Academic literature on the topic 'Instytut Historyczny'

Recenzja publikacji: Narody i polityka. Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Tomaszewskiemu, pod red. A. Grabskiego i A. Markowskiego, Żydowski Instytut Historyczny – Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa: 2010, ss. 384

Przedmiotem analizy jest rola odgrywana przez Instytut Historyczny (od 1970 r. Historii) Uniwersytetu Łódzkiego (IH UŁ) w okresie Polski Ludowej. Wobec niezadowalającego stanu badań zarówno w odniesieniu do dziejów historiografii, jak i organizacji i rozwoju polskiej nauki historycznej autor przyjął za podstawę swojej analizy trzy aspekty funkcjonowania IH UŁ: warunki prowadzenia działalności naukowej, organizację Instytutu na tle innych instytutów uniwersyteckich w Polsce, udział pracowników IH UŁ w Powszechnych Zjazdach Historyków Polskich. Z tej – z założenia niepełnej – podstawy analizy wynika stosunkowo znaczny udział historyków IH UŁ w ogólnopolskim życiu naukowym w pierwszych latach po wojnie, wynikający m.in. z politycznej roli nadanej mu przez władze, ale również stosunkowo znaczne skonfliktowanie środowiska, nierównomierny rozwój badań w poszczególnych dziedzinach historii, koncentracja na historii gospodarczej i społecznej. Osłabienie roli i pozycji IH UŁ nastąpiło w latach pięćdziesiątych w związku z migracją części pracowników do innych ośrodków i podatnością łódzkich badaczy na presję ideologiczną. Stopniowe wzmacnianie się potencjału naukowego IH UŁ nastąpiło po październiku 1956 r., dzięki mniejszej ingerencji władz w organizację Instytutu i w treść badań. Zostało ono przerwane przez wydarzenia marca ’68, których efektem były największe, w stosunku do innych ośrodków uniwersyteckich, zmiany kadrowe w Instytucie, jego osłabienie merytoryczne, pacyfikacja polityczna. W ślad za tym poszła reorganizacja IH UŁ w 1970 r., co skutkowało przejściową dezorganizacją jego funkcjonowania i dalszym osłabieniem atmosfery pracy i współpracy naukowej. Słabość IH UŁ widać w tym okresie wyraźnie na kolejnych zjazdach historyków polskich. Obecność łodzian na poszczególnych zjazdach, wyraźna w 1948 i 1958 r., zaczyna być bardziej widoczna dopiero w latach osiemdziesiątych, z mocnym (także z naturalnych przyczyn) powrotem na zjeździe w Łodzi w 1989 r. Efektem stosunkowo spokojnego rozwoju IH UŁ w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, będących także rezultatem jego znacznego upolitycznienia, było stopniowe powiększanie potencjału badawczego, którego dalszy już swobodny rozwój był możliwy od 1989 r.

Instytut Historyczny (IH) Uniwersytetu Łódzkiego został utworzony 24 czerwca 1948 r. Pierwsze lata jego działalności przypadły na okres stalinizmu. Kadra i studenci zostali wtedy poddani propagandzie i byli angażowani w różne akcje polityczne, a badaniom i dydaktyce narzucono metodologię marksistowsko-leninowską. Swój sprzeciw wobec tych praktyk studenci IH wyrazili w 1956 r. i dlatego w kolejnych latach nastąpiło wiele korzystnych zmian. Jedną z nich była możliwość wyjazdów pracowników do archiwów i bibliotek w krajach zachodnich. Niestety w 1968 r. Instytut doświadczył wielu politycznych wstrząsów. Następstwem uruchomionej wtedy kampanii antysemickiej było zwolnienie z pracy i wyjazd z Polski czterech pracowników IH. W kolejnych latach funkcjonowanie Instytutu i życie studentów ponownie poddano silnej presji politycznej. Jej wyrazem były np. obowiązkowe praktyki robotnicze dla studentów I roku. Dopiero gdy w 1980 r. powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” w Instytucie sytuacja się zmieniła. Studenci i pracownicy zaczęli walczyć o swoje interesy. Ci pierwsi uczestniczyli nawet w trwającym blisko miesiąc strajku okupacyjnym (styczeń–luty 1981 r.). Po wprowadzeniu stanu wojennego dwóch studentów zostało internowanych, poza tym pracownikom i studentom zabroniono prowadzenia wszelkiej niezależnej działalności. Niektórzy z nich podjęli jednak aktywność w podziemiu. Jawna działalność niezależna została na nowo podjęta dopiero w maju 1988 r. Powstał wtedy w IH samorząd studencki. Studenci i pracownicy włączyli się też w przemiany, które nastąpiły w 1989 r. Jeden z adiunktów został nawet posłem na Sejm (tzw. Sejm kontraktowy).

W 70. rocznicę powstania w getcie warszawskim trzy instytucje: Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, zorganizowały międzynarodową konferencję naukową „Być świadkiem Zagłady”. Konferencja była dedykowana pamięci Szmula Zygelbojma, a honorowy patronat objął nad nią prezydent RP Bronisław Komorowski, który skierował do uczestników konferencji list, zawierający m.in. następujące słowa: „Mamy obowiązek mówić prawdziwie i uczciwie o postawach zajmowanych w odniesieniu do tej tragedii. […] Zawsze będziemy pamiętali o rodakach, którzy życiem zapłacili za ratowanie żydowskich współbraci. Ale nie wolno nam też zapomnieć o postawach obojętności, wzgardy, nawet współuczestnictwa niektórych Polaków w aktach terroru wobec Żydów”. Obrady cieszyły się ogromnym zainteresowaniem mediów, a przede wszystkim publiczności – wszystkie sale Centrum Edukacyjnego IPN Przystanek Historia przy ul. Marszałkowskiej były wypełnione słuchaczami.

W artykule opisuję zjawisko fałszywego obiektu historii w badaniach nad Zagładą, analizując przypadek trzech polskich wydań dziennika Rutki Laskier (ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego z nich). Pokazuję, że fałszywy obiekt historii powstaje wskutek utraty materialnego/ϐizycznego kontaktu ze źródłem historycznym i próbuje zastąpić dokument; dlategowydania niektórych powieści stylizowanych na literaturę dokumentu osobistego chętnie naśladują stare teksty zarówno w sensie wizualnym (proponując czytelnikowi obcowanie z faksymile rękopisu, sepiowym kolorem papieru, pamiątkowymi zdjęciami), jak i merytorycznym (w powieści nie zawsze jej autor zaznacza, że jest ona fikcją). Na szkic składają się także: wskazanie najważniejszych błędów, które powstały przy przepisywaniu rękopisu przez wydawcę dziennika Laskier, analiza wizualności i materialności trzeciego wydania (wedle zasady „nie ma strony bez zdjęcia”) odnosząca je do reguł przyjętych dla edycji dzienników (szczególnie nastoletnich autorek) przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów i Żydowski Instytut Historyczny, omówienie pojęć nekroestetyki i nekropolityki, wywodzących się z nowej humanistyki, w kontekście praktyki popularyzowania dziennika, historii jego wywiezienia oraz zainteresowania jego autorką (a szczególnie jej wyglądem). W części dotyczącej wniosków zastanawiam się, dlaczego tego typu praktykom nie towarzyszy pogłębiona reϐleksja naukowa, a między opracowaniami naukowymi i popularnonaukowymi dziennika Laskier zachodzi wyraźna różnica ilościowa i jakościowa

W artykule opisuję zjawisko fałszywego obiektu historii w badaniach nad Zagładą, analizując przypadek trzech polskich wydań dziennika Rutki Laskier (ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego z nich). Pokazuję, że fałszywy obiekt historii powstaje wskutek utraty materialnego/fizycznego kontaktu ze źródłem historycznym i próbuje zastąpić dokument; dlatego wydania niektórych powieści stylizowanych na literaturę dokumentu osobistego chętnie naśladują stare teksty zarówno w sensie wizualnym (proponując czytelnikowi obcowanie z faksymile rękopisu, sepiowym kolorem papieru, pamiątkowymi zdjęciami), jak i merytorycznym (w powieści nie zawsze jej autor zaznacza, że jest ona fikcją). Na szkic składają się także: wskazanie najważniejszych błędów, które powstały przy przepisywaniu rękopisu przez wydawcę dziennika Laskier, analiza wizualności i materialności trzeciego wydania (wedle zasady „nie ma strony bez zdjęcia”) odnosząca je do reguł przyjętych dla edycji dzienników (szczególnie nastoletnich autorek) przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów i Żydowski Instytut Historyczny, omówienie pojęć nekroestetyki i nekropolityki, wywodzących się z nowej humanistyki, w kontekście praktyki popularyzowania dziennika, historii jego wywiezienia oraz zainteresowania jego autorką (a szczególnie jej wyglądem). W części dotyczącej wniosków zastanawiam się, dlaczego tego typu praktykom nie towarzyszy pogłębiona reϐleksja naukowa, a między opracowaniami naukowymi i popularnonaukowymi dziennika Laskier zachodzi wyraźna różnica ilościowa i jakościowa.

Żydowski Instytut Historyczny jako instytucja utrzymująca kontakty z diasporą żydowską na świecie i naukowcami zagranicznymi stał się przedmiotem zainteresowania SB na początku lat sześćdziesiątych. Początkowo przedmiotem rozpracowania był dyrektor ŻIH prof. Bernard Mark i jego zastępca Adam Rutkowski. Stwierdzono bowiem, że utrzymują oni liczne kontakty z cudzoziemcami i przekazują informacje szkodzące Polsce Ludowej. 13 października 1962 r. została zarejestrowana sprawa obiektowa krypt. „Kodak”, w ramach której kontrwywiad SB (Wydział V Departamentu II MSW) prowadził inwigilację ŻIH. Oprócz werbunku agentury, głównie spośród technicznych pracowników ŻIH, wobec Instytutu i jego pracowników stosowano środki techniki operacyjnej, w tym podsłuch pokojowy, podsłuch telefoniczny i kontrolę korespondencji. Przeprowadzono także kilka tajnych wejść na teren Instytutu i fotografowania dokumentów. Wszystkie te działania doprowadziły do sformułowania w 1965 r. przez prowadzącego sprawę oficera SB propozycji oskarżenia kierownictwa Instytutu o nieprawidłowości w wynagradzaniu pracowników, by następnie doprowadzić do jego kompromitacji i wymiany personelu naukowego ŻIH na osoby narodowości żydowskiej lojalne wobec władz. Do realizacji tych planów nie doszło, a prowadzenie inwigilacji ŻIH przejął w 1965 r. zajmujący się zwalczaniem opozycji Wydział III Departamentu III MSW. Stan zachowanych materiałów operacyjnych nie pozwala na szczegółowe zbadanie inwigilacji ŻIH w okresie lat 1967–1968. Nie przyniosło ono jednak dużych rezultatów. Paradoksem jest, że szerszą wiedzę o sytuacji ŻIH SB uzyskała po zainteresowaniu się działalnością Instytutu przez instytucje państwowe, zwłaszcza Najwyższą Izbę Kontroli, począwszy od jesieni 1967 r. W obecnym stanie badań wpływ SB na działania tych instytucji oraz politykę władz PRL wobec ŻIH jest trudny do ustalenia, ale inspiracja ze strony SB działań mających na celu likwidację ŻIH, do jakich doszło w 1968 r., wydaje się bardzo prawdopodobna. Jednak ostateczne decyzje w sprawie ŻIH zapadły w łonie KC PZPR i nie były zgodne z intencjami funkcjonariuszy SB, zmierzały bowiem do ustabilizowania sytuacji w Instytucie w celu uspokojenia zachodniej opinii publicznej.

Artykuł stanowi wprowadzenie do lektury „pamiętnika z Sołówek” Mieczysława Lenardowicza, opublikowanego dwukrotnie w 1930 roku jako Na wyspach tortur i śmierci. Pamiętnik z Sołówek (Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy) i Pamiętnik z Sołówek (Towarzystwo Wydawnicze „Rój”). Utwór ten jest prawdopodobnie pierwszym dziełem polskiej literatury łagrowej i, szerzej, obozowej. W artykule zarysowano kontekst historyczny i historycznoliteracki utworu Lenardowicza: genezę bolszewickich i sowieckich obozów koncentracyjnych, a w szczególności Sołowieckiego Obozu Specjalnego Przeznaczenia, oraz wskazano najważniejsze wczesne świadectwa dotyczące sowieckich obozów koncentracyjnych (głównie Sołowek), w tym teksty opublikowane w Polsce i w Generalnym Gubernatorstwie do 1945 roku. Są wśród nich, obok utworu Lenardowicza, świadectwa obcojęzyczne (rosyjskie, ukraińskie, niemieckie) i ich przekłady, napisane po polsku wspomnienia Białorusina Franciszka Alachnowicza oraz teksty napisane po polsku przez Polaków: artykuły prasowe, reportaże, eseje – traktujące o Sołowkach w sposób mniej lub bardziej bezpośredni.

Praca miała na celu prześledzenie dróg, którymi podążały Polki do tak wymarzonego miejsca, jakim była dla nich, wyższa uczelnia. Zostało to zaprezentowane na przykładzie siedmiu kobiet, historyczek, które osiągnęły tytuły profesorskie i związały swoje zawodowe życie z Instytutem Historycznych (Historii) w Łodzi w latach 1945-1990. W celu nakreślenia pełniejszego obrazu został przedstawiony w ogólnym zarysie przebieg walki kobiet o dostęp do wyższego wykształcenia. Przez długi okres nie mogły one, bowiem pobierać nauki na poziomie akademickim. Taka sytuacja miała miejsce nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Utrzymywała się aż do drugiej połowy XIX wieku, kiedy to kobiety rozpoczęły walkę, o coś, co we współczesnych czasach wydaje się pozostawać kwestią bezsporną, czyli o prawo do wykształcenia w wyższych uczelniach. Walka o dostęp do szkolnictwa wyższego stanowiła tylko jeden z elementów szerszego procesu dochodzenia do równych praw przez kobiety. Był to jednak problem zasadniczy, gdyż wykształcenie stanowiło warunek sine qua non dla zrównania praw również w innych dziedzinach, takich jak m.in. udział w życiu politycznym. Uzyskanie wykształcenia umożliwiało przede wszystkim podjęcie pracy zawodowej, co było związane z niezależnością finansową. Przykład kobiet, którym udało się przekroczyć te granice, takich jak Maria Skłodowska – Curie czy Maria Zakrzewska, pociągnął za sobą rzesze młodych adeptek nauki. Proces przyjmowania kobiet na wyższe uczelnie był jednak bardzo powolny. Przełomową, w tym względzie, datą okazał się rok 1918, kiedy to Polska odzyskała niepodległość. Wówczas żadna z polskich uczelni nie zdecydowała się na ograniczenie kobietom dostępu do studiów. Z czasem coraz więcej spośród nich uzyskiwało i posiadało wyższe wykształcenie. Nadal jednak miały utrudniony dostęp do wykonywania niektórych zawodów, na liście których znajdował się również zawód nauczyciela akademickiego. Początkowo były zatrudniane na pomocniczych stanowiskach naukowych, z czasem jednak sytuacja ulegała stopniowej poprawie. Dało się również zauważyć coraz większy odsetek kobiet posiadających doktorat. Nie odbywało się to jednak bez problemów i wiązało z koniecznością przełamywania barier obyczajowych. Przecieranie, obcych dotychczas kobietom, ścieżek zawodowych wymagało od nich wielkiego entuzjazmu, zaangażowania oraz wielu wyrzeczeń. Szczególnie poważnym problemem było to w wielkim przemysłowym mieście, jakim była Łódź, gdzie nie było żadnej uczelni wyższej do uzyskania niepodległości. Powstanie w Łodzi Oddziału Wolnej Wszechnicy Polskiej umożliwiło kobietom zarówno podjęcie studiów, jak i rozpoczęcie pracy w charakterze pracownika naukowego. Z ówczesnych zestawień wynika, iż procentowy udział kobiet wśród studentów w całym okresie istnienie OŁ WWP wynosił blisko 40% i miał tendencję zwyżkową. Wybuch II wojny światowej zatrzymał ten proces aż do czasu wyzwolenia miasta. Doszło wówczas do utworzenia Uniwersytetu Łódzkiego, a ponadto kilku jeszcze innych uczelni, w których kobiety od początku stanowiły duży odsetek zarówno wśród studentów, jak i pracowników naukowych, szczególnie pomocniczych. Jedna z nich, prof. N. Gąsiorowska – Grabowska, zainicjowała utworzenie w 1948 roku - Instytutu Historycznego, który na wiele lat stał się przystanią dla pracy badawczej i dydaktycznej kobiet profesorów, których losy zostały w pracy prześledzone. Poza założycielką Instytutu Historycznego, którą można nazwać profesorką dwóch uczelni (UŁ i UW), pozostałe związane były przez cały okres aktywności naukowej z łódzkim środowiskiem naukowym. Reprezentują one różne pokolenia od urodzonych jeszcze w czasach niewoli narodowej po ostatnie lata Drugiej Rzeczypospolitej, całe spektrum różnorodnych i skomplikowanych dróg życiowych, różnych zainteresowań badawczych oraz stanowisk ideologicznych i politycznych. Należy pamiętać, iż lata 1945 – 1990, to czasy PRL. Wydarzenia z lat 1956, 1968, 1970 czy 1981 również odbiły się na działalności i możliwościach funkcjonowania Instytutu. Dopiero sam koniec tego okresu związany był z przemianami ustrojowymi 1989 roku. Miało to oczywiście znaczący wpływ na życie i pracę kadry naukowej Instytutu. Tak, jak w całym społeczeństwie, część spośród nich była gorącymi zwolennikami panującej wówczas sytuacji społeczno - politycznej, część z nią się nie zgadzała, byli również tacy, którzy unikali zajmowania jakiegokolwiek oficjalnego stanowiska. Cztery, spośród siedmiu bohaterek mojej pracy (Natalia Gąsiorowska-Grabowska, Gryzelda Missalowa, Barbara Wachowska, Alina Barszczewska-Krupa) było gorącymi zwolenniczkami panującego ustroju. Pomagały w jego budowie i rozwoju. Jak wynika z przeprowadzonych badań robiły to, będąc głęboko przekonanymi o słuszności swoich wyborów. Działały w różnorodnych organizacjach społecznych i politycznych oraz były członkiniami partii politycznych (głównie PZPR). Do drogi, którą realizowały zachęcały również swoich wychowanków i współpracowników. Ich badania naukowe w znaczącym stopniu były powiązane z ich lewicowymi zapatrywaniami i realizacją wyznaczonej przez władze państwowe metodologii i polityki historycznej. Pomimo to, cały szereg ich prac naukowych do dzisiaj zajmuje ważne miejsce w polskiej historiografii. Dla pozostałych trzech (Helena Brodowska, Halina Evert - Kappesowa, Zofia Libiszowska), umiejętność odnalezienia się w nowej sytuacji przychodziła stopniowo. Starały się nie angażować zbytnio w życie polityczne oraz unikały w rozmowach tematów nawiązujących do czasów sprzed okresu PRL. Zostały połączone w jedną grupę, chociaż pochodziły z jakże odmiennych warstw społecznych (chłopka, ziemianka, inteligentka z rodziny burżuazyjnej). Jednak łączyła je konieczność przystosowania się do nowych warunków społeczno-politycznych po II wojnie światowej (odpowiednio uzyskanego awansu społecznego, bądź utraty dotychczasowej uprzywilejowanej pozycji). Wszystkie one prowadziły swoją działalność pod czujnym okiem służby bezpieczeństwa. Dwie z nich - H. Evert-Kappesowa i Z. Libiszowska - przez większość swojego życia naukowego uprawiały dziedziny, na które władze nie spoglądały zbyt przychylnym okiem. Środowiska społeczne, z których się wywodziły były skrajnie odmienne. Różnorodny bagaż doświadczeń życiowych oraz zainteresowań badawczych zaowocował licznymi publikacjami, których zakres tematyczny był tak samo zróżnicowany. Prowadziły badania z zakresu historii politycznej, społecznej i gospodarczej. Podmiotami ich zainteresowań byli chłopi, robotnicy, inteligencja, właściciele ziemscy, arystokracja, władcy i politycy – właściwie żadna grupa społeczna nie pozostawała poza ich badaniami. Były autorkami licznych artykułów naukowych, monografii i opracowań źródłowych. Zajmowały się również propagowaniem historii poprzez literaturę popularnonaukową. Ważną rolę w ich biogramach zajmuje dydaktyka uprawiana nie tylko na szczeblu uniwersyteckim, ale także poprzez opracowywanie podręczników szkolnych i uczestnictwo w olimpiadach historycznych. Każda z nich wykazywała ogromną aktywność w działalności towarzystw naukowych, szczególnie Polskiego Towarzystwa Historycznego, w którym pełniły najważniejsze funkcje w Zarządzie Głównym i Zarządzie Oddziału Łódzkiego. Warto podkreślić, że każda z nich za swoją działalność na różnych polach aktywności naukowej, społecznej i politycznej została wielokrotnie wyróżniona nagrodami ministerialnymi i rektorskimi, a ponadto przyznawano im wysokie odznaczenia państwowe i resortowe. Wszystko to składa się na obraz kobiet, pełnych pasji i determinacji, które potrafiły w pełni wykorzystać dar otrzymany od swoich antenatek, realizując się na niwie nauki i osiągając najwyższe tytuły naukowe.

W tekście zarysowana została droga jaką musiały przebyć kobiety historyczki, aby uzyskać samodzielność naukową. Punktem wyjścia były pierwsze habilitacje w zakresie historii uzyskane przez kobiety w II RP. Następnie autorka rozważa akademicki awans kobiet w Polsce Ludowej. Stawia pytanie, czy kobiece habilitacje, a następnie profesury, stały się po wojnie zjawiskiem powszechnym? Czy łatwiej było wówczas kobietom awansować i skruszyć bastion, w którym od dziesięcioleci dominowali mężczyźni? W tekście zestawiona została liczba historyczek, które w latach 1945–89 osiągnęły najwyższe stopnie naukowe, kierowały katedrami / zakładami, pełniły funkcje dyrektorów instytutów, prodziekanów i dziekanów. Porównano pod tym względem cztery powstałe tuż po wojnie uniwersytety; UMCS, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet Łódzki i Uniwersytet we Wrocławiu. Postawiono również pytanie o to, co ułatwiało a co utrudniało konkretnym uczonym awans w strukturach nauki.

This chapter describes Maurycy Horn's Regesty dokumentów. Regesty dokumentów is divided into two volumes and covers the period of 1697–1795. Volume I deals with the Saxon era (1697–1763), while volume II, composed of two parts, is devoted to the reign of Stanislaw August Poniatowski (1764–95). Horn's introduction, his editorial comments, and his three excellent indexes are of great help. He informs his reader as to the state of the records, their size, and their present location, indicating losses and damage inflicted on them because of the partitions, the numerous wars and risings, and, above all, the destructive Nazi occupation of Poland (1939–45).