pozytywnych i satysfakcją z życia, mniejszym nasileniem depresyjności, stresu, i zaburzeń psychicznych. Chronotypy poranne wykazywały też wyższą jakość snu i mniejszą senność w ciągu dnia. Badania pokazały, że u dzieci i młodzieży wieczorny chronotyp konsekwentnie był powiązany z gorszą jakością snu, depresyjnością i lękiem, natomiast poranny z szeroko rozumianym dobrostanem psychicznym, co jest zgodne z wynikami badań uzyskiwanymi w grupie dorosłych. W niniejszej pracy po raz pierwszy w badaniach nad chronotypem analizowano pozycję socjometryczną w grupie rówieśniczej, a także postawy rodzicielskie, jednak wyniki nie są rozstrzygające. Wyniki wskazują, że ważnym obszarem dalszych badań jest bardziej szczegółowa i wielostronna analiza środowiska szkolnego, tak by było ono optymalnie dostosowane do potrzeb osób o odmiennych preferencjach okołodobowych.
The aim of this thesis was to answer the question about factors determining children’s and teenagers’ chronotypes. Four independent studies involved children from primary, lower secondary and higher secondary schools. Statistical analyses included correlation methods, cluster analyses and rough sets analyses. The first study attempted to verify the hypotheses on the correlation between the chronotype and sleep quality, depressiveness and fear. 548 pupils and students of primary and secondary schools were researched. Sleep quality was measured through the Rhythm of Life Questionnaire. As had been hypothesised, higher morningness was correlated to better sleep quality expressed in, among others, higher sleep duration, higher continuity, lower latency, better mood after waking, higher efficiency and regularity of sleep. The correlation between depressiveness and fear and evening chronotype appeared among lower and higher secondary school students. The second study analysed parents’ attitudes and mothers’ chronotype with relation to children’s and teenagers’ morningness-eveningness preferences. 347 mother-child dyads were examined. It was discovered that the higher the child’s eveningness, the poorer mother’s understanding of the child’s need for independence and self-reliance as well as the higher disapproval of the child’s attempts at unaided problem solving. Moreover, evening chronotype boys experienced higher demands from their mothers apparent in a rigorous and rigid model of upbringing and perfectionist expectations often exceeding the child’s abilities. Morning-type students perceived their families as open-minded, creative and flexible in communication. They also voluntarily accepted the values favoured by the family and identified with the family as a community. Children’s and parents’ chronotypes were only correlated within the youngest group of children. The third study concerned social functioning of students and pupils with varied chronotypes, expressed in their methods of coping in the school environment as well as in the opinion of teachers and peers. 687 students were examined, along with their teachers and schoolmates. Against the expectations, morning-type primary school pupils were assessed more negatively by peers as well as teachers – as less decisive, arrogant, inadequate and misbehaving. However, it is important to emphasise that this group was relatively not very diversified with regard to the chronotype, and other factors, which might have influenced child’s adaptation to peer group, were not controlled. The fourth study aimed to verify a series of hypotheses on the relationship between the chronotype and personality, temper and mental well-being. 574 lower and higher secondary school students were involved. Analyses showed the relationship between morning chronotype and higher level of conscientiousness and lower level of anxiety, as well as higher level of mental well-being, i.e. higher level of positive emotions and life satisfaction, lower level of depressiveness, stress and mental disorders. Morning chronotype students also demonstrated higher sleep quality and lower drowsiness during the day. The studies showed that children’s and teenagers’ evening chronotype was consistently related to poorer sleep quality, depressiveness and fear, whereas the morning chronotype to the general mental health and well-being, which corresponds to research results among adults. This thesis was the first to analyse sociometric position and parental attitudes within chronotype research, yet the results are inconclusive. The results indicate that an important area for further research is a more detailed and wideranging analysis of the school environment in order to adapt it to the needs of students and pupils of varied chronotypes.