Dissertations / Theses on the topic 'Język polski'

Niniejsza rozprawa doktorska jest analizą angielskiego i polskiego słownictwa jeździeckiego z zakresu ujeżdżenia i treningu koni przeprowadzoną z zastosowaniem porównawczego korpusu tekstów. Wpisuje się ona w nurt badań języków specjalistycznych, którym dotąd poświęcano niewiele uwagi w językoznawstwie i powiązanych dziedzinach. Specjalistyczny język jeździecki, którego jądro stanowi badane słownictwo, wymaga zarówno teoretycznej (badania), jak i praktycznej (leksykografia) pracy językoznawczej, szczególnie w Polsce, gdzie poświęcono mu jak dotąd pojedyncze artykuły oraz nieaktualny już słownik. Jest to wysoce niewystarczające z uwagi na rosnącą popularność jeździectwa jako sportu i rekreacji w Polsce i na świecie. Niniejsza praca ma stanowić przyczynek do poprawy tego stanu. W opisanej sytuacji wstępne oczekiwania mają charakter ogólny: celem jest formalna i semantyczna charakterystyka dwóch zestawów słownictwa (angielskiego i polskiego) pozyskanych z wiarygodnych źródeł w celu odkrycia zawartego w nim językowego obrazu przedmiotowej dziedziny. Następnie badane jest występowanie terminów w korpusie złożonym odpowiednio z angielskich i polskich tekstów z zakresu ujeżdżenia i treningu koni. Każdy z dwóch podkorpusów podzielony jest dodatkowo na dwie części według rozróżnienia ważnego dla danego języka: podkorpus angielski zawiera część dotyczącą jeździectwa klasycznego (angielskiego) oraz jeździectwa w stylu western (amerykańskiego), zaś podkorpus polski – część oryginalną oraz złożoną z tłumaczeń. Pozwala to na porównanie występowania słownictwa w zależności od obszarów językowo-kulturowych oraz weryfikację jakości i aktualności źródeł słownictwa w kontekście planowanego projektu leksykograficznego, do którego wprowadzeniem teoretycznym ma być niniejsza praca. Rozprawa składa się z czterech rozdziałów teoretycznych oraz dwóch badawczych. Rozdział 1 przedstawia historię badań języków specjalistycznych, a rozdział 2 opisuje współczesne funkcje tych języków. Rozdział 3 przybliża pojęcie języka specjalistycznego, omawiając jego nazwy stosowane w językoznawstwie, jego stosunek do języka ogólnego, powiązane pojęcia wiedzy i specjalisty oraz typologie języków specjalistycznych. Rozdział 4 przedstawia badania języków specjalistycznych podejmowane przez szereg powiązanych dyscyplin: językoznawstwo, terminologię, dydaktykę, leksykografię, translatorykę i planowanie językowe. Rozdział 5 stanowi bezpośrednie wprowadzenie do badań, opisując rozwój przedmiotowej dziedziny specjalistycznej, tj. jeździectwa, oraz jej stan obecny, z naciskiem na grupę użytkowników. Rozdział 6 zawiera właściwe badanie podzielone na etapy: wytyczenie zakresu tematycznego i utworzenie dwóch zestawów słownictwa, ich wstępną formalną i semantyczną charakterystykę, uformowanie korpusu, badanie występowania terminów w korpusie za pomocą oprogramowania WordSmith 5.0 oraz analizę frekwencyjną, formalną i semantyczną wyników. Przeprowadzone badanie wykazuje znaczną zależność występowania słownictwa od obszaru kulturowego, reprezentowanego przez style jeździeckie i języki narodowe. Angielski podkorpus jeździectwa klasycznego zawiera więcej terminów niż podkorpus jeździectwa westernowego, co odzwierciedla pozajęzykową wiedzę o tradycji i charakterze obu tych stylów. Z kolei znaczna część terminów polskich jest nieobecna w tekstach, potwierdzając przewidywane niedostatki jednego z wykorzystanych źródeł słownictwa oraz zasadność planowanego projektu leksykograficznego. Podkorpus polskich tłumaczeń wykazuje wyższe nasycenie słownictwem niż podkorpus oryginalny, sugerując różnicę jakościową między zagranicznym a polskim piśmiennictwem jeździeckim przy jednoczesnej wysokiej jakości przekładów. Niniejsza rozprawa stanowi zatem kolejny dowód na powiązanie języków specjalistycznych z ich dziedzinami, a tym samym na pożyteczność z jednej strony opisowych badań językoznawczych przed praktycznymi pracami terminologiczno-leksykograficznymi, z drugiej zaś uwzględniania wiedzy pozajęzykowej i opisu pojęć w badaniach językoznawczych.

Przedmiotem opisu i analizy w niniejszej pracy były procesy uniwerbizacyjne w języku słowackim i polskim. Materiał źródłowy obejmował blisko 3000 leksemów rzeczownikowych, które powstały w następstwie oddziaływania powyższych procesów w konfrontowanych językach. Leksemy te pochodziły z odmiany ogólnej i potocznej języka słowackiego i polskiego. Taki dobór materiału miał na celu uwidocznienie mechanizmu procesów uniwerbizacyjnych i stanowił próbę odpowiedzi na pytanie, który z porównywanych języków ulega im z większą łatwością. Głównym problemem badawczym niniejszej rozprawy było pytanie: Jakie procesy określamy mianem procesów uniwerbizacyinych w języku słowackim i polskim? Tak sformułowanemu problemowi głównemu towarzyszyły problemy szczegółowe, a mianowicie: 1. Które z procesów uniwerbizacyjnych są w porównywanych językach bardziej produktywne? 2. Jakie formacje stanowią punkt wyjścia dla procesów uniwerbizacyjnych i jakie leksemy powstają w ich wyniku w języku słowackim, a jakie w polskim? 3. Za pomocą jakich sufiksów słowotwórczych powstają słowackie i polskie leksemy zuniwerbizowane? 4. Które sufiksy są najbardziej produktywne w tworzeniu rzeczowników zuniwerbizowanych? 5. Czy formacje zuniwerbizowane dziedziczą rodzaj gramatyczny formacji wielowyrazowych? Kluczowym zamierzeniem autorki było odnalezienie odpowiedzi na tak postawione pytania. Pomocne w osiągnięciu tego celu był opis leksemów powstałych w wyniku procesów uniwerbizacyjnych, który obejmował: V sposoby tworzenia uniwerbizmów za pomocą słowotwórczych zabiegów formalnych: derywacji uniwerbizującej, dezintegracji, elipsy (uniwerbizacji eliptycznej), kompozycji (uniwerbizacji kompozycyjnej) oraz uniwerbizacji abrewiacyjnej; > charakterystykę semantyczną i morfologiczną leksemów zuniwerbizowanych; > dane o produktywności poszczególnych sufiksów tworzących formacje zuniwerbizowane. Przedstawiona analiza formalna i semantyczna zgromadzonego materiału źródłowego, jak również kompleksowe ujęcie teoretyczne badanej kwestii pozwoliło na sformułowanie następujących wniosków: 1. Wyjaśnienie problemu badawczego: Pojęciem procesy uniwerbizacyjne w języku słowackim i polskim określa się: > derywację uniwerbizacyjną; > derywację dezintegracyjną; > elipsę substantywizującą i deadjektywizującą; > kompozycję; > abrewiację. Powyższe mechanizmy słowotwórcze działają w porównywanych językach w izolacji, bądź połączeniu ze sobą na zasadzie równoczesności lub następstwa czasowego: np. kompozycja, czy może abrewiacja może być punktem wyjścia dla derywacji uniwerbizacyjnej, podczas gdy dezintegracja może takiej derywacji towarzyszyć. 2. Ustosunkowanie się do problemów szczegółowych: Ad 1. Które z procesów uniwerbizacyjnych są w porównywanych językach bardziej produktywne? Analiza materiału wykazała, że najbardziej produktywna jest derywacja uniwerbizacyjna, która stanowi ponad 60% zgromadzonych leksemów w porównywanych językach (68 % w języku słowackim, 61% w języku polskim). Drugim produktywnym procesem uniwerbizacyjnym okazała kompozycja (po 12% materiału słowackiego i polskiego). Pozostałe procesy okazały się mniej produktywne: dezintegracja (5% w języku słowackim i 7%w języku polskim), elipsa (8% w języku słowackim i 9% w języku polskim) oraz abrewiacja (7% w języku słowackim i 11% w języku polskim). Widać zatem, że procesy te przebiegają na gruncie porównywanych języków analogicznie, co może być zaskoczeniem (por. Wyniki przeprowadzonych analiz, s. 174). Podsumowując: tylko derywacja okazała się w języku słowackim procesem przeważającym, jeśli chodzi o tworzenie uniwerbizmów. Pozostałe mechanizmy słowotwórcze do kondensacji nazw wielowyrazowych częściej wykorzystuje język polski. Ad 2. Jakie formacje stanowią punkt wyjścia dla procesów uniwerbizacyjnych i jakie leksemy powstają w ich wyniku w języku słowackim, a jakie w polskim? Dla procesów uniwerbizacyjnych w języku słowackim w blisko 90% rzeczowników charakterystyczne jest upraszczanie struktur wielowyrazowych, którymi są połączenia rzeczownika z przymiotnikiem. W języku polskim takie grupy nominalne stanowią około 70 % uniwerbizowanych formacji wielowyrazowych. Ponadto, w języku polskim „chętniej” niż w języku słowackim procesom uniwerbizacyjnym podlegają połączenia rzeczownika z innymi częściami mowy. Ad 3. i Ad 4. Za pomocą jakich su/iksów słowotwórczych powstają słowackie i polskie leksemy zuniwerbizowane? Które su/iksy są najbardziej produktywne w tworzeniu rzeczowników zuniwerbizowanych. Inwentarz sufiksów, które służą do urabiania formacji uniwerbizowanych jest bogatszy w języku słowackim, niż w polskim Funkcję taką pełnią formanty słowackie: -ka/-ovka, -ina, -ńa, -ica, -ak/-iak, -ikf-ikJ-mk, -ar, -ista, -ać, -ec/-nec/-ilec/-inec, -ok, -ić, -ne i polskie: -ka/-ówka, -ina/-yna, -yzna, -ak/iak, -ik, -ista, -arz/-iarz, -anin, -owisko. Najbardziej produktywne w języku słowackim są sufiksy: -ka/-ovka, -ina, -ak/-iak, w języku polskim natomiast: -ka/-ówka, -yzna, -akZ-iak, -owiec, -ista. Ad 5. Czy formacje zuniwerbizowane dziedziczą rodzaj gramatyczny formacji wielowyrazowych ? Przeprowadzona analiza wykazała, że w większości rzeczowników uniwerbizowanych (około 70%) rodzaj gramatyczny jest dziedziczony z formacji wielowyrazowych. Jednak dość liczna (30%) grupa przykładów, w których uniwerbizm ma odmienny rodzaj gramatyczny niż jego formacja motywująca wskazuje na to, że zgodność rodzajowa nie determinuje uznania leksemu za wynik oddziaływania procesów uniwerbizacyjnych. Sądzę, że przedstawiony opis procesów uniwerbizacyjnych i analiza ich rezultatów, jakimi są słowackie i polskie rzeczowniki zuniwerbizowane pozwoli na pełniejsze zrozumienie skomplikowanych mechanizmów nazwotworczych działających w konfrontowanych językach.

Niniejsza rozprawa stanowi studium konfrontatywne w zakresie użycia form aspektowych w języku rosyjskim i w języku polskim. Poświęcona jest zagadnieniom użycia form aspektowych czasowników w czasie przeszłym w kontekście krotności ograniczonej, tj. jednym z typów znaczenia ogólnofaktycznego aspektu stanowiącego jedno ze znaczeń partykularnych (kontekstowych, szczegółowych) aspektu. Część analityczna pracy poprzedzona jest rozdziałem składającym się z 5-ciu podrozdziałów o charakterze teoretycznym i stanowiącym podstawę dla przeprowadzenia analizy materiału badawczego. Praca oparta jest na badaniach użycia form aspektowych w kontekście zawierającym określniki krotności ograniczonej. W podrozdziale pierwszym omówiono zagadnienie związku semantyki aspektu z semantyką czasownika, tj. wskazano rolę znaczenia leksykalnego czasowników dla ich zachowania aspektowego oraz określono, jakie czasowniki wstępują w pary aspektowe, a jakie należą do kategorii perfectiva i imperfectiva tantum. W kolejnym podrozdziale scharakteryzowano niektóre koncepcje na podstawie których wyróżnia się pary aspektowe w literaturze aspektologicznej. W rozdziale pierwszym omówiono także użycie niedokonanych i dokonanych form aspektowych czasownika w narracyjnym i w retrospektywnym typie tekstu. Podział określników krotności ograniczonej w rozdziale pierwszym poprzedzony został wskazaniem miejsca znaczenia krotności ograniczonej w klasyfikacji znaczeń szczegółowych aspektu. W rozprawie oparto się na pracach badaczy rosyjskich (A.W. Bondarko, Ju.S. Masłow, J.W. Paduczewa, A.D. Szmeliow, A.A. Zaliznjak). Korzystam z doświadczeń polskich badaczy (C. Piernikarskiego, W. Śmiecha, A. Bogusławskiego, R. Grzegorczykowej, S. Karolaka, R. Laskowskiego) oraz badaczy spoza obszaru słowiańskiego (m. in. A. Barentsena, J. Forsytha, A. Timberlake). Część materiałowa składa się z pięciu rozdziałów, z których każdy kolejno prezentuje użycie niedokonanych i dokonanych form aspektowych z poszczególnymi określnikami krotności ograniczonej. Wskazano czynniki wpływające na wybór niedokonanej i dokonanej formy aspektowej oraz czynniki umożliwiające konkurencję (synonimię aspektu) z badanymi określnikami. Rozdział II poświęcony jest zagadnieniom użycia form aspektowych z określnikami krotności ograniczonej grupy centralnej. W rozdziale III omówiono zagadnienie użycia form aspektowych z określnikami krotności ograniczonej grupy peryferyjnej, a z rozdziale IV – w grupie negatywnej w obu językach. Grupa kompleksowa w obu językach została przedstawiona w rozdziale V. Natomiast zagadnieniom konkurencji (synonimii) aspektu poświęcony został rozdział VI. W zakończeniu wskazano podobieństwa i różnice w użyciu form aspektowych w określnikami krotności ograniczonej w języku rosyjskim i polskim. Materiał badawczy zaczerpnięty został z internetowych źródeł tekstowych: z zasobów bibliotek wirtualnych, korpusów tekstów polskich (kartoteki Redakcji Słowników Języka Polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN i kartoteki Instytutu Podstaw Informatyki PAN) i korpusów rosyjskich (Национальный Корпус Русского Языка, Тюбингенские корпусы русских текстов) oraz tekstów literackich. Zamieszczono także przykłady ze źródeł leksykograficznych, literatury przedmiotu, a także przykłady własne. Niniejsza praca ma charakter indukcyjny. Na podstawie faktów językowych, tzn. zebranego korpusu / zbioru przykładów dochodzi się do wniosków dotyczących tendencji w użyciu form aspektowych z określnikami krotności ograniczonej w języku rosyjskim i polskim. Ze względu na ograniczenie analizy do faktów zarejestrowanych w wyodrębnionym korpusie tekstowym zaznaczyć należy, iż obiektywność wniosków jest zdeterminowana wielkością korpusu i zakresem przeprowadzonej analizy materiałowej.

Upłynęło sporo czasu, nim odważono się wprowadzić do grafii polskiej litery z kreskami i ogonkami (stało się to dopiero na początku XVI wieku). Wcześniej nie zaprząta-no sobie tym głowy w obawie przed posądzeniem o naśladowanie heretyka Jana Husa wyklętego przez Kościół. W pracy doktorskiej traktującej o kodyfikacji i reformowaniu pisowni nie mogło, rzecz jasna, zabraknąć analizy historycznojęzykowej dzieła wyjątkowego, jakim w 1440 roku był pierwszy traktat o ortografii przez Jakuba Parkoszowica. Chociaż ów kodeks pisowniowy nie odegrał większej roli, ocenia się go jako ważny dokument teoretycznego, całościowego spojrzenia na sprawy pisowni i próbę ujęcia jej w jakieś ramy normatywne tamtych czasów. W następnym stuleciu reformatorów (czy może jednak wciąż tylko kodyfikatorów) i książek o tematyce ortograficznej znalazło się już więcej (Stanisław Zaborowski, Stanisław Murzynowski, Jan Januszowski), a i poziom merytoryczny dzieł okazał się nadspodziewanie dobry. Wysiłki kodyfikacyjne przydały się jak nigdy wcześniej, gdyż zaczęły wychodzić drukiem dzieła poważnych autorów. To właśnie drukarze przeszło cztery stu-lecia temu przyczynili się w znacznym stopniu do ujednolicenia pisowni, tworząc tym samym podwaliny pod stworzenie reguł pisowniowych, przez wprowadzenie do obiegu czcionek o takim, a nie innym kształcie, oddających dźwięki mowy. Omówieniu publikacji zawiązanych z grafią XVI wieku poświęcam sporo uwagi przede wszystkim dlatego, że chcę pokazać, jak nieraz odmiennie patrzyli na kwestie zapisywania po polsku wyrazów i wyrażeń ludzie, którym leżały na sercu sprawy polszczyzny, ale co de facto okazało się jednak korzystne, gdyż pisownia nabrała w końcu cech jednolitości, stabilności, przejrzystości, a przede wszystkim wyszła z chaosu, jaki panował w średniowieczu. Ze zrozumiałych względów najbardziej jednak skupiłem się na okresie nowopolskim („oświecenia publicznego”) w dziejach grafii i ortografii, datującym się od lat 80. XVIII wieku do drugiej wojny światowej, kiedy zaczynają się śmielej wypowiadać na tematy ortograficzne prawdziwi intelektualiści tamtego okresu. Na szczęście pisownia ustalona w drukach krakowskich połowy XVI wieku po dwóch stuleciach pozostała w zasadzie ta sama, a dyskusję wywoływały już kwestie o wiele mniejsze, dotyczące na przykład kreskowania samogłosek czy zapisywania głoski j. Od XIX wieku ortografia będzie już zaprzątać umysły nie tylko lingwistów, ale i ludzi innych profesji (pisarzy, poetów, polityków, nauczycieli, publicystów), pojawią się nowe traktaty i memoriały, obradować będą deputacje, komisje i komitety ortograficzne, ujrzą światło dzienne rozprawy, wnioski i uchwały na temat pisowni firmowane przez instytucje i towarzystwa naukowe, choć nie zabraknie sporów, uszczypliwości czy prawdziwych filipik na łamach prasy. Taka sytuacja trwać będzie właściwie nieprzerwanie do pierwszych Bilsko 40 latach XX stulecia. Opisuję to wszystko w pracy w zgodzie z faktami, nie kryjąc satysfakcji, że udało mi się podczas wieloletniej kwerendy dotrzeć to materiałów niezwykle cennych, nierzadko unikatowych (książek, broszur, wycinków z gazet itp.), przechowywa-nych przez dziesiątki lat w prywatnych bibliotekach, po śmierci właścicieli zaś oddawanych do antykwariatów przez spadkobierców z nadzieją, że zainteresują w przyszłości miłośników języka i ortografii. Szczęśliwym trafem znalazły się one w moich rękach, stanowiąc kopalnię wiadomości o dziejach pisowni polskiej, ale również pokazując, jak wielkie emocje i wątpliwości u odbiorców wywoływało kodyfikowanie i reformowanie ortografii na przestrzeni wieków. Najważniejsze jednak, że na koniec otrzymaliśmy spójne reguły pisowniowe, które – z małymi zmianami – przetrwały na długie lata. Nie znaczy to wcale, że nie można by ich dzisiaj co nieco poprawić, np. usunąć elementy martwe i nieprzystające do rzeczywistości. Z taką też propozycją wychodzę do językoznawców w konkluzji głównych tez mojej pracy doktorskiej. A co z recepcją ortografii? Z tym bywa różnie, co odnotowuję, analizuję na przy-kładach i komentuję w ostatniej części publikacji. Nie mam wątpliwości, że ktoś, kto bardzo chce, może się reguł pisowniowych wyuczyć bez większych trudności (nie są nie do opanowania), później zaś czerpać z tego przyjemność. Kłopot polega jednak na tym, że jakoś nie wszyscy się do tego garną, nie widząc potrzeby dogłębnego poznania pisowni swojego języka. To prawda… ortografia nie jest nauką łatwą ani małą – że sparafrazuję słowa wieszcza. Za prof. Janem Tokarskim powtórzę zaś, iż są w niej „i słowa mieniące się pełnią barw, i działające jak słota jesienna”, a wyrazy ortografia i pisownia zaś „nie budzą nastrojów podniosłych (można by ich barwę emocjonalną zestawić z dokuczliwością uwierania buta)”. Tym większa to dla mnie satysfakcja, że w owej uwierającej ponoć ortografii od-nalazłem tyle fascynujących treści i inspiracji, które złożyły się na to, iż po 20 latach od wygrania mistrzowskiego konkursu w Katowicach powstała ta publikacja. To, co z różnych względów nie znalazło się w niej w części zasadniczej, a co wydawało mi się ważne odnotowania, trafiło do aneksu.

Celem niniejszej pracy była analiza wypowiedzeń w języku polskim i niemieckim, służących do werbalizacji statystycznych przedstawień graficznych w formie tablic i wykresów. Posługując się metodą składników bezpośrednich, struktury wypowiedzeń zostały podzielone na frazę nominalną (NP) i frazę werbalną (VP). Za pomocą walencji syntaktycznej oddzielono konotowane konstytuenty (satelity) struktur NP i VP od niekonotowanych. Rozwijanie względnie redukowanie struktur fraz NP i VP języka polskiego i niemieckiego, składających się z konotowanych podrzędników, znalazło swe uzasadnienie na płaszczyźnie walencji semantycznej. Struktura frazy nominalnej jest rozbudowywana, dopóki jej konstytuenty są realizowane leksykalnie za pomocą niepełnych semantycznie rzeczowników relacyjnych, których znaczenie uzupełniane jest znaczeniem innego rzeczownika. Leksykalna realizacja konstytuentów determinuje formę rozwijania struktur. Struktura NP w języku polskim rozwijana jest zawsze prawostronnie według relacji syntaktycznych, zachodzących między członami konstytuującymi, i z tego względu przybiera formę grupy wyrazowej. Natomiast struktura NP w języku niemieckim rozbudowywana jest raz prawostronnie – zgodnie z zależnościami syntaktycznymi – a raz lewostronnie – zgodnie z zasadami słowotwórczymi i jej forma jest odpowiednio bądź grupą wyrazową bądź złożeniem. Na podstawie przeprowadzonej analizy konfrontatywnej struktur NP języka polskiego i niemieckiego nie można stwierdzić jednoznacznie, kiedy ekwiwalentne podrzędniki niemieckie powinny być realizowane leksykalnie w formie grupy wyrazowej, a kiedy w formie złożenia. Możemy jedynie zaobserwować pewną tendencję do występowania semantycznych ekwiwalentów polskich podrzędników przymiotnikowych, które w strukturach NP w języku niemieckim często mają formę członu określającego w złożeniach. Leksykalna realizacja członów konstytuujących determinuje ponadto liczbę satelitów w strukturach NP obu języków. Analiza porównawcza wykazała, że konstytuenty mogą być realizowanie leksykalnie przez leksemy, które różnią się między sobą w obu językach liczbą motywów nazwotwórczych. Jeżeli konstytuent jednego języka jest reprezentowany przez leksem o jednym motywie nazwotwórczym, a jego odpowiednik w drugim języku posiada dwa motywy nazwotwórcze, wtedy struktura NP zwiększa się o kolejny konstytuent. Struktura frazy werbalnej rozbudowuje się, jeśli czasownik, pełniący funkcję bazy struktury, posiada predykat semantyczny o przynajmniej dwóch argumentach. Jeżeli wyrażenia argumentowe są realizowane leksykalnie za pomocą rzeczowników relacyjnych, wtedy struktura VP jest rozwijana o dalsze podrzędniki. Rozwijanie względnie redukowanie struktury VP wynika ponadto z leksykalnej realizacji bazy werbalnej w obu językach. Jeżeli czasownik bazowy zawiera sememy, które nie są zawarte w znaczeniu ekwiwalentnego czasownika, wtedy sememy te zostają zwerbalizowane za pomocą dodatkowego leksemu. Struktura VP zostaje w ten sposób rozbudowana o kolejne podrzędniki (przyimkowe lub przysłówkowe). Dalszym przedmiotem dysertacji był opis utekstowienia wykresów statystycznych. W tym celu zaprezentowano typowe statystyczne przedstawienia graficzne, tzn. tabele statystyczne, wykresy słupkowe pionowe i poziome, wykresy liniowe i kołowe, oraz przeprowadzono ich analizę ze względu na funkcję komunikacyjną, wynikającą z informacji, zaczerpniętych z poszczególnych typów wykresów. Wyniki analizy pozwoliły wysnuć wniosek, iż funkcja informacyjna determinuje zarówno dany typ wykresu jak i treść wypowiedzenia. Potwierdziła się tym samym teza niniejszej pracy, że wypowiedzenia, służące do interpretacji wykresów statystycznych, są determinowane przez funkcję komunikacyjną danego wykresu. Interpretowanie statystycznych przedstawień graficznych zostało w dalszej części pracy scharakteryzowane jako sprawność językowa. Na podstawie analizy dyrektyw Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Językowego, celów dydaktycznych dla poszczególnych certyfikatów językowych, a także wymagań dydaktyczno-metodycznych dotyczących egzaminu maturalnego z języka obcego w polskich szkołach średnich stwierdzono, że językowa sprawność interpretacji przedstawień graficznych nie została eksplicytnie uwzględniona. Nie sprecyzowano specyficznych sprawności cząstkowych, koniecznych do interpretacji wykresu w języku obcym, które uczący się powinni opanować. Specyficzne sprawności cząstkowe wyłoniono w niniejszej pracy z funkcji komunikacyjnych poszczególnych typów wykresu, za pomocą których przedstawia się m.in. tendencje rozwojowe w przedziale czasowym. Głównym celem badań empirycznych było uzdolnienie uczących się do interpretowania wykresów w języku obcym, a tym samym nauczenie specyficznych sprawności cząstkowych oraz typowych środków językowych. Wyniki badań pozwoliły stwierdzić, że możliwe jest nauczenie sprawności interpretacji wykresów w języku obcym podczas semestralnego kursu, składającego się z szeregu celowych ćwiczeń leksykalnych. Po zakończonym kursie uczący się, którzy dysponowali dość niską kompetencją języka niemieckiego, potrafili sformułować wypowiedzenia, wyrażające utekstowienie tendencji rozwojowych w przedziale czasowym, a zarazem zinterpretować wykres liniowy w formie dłuższego tekstu specjalistycznego w języku obcym. Wyniki niniejszej pracy pogłębiają zarówno badania językoznawcze obu języków nad strukturami wypowiedzeń w ramach fraz nominalnych i werbalnych, jak i badania konfrontatywne w tym zakresie, stanowią przyczynek do badań specjalistycznego języka polskiego i niemieckiego, a także dostarczają nowych informacji o nauczaniu języka specjalistycznego. Analiza konfrontatywna wypowiedzeń, służących do werbalizacji typów wykresów w pozostałych funkcjach komunikacyjnych, a także analiza tych wypowiedzeń, formułowanych w języku mówionym, stanowiłyby interesujący przedmiot dalszych badań językoznawczych. Ciekawe perspektywy badawcze w dydaktyce języka niemieckiego jako języka obcego i specjalistycznego mogłyby wyniknąć naszym zdaniem także z przeprowadzenia kursu interpretowania wykresów dla grupy zaawansowanej oraz z próby nauczenia werbalizacji pozostałych typów wykresów.

Zagadnieniem przewodnim niniejszej rozprawy doktorskiej jest problem ekwiwalencji czasu przeszłego w języku polskim i czasów przeszłych w języku francuskim ze szczególnym uwzględnieniem czasowników o aspekcie niedokonanym. Celem poniższej pracy jest opracowanie zestawu reguł, które będą mogły być stosowane w tłumaczeniu tekstów literackich i nieliterackich z języka polskiego na język francuski. Kontrastywne opisy problemów tłumaczenia między językiem francuskim a innymi językami europejskimi są dostępne w formie opracowań naukowych i popularnonaukowych. Prace poświęcone tej tematyce w ujęciu porównawczym języka polskiego i języka francuskiego są jednak nieliczne. Na szczególną uwagę zasługują opracowania Barbary Kuszmider oraz Hélène Włodarczyk, które analizują problem tłumaczenia z punktu widzenia aspektualno-temporalnego. Poniższa praca wpisuje się w nurt badań aspektualnych, poświęcona jest jednak wyłącznie problemowi tłumaczenia niedokonaności w czasie przeszłym. Brak jest bowiem szczegółowego opisu tego zagadnienia, którego złożoność wzrasta przy szczegółowej analizie. Zakres użyć czasowników niedokonanych w czasie przeszłym jest w języku polskim bardzo szeroki i obejmuje, oprócz wartości tradycyjnie związanych z niedokonanością, także szereg znaczeń faktualnych. Czasowniki niedokonane są wtedy spotykane w kontekstach dokonanych, które muszą być odróżnione od ich użycia w kontekstach niedokonaności. Z drugiej strony, trudność tłumaczenia wiąże się z faktem, że język francuski posiada rozbudowany system czasów gramatycznych. Polskiemu czasowi przeszłemu mogą, w zależności od kontekstu, odpowiadać różne czasy francuskie. Analiza ekwiwalencji czasów opiera się na mechanizmie funkcjonowania aspektu. Aspekt w języku francuskim funkcjonuje jednak w inny sposób niż w języku polskim, co stanowi podstawowy problem dla takiego przedsięwzięcia. Aspekt, który leży u podstaw ekwiwalencji czasów, jest centralnym zagadnieniem niniejszej pracy. Przy opracowaniu reguł tłumaczenia posłużono się semantyczną teorią aspektu Stanisława Karolaka. Jej autor wychodzi z założenia, że aspekt jest zjawiskiem uniwersalnym. Badanie aspektu wymaga rozróżnienia między formą a treścią, czyli wartością aspektualną danej formy w specyficznym kontekście. W celu analizy wartości aspektualnych Stanisław Karolak proponuje wyróżnienie kategorii pojęć prostych, które są podstawowym budulcem pojęć złożonych. Analiza oparta na bazie pojęć prostych pozwala na wypracowanie reguł tłumaczenia opartych na ekwiwalencji wartości aspektualnych, a nie ekwiwalencji form, które są jedynie ich wykładnikami. W oparciu o semantyczną teorię aspektu opracowano zestaw reguł i wskazówek tłumaczenia, które stanowią odpowiedź na postawiony problem badawczy. Rezultaty badań przedstawiają się w następujący sposób. Obszerna część została poświęcona zasadom tłumaczenia czasowników niedokonanych w użyciach faktualnych, których odpowiednikiem jest passé composé. Faktualność posiada bowiem dwa podstawowe znaczenia, a mianowicie znaczenie ogólne o wartości doświadczenia życiowego, tak zwane użycia parfait d’expérience, oraz szczegółowego o wartości rezultatu widocznego w teraźniejszości. Problem polegał przede wszystkich na rozgraniczeniu możliwości użyć faktualnych w języku polskim. Przeprowadzony test czasowników w Vendlerowskich kategoriach pokazał zasadnicze dla tłumaczenia różnice w zakresie użycia. Na uwagę zasługuje, między innymi, podział czasowników telicznych ze względu na rezultat konieczny lub niekonieczny. Kolejny problem stanowiły użycia aktualne stosowane w narracji w czasie przeszłym. Zasady użycia zostały oparte na kategoriach temps indivis i temps divisé. Następne reguły tłumaczenia są bezpośrednio oparte na semantycznej teorii aspektu Stanisława Karolaka. W strukturze opracowania kierowano się ekwiwalencją między czasem przeszłym w języku polskim, a poszczególnymi czasami w języku francuskim. Przedstawione zostały zasady warunkujące ekwiwalencję użyć niedokonanych w obydwu językach. W opracowaniu opisane zostały konfiguracja habitualno-potencjalna oraz limitatywno-habitualna, z uwzględnieniem pojęcia habitualności i iteratywności, a także towarzyszące im środki leksykalne. Następnie, uwaga została poświęcona zagadnieniu tłumaczenia w kontekście okoliczników czasu, a mianowicie wyrażeń frekwencji, lokalizatorów temporalnych, kwantyfikatorów oraz kwantyfikatorów krotności ograniczonej. Ze względu na fakt, że te same wyrażenia spełniają różne funkcje, przykładowo lokalizatora temporalnego lub kwantyfikatora, zostały one przeanalizowane łącznie w celu pokazania różnic w interpretacji i co się z tym wiąże zasad tłumaczenia na język francuski. W ostatniej kolejności przedstawiono ekwiwalencję czasu przeszłego polskich czasowników niedokonanych i czasów dokonanych w języku francuskim. Szczególnie istotne było rozróżnienie użycia passé simple od passé composé, ponieważ brak jest między nimi jasno definiowalnej opozycji temporalnej. Układ pracy odzwierciedla tok analizy problemu badawczego. Pierwszy rozdział pracy ma charakter wprowadzenia do tematu i skoncentrowany jest na opisie opozycji czasów przeszłych w języku francuskim w oparciu o współczesne badania językoznawcze. Wyróżniono następujące typy opozycji czasów przeszłych, a mianowicie temporalną, stylistyczną, a przede wszystkim opozycję aspektualną, według których przeanalizowano funkcjonowanie czasów gramatycznych. Obserwacje podsumowano przedstawiając zestawienie wartości i rodzajów użycia każdego z analizowanych czasów przeszłych. Te rozważania prowadzą w drugim rozdziale do kontrastywnej analizy pojęcia aspektu w badaniach historycznych i współczesnych. Szczególna uwaga poświęcona została wyborowi metody badania aspektu oraz argumentom stojącym za wyborem metody onomazjologicznej. Rozdział trzeci poświęcony jest opisowi semantycznej teorii aspektu Stanisława Karolaka, na której podstawie kontynuowano badania w rozdziale czwartym i piątym. Opracowanie zamyka krótki opis zjawisk, które są trudne do przetłumaczenia.

Danas, u razdoblju posebne osjetljivosti na razlićite oblike i pojave netolerancije i diskriminacije, ćinjenica da slike muskaraca i żena nisu u jeziku jednake protumaćena je kao jezicni seksizam. Budući da su u jeziku prikazani stavovi i preferencije njegovih korisnika, problem relacije spol-jezik predmet je istrażivanja u razlićitim disciplinama, prije svega u sociologiji, antropologiji, filozofiji, psihologiji te u jezikoslovlju. Kao i u izvanjezićnom svijetu, tako i u jeziku muski i żeński spoi nisu isto tretirani. Njihove su slike raznolike i asimetrićne. Naime, żeński spoi zauzima niże mjesto u drustvenoj hierarhiji i na leksićkoj, tvorbenoj te sintaktićkoj razini jezika. Ta disproporcija obiljeżava i poljski i hrvatski jezik. Medutim, razlićiti su stavovi prema muśkoj dominaciji u jeziku: neopażanje i/ili izostavljanje tog problema (Usp. Polański 1999), izvjesćivanje tj. upoznavanje s ćinjenicama (Usp. Gruszczyński 2002, Grzegorczykowa 1984, ovaj rad), izvjeśćivanje i kriticiziranje jezićne diskriminacije żena (Usp. Barić 1988 ,1989, Handke 1989; 1990; 1994, Kopaliński 1995, Nagórko 2001, Karwatowska 2005), akceptiranje, ćak i pozitivno • • • 129 • • • ocjemvanje (Usp. Klemensiewicz 1957, Kramarić 1988, Łaziński 2006) te krajnje drugaćiji pristup - radikalni jezicni feminizam (Usp. Miemetz 1994). U ovom radu je prikazana relacija spol-rod u poljskom i hrvatskom jeziku. U jeziku su osnovni kriteriji za istrażivanje relacije spol-rod slożnost s tvorbenim i sintaktićkim pravilima (sustavni kriterij), drustvena akceptacija (uzualni kriterij), preferencije korisnika jezika (estetski kriterij), povijesni kontinuitet (tradicija) te kvantitativni kriterij. Navedeni kriteriji nemaju isti status i istu vrijednost. U radu se sustavni kriterij smatra primamim, jer tzv. feminisnćka lingvistika pretpostavlja da je jezik kao sustav te je njegova realizacija primjer diskriminacije żena. Istrażivanje se provodi na osnovi stilski neobiljeżenih osobnih imenica ćiji su designati muśkarac i/ili żena. U uvodnom, teoretsko-metodologijskom dijelu uz pregled poljskih i hrvatskih definicija gramatićke kategorije roda predstavljen je i pregled rodnog sustava u poljskom i hrvatskom jeziku. Ukazuje se takoder na Weissove kategorije sexus, koje uz pomoć morfoloskih sredstava srednjeg roda te zbirnih brojeva cine primjeri jezićne ne-identifikacije spola. Gramatićki rod se cesto snijesta i promatra u zrcalu izvanjezicne dihotomije spola. Naime, jezik se u tzv. femmistićkoj lingvistici definira kao sredstvo za iskazivanje i akceptiranje diskriminacije żena, a ćak i za manipuliranje ljudskom svijesću. Shematizirano se dakle prikazuju dokazi o seksistićkoj naravi jezika koji beneficira muskarce. Medutim, jezikoslovci polemiziraju s konceptom o jezicnoj diskriminaciji żena, pa se u radu navodi i kritika Jezićnih” feministkinja. Taj dio daje i odgovor na pitanje jesu li i kada su rijeći spoi i rod istog znaćenja; je li moguća njihova izmjenicna uporaba. U drugom, analitićkom dijelu analizira se relacija spol-rod na morfolośkoj i sintaktićkoj razini poljskog i hrvatskog jezika Cilj je prikazivanje mogućnosti izrażavanja muśkog i żenskog spola u jeziku na osnovi osobnih imenica. U prvom poglavlju - Gramatićki rod osobnih imenica - opisan je androcentricni karakter jezika, koji za rodno neodredene subjekte generalno koristi muski rod. Zbog toga je u pitanju cjelovita i realna mogućnost prikazivanja i jezicne identifikacije żena, a kao primjer navodi se analiza znacenja i referencije leksema ćoyjek i tesko prihvatljiv prijedlog uporabe struktura tipa studenti i studentice (tzv. splitting) u svim oglasima, statutima, formularima, dokumentima razlićitog tipa i sl. U poljskom i u hrvatskom jeziku muśki je rod obiljeżen univerzalnosću, pa prema tzv. feministićkoj lingvistici siroko znaćenje muśkih osobnih imenica vodi do nevidljivosti żena u jeziku.Za pojedine imenice karakteristicna je njihova dvorodnost, tj. mogućnost pripadanja dvama rodovima. Prema tome, u radu se daje pregled dvorodnih osobnih imenica koje su stilski neobiljeżene. Opisuje se takoder tzv. kategoriju deprecijatmiosti, karakteristicnu za muske osobne imenice samo u poljskom jeziku. Ta kategorija ne postoji u hrvatskom jeziku. U drugom poglavlju - Morfologija osobnih imenica - na osnovi analizę żenskih oblika osobnih imenica ukazuje se na neka pravila mocijske tvorbe rijeci te njezina ogranićenja. Analiza mocijske tvorbe i danasnje uporabe żenskih mocijskih parnjaka daje odgovor na pitanje da li je jezićna spoina asimetrija rezultat nekadasnjeg patriarhalnog sustava kojeg su znaćajke saćuvane u jeziku bez obzira na drustvene promjene, iii je ta pojava dinamićna unatoć promjenama u izvanjezicnom svijetu. Naime, drustveni i kultumi cimbenici - prije svega porast statusa i obrazovanja żena, njihova strućna aktivnost, insistiranje na njihovoj samostalnosti - stvorili su potrebu za prosirenje leksika, koji se odnosi na zanjimanja, polożaje, funkcije i sl. Medutim, razlićiti su stavovi prema uporabi żenskih i muśkih oblika osobnih imenica u odnosu na żeński spoi. Prikazuje se, dakle razlika u uporabi i znaćenju te statusu imenica koje su nastale procesom sufiksacije, kao sto je primjerice profesorica te imenica koje su nastale kao rezultat promjene paradigmata npr. (gospoda) profesor u poljskom i u hrvatskom jeziku. U radu se dakle daje i kratki osvrt na tvorbu poljskih te hrvatskih imena i prezimena koji su nezaobilazni elementi covjekove identifikacije, prate ga od rodenja i na taj naćin jednoznaćno razlikuju ljude, sadrże i informaciju o społu designata. Treće poglavlje naslovljeno Spoi i rod sintaktićke relacije prikazuje neravnomjemost spolova na razini sintagma. Prvi dio opisuje krśenje osnovnih pravila kongruencije u poljskom i hrvatskom jeziku. Poljski i hrvatski su fleksijski jezici, pa nesklonjivost osobnih imenica krśi njihovu jezićnu normu. Vażno je istaknuti da ta pojava u hrvatskom jeziku ima manji raspon nego u poljskom. Budući da je uporaba struktura tipa gospoda profesor izvor problema pri izboru oblika atributa i predikata, u radu se prikazuju pravila sroćnosti ad formam i sroćnosti ad sensum. 182 U svezi s analizom sintaktićkog piana jezika prikazuju se takoder slożeni subjekti koji se sastoje od imenica razlićitog roda i broją te slaganje subjekata tog tipa s predikatnim rijećima. Razlog je najćeśćih pogreśaka da subjekti tog tipa nisu uvijek tretirani kao zasebna semantićko-gramaticka, cjelina pa se predikati cesto ślazu po broju i rodu samo s najbliżim sastavnim dijelom subjekata. U zavrsnom dijelu rada daje se odgovor na pitanje może li jezik biti bespolan te se ukazuje na problem naravi androginije. Jezik je kao sustav neutralan, ali je spoi kodiran unjemu, dakle spoino indiferentni jezik je utopija. Samo coyjek koristeći jezik może odlućiti o izboru jezicnih struktura koje (ne)upućuju na odredeni spoi. Istrażivanje svih navedenih aspekata relacije spol-rod u jeziku vodi i do analizę pojmova koji su rabljeni u ovom radu, tj. może li se govoriti o jezicnoj diskriminaciji żena iii je prihvatljivije i razlożnije koristenje pojmova asimetrija i disproporcija. Cilj je lingvistike znanstveno (ćitaj: objektivno) istrażivanje jezika, dakle u radu, sobzirom na njegov lingvistićki i konfrontativni karakter, koriste se objektivni pojmovi te izbjegava se subjektivno ocjenjivanje. Cilj je ovog rada sistematizacija najvażnjih aspekata vezanih uz relaciju spol-jezik te prikazanje slićnosti i razlika u tom podrućju Analizom prikazanih podataka tenavedenih primjera zakljuceno je da je u hrvatskom jeziku stupanj spolno-rodne asimetrije niżi nego u poljskom.

W rozprawie doktorskiej pt. „Semantyka pracy w aspekcie konfrontatywnym rosyjsko-polskim” została podjęta próba rekonstrukcji językowego obrazu pracy w dwóch pokrewnych językach słowiańskich – rosyjskim i polskim. Głównym założeniem dysertacji jest przeniknięcie poprzez analizę semantyczną leksemów i frazeologizmów do sfery konceptów. Analiza wykazała, w jaki sposób praca jest postrzegana i interpretowana przez Polaków i Rosjan, użytkowników zarówno języka ogólnego, jak i slangu młodzieżowego. Rozprawa ma charakter interdyscyplinarny, czerpie z dorobku etnolingwistyki, lingwistyki kulturowej, lingwistyki kognitywnej i socjolingwistyki. Wybór przedmiotu badań był podyktowany tym, że praca odgrywa szczególną rolę w świadomości językowej każdego człowieka, bez względu na to, jakim językiem się posługuje. Praca jest zaliczana do kluczowych i uniwersalnych pojęć kultury, a stosunek do niej umożliwia formułowanie sądów wartościujących postawy życiowe człowieka. Pojęcie pracy znajdowało się i nadal znajduje się w kręgu zainteresowań przedstawicieli wielu nauk humanistycznych i społecznych (filozofów, historyków, antropologów, socjologów, psychologów, ekonomistów). Również na gruncie językoznawstwa powstawały prace naukowe poświęcone analizie tego pojęcia (Jelena Ganapolskaja, Tatiana Gonnowa, Oksana Czernowa, Grigorij Tokariew, Małgorzata Brzozowska, Teresa Giedz-Topolewska i in.). Należy jednak podkreślić, że szczególnie polskie opracowania lingwistyczne ujmowały fenomen pracy wybiórczo, często w sposób szkicowy. Rekonstrukcja językowego obrazu pracy, według posiadanych przez nas danych, nie była jak dotychczas przedmiotem badań naukowych w ujęciu konfrontatywnym rosyjsko-polskim. Niewiele jest także prac naukowych zarówno polskich, jak i rosyjskich poświęconych rekonstrukcji określonego fragmentu rzeczywistości utrwalonego w podstandarcie językowym, a następnie zestawieniu go z obrazem zawartym w języku ogólnym. Pod tym kątem praca do tej pory w ogóle nie była przedmiotem badań naukowych. Rozprawa doktorska wpisuje się w nurt studiów językoznawczych nad semantyką nazw wartości i wnosi wkład w rozwój antropocentrycznych dyscyplin naukowych. Wyniki uzyskanych badań mogą znaleźć zastosowanie w praktyce akademickiej, przy opracowywaniu pomocy naukowych dla osób uczących się języka polskiego i rosyjskiego (rodzimych użytkowników języka, jak również tych, dla których dany język jest językiem obcym), przy tworzeniu słowników (jednojęzycznych, dwujęzycznych) oraz w procesie tłumaczenia. Materiał badawczy został wyekscerpowany ze słowników objaśniających, frazeologicznych, słowników synonimów, antonimów, mowy potocznej oraz slangu młodzieżowego (ogółem z 61 pozycji). Zebrano 467 polskiсh leksemów i frazeologizmów i 673 leksemy i frazeologizmy rosyjskie, z czego przeanalizowano odpowiednio 420 i 600 jednostek. Dysertacja składa się ze wstępu, czterech rozdziałów, zakończenia, bibliografii, spisu skrótów oraz trzech załączników. We wstępie został uzasadniony wybór tematu badawczego, aktualność podejmowanych badań, wkład w rozwój poszczególnych dziedzin językoznawstwa, w szczególności etnolingwistyki, lingwistyki kulturowej, lingwistyki kognitywnej i socjolingwistyki, a także praktyczne znaczenie dysertacji. Sformułowano cele i zadania rozprawy doktorskiej, przedstawiono hipotezę badawczą oraz określono przedmiot badawczy i metodologię badań. Rozdział pierwszy został poświęcony teoretycznym założeniom pracy. Zaprezentowano stan badań nad językiem jako formą konceptualizacji świata, nad złożonymi relacjami pomiędzy językiem a kulturą. Przybliżono koncepcje niemieckich filozofów i językoznawców Johanna G. Herdera, Wilhelma von Humboldta, Leo Weisgerbera, przedstawicieli amerykańskiej lingwistyki antropologicznej Edwarda Sapira, Benjamina Lee Whorfa, a także współczesnych językoznawców Janusza Anusiewicza, Jerzego Bartmińskiego, Ryszarda Tokarskiego, Anny Wierzbickiej, Władimira Karasika, Walentiny Masłowej, Weroniki Teliji i in. Następnie zostało omówione pojęcie językowego obrazu świata w pracach językoznawców polskich i rosyjskich, jak również pojęcie konceptu, czyli kluczowego terminu lingwistyki kulturowej i kognitywnej w Rosji (ujęcie Jeleny Kubriakowej, Jurija Stiepanowa, Zinaidy Popowej, Iosifa Stiernina i in.). W związku z tym, iż interpretacja rzeczywistości jest zawarta nie tylko w języku ogólnym, precyzyjnie zdefiniowano pojęcie mowy potocznej, slangu, żargonu i argotu (definicje m.in. Olgi Achmanowej, Jeleny Ziemskiej, Wasilija Chimika, Władysława Lubasia). W rozdziale drugim przedstawiono etymologię rosyjskich wyrazów труд i работа oraz polskich praca, trud i robota. Następnie na podstawie łączliwości podanych jednostek leksykalnych wskazano różnice semantyczne pomiędzy rosyjskimi leksemami a ich polskimi ekwiwalentami z uwzględnieniem ich potencjału słowotwórczego. Opis synonimów umożliwił wskazanie najbardziej aktualnych parametrów konceptu „praca”, natomiast analiza antonimów pozwoliła na wyciągnięcie wniosków dotyczących związku danego konceptu z innymi konceptami. Przeanalizowano także nazwy osób ze względu na ich stosunek do pracy (nazwy osób pracujących dużo i ciężko, wolno, starannie i niestarannie, korzystających z owoców czyjejś pracy, leniwych itd.) W rozdziale trzecim omówiono polskie i rosyjskie frazeologizmy, które charakteryzują człowieka jako wykonawcę czynności, sam proces pracy oraz jego rezultaty. Frazeologizmy podzielono na 13 grup w zależności od cechy semantycznej pracy aktualizowanej w ich znaczeniu. Wśród analizowanych frazeologizmów znalazły się jednostki zawierające komponenty somatyczne, zoonimiczne, nazwy realiów (antroponimy, toponimy, nazwy przedmiotów codziennego użytku itd.) oraz frazeologizmy, które wprawdzie nie zawierają komponentu nacechowanego kulturowo, jednak aby dotrzeć do ich znaczenia niezbędna jest znajomość wielowiekowej historii i kultury Polski i Rosji. Rozprawę zamyka rozdział czwarty poświęcony konceptualizacji pracy w podstandardzie językowym, w szczególności w slangu młodzieżowym. Analizie zostały poddane slangowe synonimy wyrazów praca i lenistwo, nazwy osób ze względu na ich stosunek do pracy oraz związki frazeologiczne. Dzięki temu, iż praca zaliczana jest do uniwersalnych konceptów kultury, możliwe było wyróżnienie podobnych (jednak mniej różnorodnych) grup semantycznych niż w języku ogólnym. Porównano obrazy, jakie wyłoniły się z analizy materiału slangowego z danymi uzyskanymi z analizy jednostek języka ogólnego. W zakończeniu podsumowano przeprowadzone badania, ujęto najważniejsze wnioski wypływające z analiz szczegółowych oraz wskazano możliwe perspektywy badawcze. Analiza zebranego materiału empirycznego pozwoliła na wysunięcie następujących wniosków: Podobieństwa w postrzeganiu pracy przez Polaków i Rosjan są zakorzenione w tej samej, wspólnej wszystkim ludziom bazie doświadczeniowej. Analiza materiału językowego pozwoliła na wyróżnienie uniwersalnych cech semantycznych (parametrów) pracy. Dominującą pozycję pośród nich zajmują takie parametry, jak „ciężko”, „intensywnie” (ros. „напряженно”), „dużo”, „brak chęci”. Uniwersalne są również parametry odnoszące się do tempa wykonywanej pracy („szybko” – „wolno”) oraz jej jakości („dobrze”, „starannie” – „źle”, „niestarannie”). Różnice w konceptualizacji pracy przejawiają się w różnej realizacji poszczególnych grup semantycznych, czyli w ich werbalizacji. Na przykład, lenistwo w ruszczyźnie uosabiają inni przedstawiciele świata zwierzęcego niż w polszczyźnie. W świadomości językowej Polaków i Rosjan szczególny nacisk kładziony jest na związek pracy i lenistwa. Możliwe stało się zrekonstruowanie obrazu człowieka pracującego. W znaczeniu leksemów i frazeologizmów zostało utrwalone, np. to, że praca negatywnie odbija się na zdrowiu człowieka, prowadzi do zaburzenia funkcjonowania wielu organów, często nawet do śmierci, a wysiłkowi towarzyszy obfite wydzielenie potu. Człowiek pracujący dużo i ciężko porównywany jest do zwierząt wykorzystywanych w gospodarstwie domowym. Wykonuje on również pracę tak, jak gdyby znajdował się w niewoli. Stereotypowy leń to natomiast człowiek prowadzący mało aktywny tryb życia, przyjmujący pozę leżącą lub siedzącą, ręce jego są nieruchome, jeśli już przejawi jakąś aktywność, to albo włóczy się gdzieś bez celu, albo spędza czas na rozrywkach, albo też podejmuje się z przesadną gorliwością bezsensowych działań, tracąc tylko swój czas. Oprócz tego, żyje, żywi się cudzym kosztem. Pozytywne strony pracy zarówno w polszczyźnie, jak i ruszczyźnie są pokazane w sposób znikomy. Nie można jednak sądzić, że w świadomości językowej Polaków i Rosjan został utrwalony tylko negatywny stosunek do pracy. Użytkownicy obu języków cenią czyjąś pracowitość, skuteczne, staranne wykonanie jakiejś pracy. Pozytywna ocena pracy zawarta jest wyłącznie w leksemach i frazeologizmach języka ogólnego. Z kolei w slangu młodzieżowym jest wyśmiewana pracowitość, o czym świadczy obecność wielu wyraźnie nacechowanych negatywnie nazw pilnych i pracowitych uczniów oraz studentów pilnych. Jak wykazała analiza, koncept „pracy” w slangu młodzieżowym w sposób bezpośredni jest związany z konceptem „nauki”. Na uwagę zasługuje również to, iż w świadomości językowej użytkowników slangu celem pracy staje się zarabianie pieniędzy. Mamy więc w tym wypadku do czynienia ze zwrotem w kierunku utylitarności. Materiał slangowy języka rosyjskiego jest zdecydowanie bogatszy niż materiał polski, toteż zrekonstruowany fragment rosyjskiego obrazu świata jest bardziej szczegółowy. Rozprawa doktorska otwiera perpektywy badawcze dla dalszej analizy semantyki pracy w ujęciu konfrontatywnym rosyjsko-polskim. Zakłada się rekonstrukcję danego fragmentu językowego obrazu świata na podstawie danych tekstowych oraz przeprowadzenie ankiet w celu uaktualnienia znaczenia wybranych leksemów i frazeologizmów. Dotyczy to przede wszystkim bardzo dynamicznego materiału slangowego.

Niniejsza rozprawa doktorska poświęcona jest zdrobnieniom w języku angielskim i polskim. Zdrobnienia są środkami językowymi wyrażającymi dosłownie lub metaforycznie denotatywne znaczenie „małości”. Jednakże, posiadają również znaczenie konotatywne, odnoszące się do wyrażania pozytywnych lub negatywnych emocji. Szczegółowa analiza zdrobnień obejmuje wiele dziedzin językoznawstwa, począwszy od morfologii, przez semantykę, pragmatykę, socjolingwistykę, studia nad przekładem, aż po badania międzykulturowe. Jak twierdzi Schneider (2003: 57), naturę zdrobnień można w pełni poznać tylko wtedy, kiedy wzięte zostaną pod uwagę wszystkie aspekty gramatyczne i pragmatyczne oraz występujące pomiędzy nimi interakcje. Należy tu podkreślić korelację występującą pomiędzy semantyką, która analizuje znaczenia zdrobnień poza kontekstem, a pragmatyką, która bierze pod uwagę zastosowanie i funkcje zdrobnień w kontekście. Jak wykazuje analiza tekstów literackich w języku polskim i angielskim, poszczególne znaczenia zdrobnień zależą od okoliczności ich zastosowania w konwersacji. Można więc stwierdzić, iż to pragmatyka odgrywa ważniejszą rolę w przypadku badań nad zdrobnieniami, jako że istotne jest tu zrozumienie w jaki sposób rozmówcy używają form zdrobniałych w swoim języku. Dotychczasowy stan badań wskazuje na potrzebę przeprowadzenia przekrojowej analizy zagadnień związanych ze zdrobnieniami, zwłaszcza dotyczących wpływu kultury na obecność tych elementów w języku. Podczas gdy wielu autorów omawiało procesy morfologiczne służące tworzeniu zdrobnień (Adams, 2001; Plag, 2003; Quirk, 1979 – w języku angielskim, Szymanek, 2010; Grzegorczykowa, 1984; Dobrzyński, 1988 – w języku polskim), mniej uwagi poświęcano problemom ekwiwalencji tłumaczeniowej zdrobnień, czy aspektom pragmatycznym ich zastosowania w konwersacji. Niniejsza rozprawa doktorska, składająca się z dziewięciu rozdziałów, ma na celu zbadanie zdrobnień we wszystkich ich aspektach, kładąc szczególny nacisk na występujące pomiędzy nimi różnice w języku polskim i angielskim. Omówione są tu sposoby wyrażania przez zdrobnienia emocji w języku polskim i angielskim. Porównane są zarówno polskie jak i angielskie zdrobnienia pod względem ich tworzenia, częstotliwości użycia, funkcji i znaczeń w komunikacji językowej oraz kontekstów socjolingwistycznych, typowych dla zastosowania formacji deminutywnych. Jako że zdrobnienia prawie nigdy nie wyrażają tylko swojego podstawowego, denotatywnego znaczenia „małości”, ponieważ zazwyczaj towarzyszy im zabarwienie (Gawroński, 1928; Zarębina, 1954; Wierzbicka, 1999; Handke, 1995: 93-94), każda dziedzina językoznawstwa podkreśla fakt, iż zdrobnienia są nierozerwalnie związane z pozytywnymi lub negatywnymi emocjami mówiącego (Foolen, 1997; Gąsiorek, 2000). Za pomocą zdrobnień mówiący chce wyrazić swój stosunek do rzeczywistości (Grabias, 1988: 37; Lubaś, 2003: 181; Przybyla, 2001: 188) lub coś osiągnąć (Data, 2000: 246). Formy zdrobniałe należą do ekspresywnych środków językowych, zazwyczaj stosowanych w mowie potocznej (Zgółkowa, 1991: 49; Skubalanka, 1973: 180-181; Dunaj, Przybylska, and Sikora, 1999: 236; Podracki, 2012: 180; Liseling Nilsson, 2012: 123). Kaproń-Charzyńska (2007: 149) dodaje, iż formy zdrobniałe pomagają także mówiącemu wartościować poszczególne zjawiska (Dressler and Barbaresi, 1994: 153; Bartmiński, 2007: 103; Puzynina, 1992; Laskowska, 1992) oraz sygnalizują dany sposób mówienia i typ osobowości. Dlatego więc część teoretyczna pracy (obejmująca rozdziały 1-7, z których pierwszy ma charakter wprowadzenia) ilustrowana jest przykładami użycia zdrobnień w spontanicznych wypowiedziach zaczerpniętych przez autorkę z autentycznych rozmów w miejscach takich, jak restauracja, autobus lub targ miejski oraz z codziennych konwersacji rodziców z dziećmi w wieku od 2 do 10 lat. Część analityczna niniejszej pracy (tj. rozdział 8) oparta jest na wybranych przez autorkę rozprawy tekstach literackich (omawianych w całości), reprezentujących polską i angielską literaturę dziecięcą oraz literaturę skierowaną do dorosłych czytelników. Korpus potrzebny do analizy składa się z wybranych przez autorkę niniejszej pracy dzieł literackich charakteryzujących się dużą częstotliwością występowania zdrobnień oraz mnogością ich funkcji: - dzieła literackie reprezentujące polską literaturę:  Uwikłanie Zygmunta Miłoszewskiego,  Wesele Stanisława Wyspiańskiego,  Panny z Wilka oraz Brzezina Jarosława Iwaszkiewicza,  Zemsta oraz Śluby panieńskie Aleksandra Fredry. - dzieła literackie reprezentujące angielską literaturę:  Amy Wild, Animal Talker. The Mystery Cat Diany Kimpton,  Parker Pyne Investigates Agathy Christie,  Acting Up Melissy Nathan,  Pride and Prejudice Jane Austen. Celem analizy materiału korpusowego jest próba odpowiedzi na następujące pytania: Jaki jest najczęstszy sposób tworzenia form zdrobniałych w badanych tekstach w języku polskim i angielskim? - Czy zdrobnienia są stosowane we wszystkich rodzajach wypowiedzi i we wszystkich kontekstach socjolingwistycznych? W których rodzajach wypowiedzi i kontekstach socjolingwistycznych występują one najczęściej? - Czy użycie zdrobnień przez Polaków i Anglików jest związane z ich kulturą? - W których typach znaczeń zdrobnienia są używane najczęściej? Czy jest więcej znaczeń denotatywnych czy konotatywnych polskich i angielskich formacji deminutywnych? Które znaczenia są częściej stosowane? - Jakie są najpowszechniejsze metody tłumaczenia zdrobnień na język polski i angielski? Czy możliwe jest wierne oddanie znaczenia danego zdrobnienia? Jedna z głównych tez niniejszej pracy głosi, że kultura, w jakiej żyją użytkownicy danego języka, ma znaczący wpływ na to, jakimi środkami językowymi się oni posługują (Kramsch, 2000: 3). W rozdziale 2 niniejszej pracy omówione są kwestie dotyczące kultury Polaków i Anglików oraz jej wpływu na obecność zdrobnień w języku polskim i angielskim. Język angielski postrzegany jest jako język „dorosłego mężczyzny”, nie ma w nim zatem zbyt wielu elementów żeńskich czy dziecięcych (Jespersen, 1972: 2). Powyższa opinia oparta jest między innymi na występowaniu niewielkiej ilości zdrobnień w tym języku oraz nielicznych sposobów ich tworzenia. Wierzbicka (1985: 150) podziela ten pogląd, twierdząc, że „męskość” języka angielskiego wynika z indywidualistycznego charakteru angielskiej kultury. W porównaniu z angielskim, język polski cechuje znacznie większe użycie zdrobnień, zarówno w literaturze, jak i codziennych rozmowach (Wierzbicka, 1985; Bogdanowska- Jakubowska, 2010: 184-185). Zjawisko to może być odzwierciedleniem faktu, iż polska kultura, mimo iż obecnie nabiera cech typowych dla kultury indywidualistycznej, nadal przez większość badaczy postrzegana jest jako kultura kolektywistyczna (Bogdanowska- Jakubowska, 2010: 154, 178-179). Polacy znacznie chętniej od Anglików wyrażają swoje emocje za pomocą języka. Formy zdrobniałe stosowane są w rozmaitych kontekstach społecznych, wyrażając stosunek mówiącego do poruszanych przez niego kwestii. Niniejsza rozprawa opiera się na analizie różnic międzykulturowych przedstawionych w pracach m.in. Wierzbickiej (1985, 1990), Kryk-Kastovsky (2000), czy Jakubowskiej (1999). Niezależnie od języka, zdrobnienia wyrażają wiele znaczeń, czasem nawet sprzecznych ze sobą (Taylor, 1995: 146). Po omówieniu syntetycznych i analitycznych sposobów tworzenia zdrobnień w rozdziale 3, w rozdziale 4 przedstawione są koncepcje dotyczące prymarnego znaczenia zdrobnień oraz analizy ich znaczeń, oparte na pracach m.in. Dresslera i Barbaresi (1994), Taylora (1995), Schneidera (2003), Jurafsky’ego (1996), Kreji (1969) czy Heltberg (1964). Ukazanie wielości znaczeń, jakie niosą ze sobą zdrobnienia stanowi punkt wyjścia do badań omawianych w niniejszej rozprawie. Zdrobnienia stosowane są bowiem nie tylko do wyrażania „małości” danego przedmiotu, osoby bądź zjawiska, ale, przede wszystkim, do odzwierciedlenia pozytywnego lub negatywnego stosunku mówiącego do adresata (Gawroński, 1928). Schneider (2003) uważa, iż prawidłowa interpretacja znaczenia danego zdrobnienia jest uzależniona od kontekstu poszczególnych wypowiedzi. W rozdziale 5 niniejszej rozprawy ukazane są główne funkcje, jakie zdrobnienia pełnią w poszczególnych illokucyjnych aktach mowy, takich jak asercje, dyrektywy, komisywy, ekspresywy, czy wypowiedzi w formie wołacza. Ponadto, zbadana jest relacja pomiędzy zdrobnieniami a pojęciami „twarzy” oraz „grzeczności językowej” (Brown i Levinson, 1990). Grabias (1988: 38) jest zdania, iż, tak jak w przypadku innych ekspresywnych elementów języka, formy zdrobniałe są uwarunkowane społecznie. Ważna jest bowiem nie tylko sytuacja, w jakiej znajduje się mówiący, ale także osoba, z którą rozmawia. W rozdziale 6 niniejszej pracy wyszczególnione są konkretne konteksty socjolingwistyczne, w których zdrobnienia występują najczęściej. Dotyczą one równorzędnego statusu rozmówców (relacje rodzinne czy przyjacielskie) oraz nierównorzędnego statusu rozmówców (relacje przełożony – podwładny, sprzedawca – klient, rodzic (zazwyczaj matka) – dziecko). Głównym celem badań prowadzonych przez autorkę niniejszej pracy jest ukazanie, iż sposoby tłumaczenia zdrobnień z języka polskiego na angielski oraz z języka angielskiego na polski są uwarunkowane przez kulturę i język. Zasadnicza hipoteza oparta jest na przekonaniu, iż w polskich tłumaczeniach występuje większa ilość zdrobnień niż w angielskich oryginałach. W rozdziale 7 niniejszej pracy omówione są główne metody tłumaczenia zdrobnień z języka polskiego na angielski (Hejwowski, 2009: 119), takie jak dodawanie do rzeczownika przydawki little lub small, użycie po angielsku słowa określającego obiekty mniejsze niż podstawa zdrobnienia (np. dróżka – path), użycie słowa o pozytywnych bądź negatywnych konotacjach, czy inne formy kompensacji. Ponadto, przedstawione są główne sposoby tłumaczenia zdrobnień z języka angielskiego na polski. W niniejszej pracy wykazane jest, że polscy tłumacze mają tendencję do wzbogacania swoich przekładów (z języka angielskiego) formami zdrobniałymi. Autorka niniejszej pracy stawia hipotezę, iż jest to jeden ze sposobów udomowienia tekstu docelowego. Ponadto, rozważona jest hipoteza, iż angielskie tłumaczenia polskiej literatury pozbawione są wielu zdrobnień, co może być skutkiem odmienności kulturowej rodzimych użytkowników tych dwóch języków. Celem badań jest udowodnienie, że angielscy tłumacze mają trudności w oddaniu wszystkich znaczeń i kontekstów polskich zdrobnień oraz sposobach ich tworzenia (np. w przypadku zdrobnień wielokrotnych, takich jak mamusieńka), co może być spowodowane brakiem w języku angielskim wystarczającej ilości środków językowych niezbędnych do wiernego oddania treści tekstu źródłowego. Mimo tego, iż w języku polskim zdrobnienia są zazwyczaj tworzone syntetycznie, a w języku angielskim – analitycznie, ich znaczenia i funkcje pragmatyczne w codziennych rozmowach są podobne. Jak ukazuje analiza tekstów literackich w rozdziale 8 niniejszej pracy, oraz wnioski końcowe sformułowane w rozdziale 9, formy deminutywne stosowane są we wszystkich illokucyjnych aktach mowy oraz prawie we wszystkich kontekstach socjolingwistycznych, jako że w korpusie tekstów literackich zebranych do analizy nie zanotowano użycia zdrobnień w rozmowach pomiędzy sprzedawcą a kupującym. Niemniej jednak, zjawisko to jest typowe dla polskiej kultury i omawiane jest przez wielu językoznawców, takich jak Bralczyk (2009) czy Huszcza (2005). Można więc stwierdzić, iż jedyną różnicą pomiędzy polskimi a angielskimi zdrobnieniami jest fakt, że zakres użycia polskich form zdrobniałych jest znacznie szerszy niż w przypadku angielskich. Jest to jednak uwarunkowane kulturowo, jako że stosowanie zdrobnień odzwierciedla poszczególne wartości kulturowe i wzorce zachowań. Biorąc pod uwagę wspomniany już wcześniej fakt, iż Anglicy i Polacy należą do dwóch zasadniczo różnych kultur, reprezentują oni dwa odmienne podejścia do użycia formacji deminutywnych, co widoczne jest w tłumaczeniu. Powołując się na Wierzbicką (1999), można sądzić, iż Polacy są bardziej emocjonalni niż Anglicy, tak więc używają zdrobnień znacznie częściej, zarówno w tekstach oryginalnych jak i tłumaczonych z angielskiego. Analiza korpusu językowego przeprowadzona w rozdziale 8 udowadnia, iż zakres znaczeń polskich zdrobnień jest znacznie szerszy niż angielskich. W języku polskim formy zdrobniałe są powszechnie stosowane w celu wyrażenia następujących typów znaczeń: - Znaczenia denotatywne:  Znaczenie “małości” danego obiektu (okienko),  Dany obiekt w formie zdrobniałej jest podobny znaczeniowo do desygnatu (szczypczyki),  Znaczenie partytywne/syngulatywne (trawka),  Znaczenie młodego wieku (chłopczyk),  Znaczenie zredukowanej skali (mała salka),  Znaczenie krótkiego czasu trwania (spotkać się na chwilkę),  Znaczenie zredukowanej siły (cichutko),  Znaczenie zredukowanego zakresu bądź intensywności (żółtawa koszula); - Znaczenia konotatywne:  Znaczenie przybliżenia (Jeszcze momencik),  Znaczenie intensyfikacji (nowiuteńki apartamentowiec),  Znaczenie nieistotności/złagodzenia (szklaneczka whisky),  Znaczenie afektacji/czułości (Kochany chłopczyna!),  Znaczenie poufałości/życzliwości (Dzięki, Ewuniu.),  Znaczenie zażyłości (Przystaw gęby, żonisiu.),  Znaczenie potoczności (Górka, czyli pięterko, składała się z korytarza i czterech jednakowych pokoi.),  Znaczenie współczucia/litości/troski/rozczulania się nad sobą (Pot oblewa całe czółko; możesz się zaziębić wnet.),  Znaczenie gościnności/uprzejmości (Dzień dobry, panie prokuratorze, może papieroska?),  Znaczenie radości/rozbawienia/przyjemności/żartobliwości (obiad w rewelacyjnej greckiej knajpce),  Znaczenie satysfakcji/zadowolenia/aprobaty/podziwu (Spójrz, jakie piękne, krągłe literki.),  Znaczenie ironii/sarkazmu (Wygląda na to, że wdówka nie będzie musiała pytać w aptece o polskie zamienniki.),  Znaczenie pogardy/lekceważenia/braku szacunku/drwiny/złośliwości (Chłopak nędzny jak oni wszyscy w tym pokoleniu. Chude rączki, chude nóżki),  Znaczenie braku wartości/deprecjacji/umniejszenia (To był studenciak z inteligenckiego domu.),  Znaczenie politowania/nieszczerego współczucia (Czy on się zakochał w tej dziewczyninie z małymi piersiami?),  Znaczenie protekcjonalności/nieszczerej uprzejmości/nadmiernej służalczości (Papkin nóżki ściska, za przyjęcie dzięki składa.),  Znaczenie krytyki/podejrzliwości (W tej kurteczce lata – jeszcze kataru, u diaska, dostanie.),  Znaczenie zniewagi/irytacji/złości (Gówno prawda, pomyślał Szacki. Chcesz zatrzeć złe wrażenie, kłamczuszku.), Znaczenie dystansu/niechęci (kiedy spotkali się wszyscy ponad miesiąc temu w salce architektonicznego potworka na Łazienkowskiej). W języku angielskim zdrobnienia mogą natomiast wyrażać następujące typy znaczeń: - Znaczenia denotatywne:  Znaczenie “małości” danego obiektu (little buttons),  Znaczenie młodego wieku (the little boy),  Znaczenie zredukowanej skali (small rooms), - Znaczenia konotatywne:  Znaczenie nieistotności/złagodzenia (A little present.),  Znaczenie afektacji/czułości (Daddy’s here.),  Znaczenie współczucia/litości/troski/rozczulania się nad sobą (Poor little Lizzy!),  Znaczenie ironii/sarkazmu (How are things at your lovely little women’s mag?),  Znaczenie pogardy/lekceważenia/braku szacunku/drwiny/złośliwości (But worse than all of that (…) you’ve broken my adored sister’s heart, you – you – you odious little man.). Pozostałe typy znaczeń albo w ogóle nie występują w angielskiej części korpusu, albo podany jest jeden lub tylko kilka przykładów. Analiza wybranych tekstów literackich pokazuje, że najbardziej charakterystyczną cechą polskich tłumaczeń angielskich tekstów jest obecność zdrobnień w miejscach, w których w tekście oryginalnym zdrobnienie nie występuje. Autorka niniejszej pracy rozróżnia w rozdziale 8.3.1. cztery rodzaje dodawania form zdrobniałych w ten sposób: - Tworzenie zdrobnień podwójnych lub nawet wielokrotnych zarówno analitycznie jak i syntetycznie w miejscach, w których w oryginalnej wersji występuje tylko zdrobnienie analityczne (small rooms – małe pokoiki), - Dodawanie sufiksów deminutywnych do rzeczowników, które w wersji oryginalnej nie podlegają zdrobnieniu (In Meryton they parted. – W Meryton grupka się rozdzieliła.), - Dodawanie nowych wyrazów (w tym przypadku są to zdrobnienia) w wersji tłumaczonej w miejscu, w którym w wersji oryginalnej nie ma rzeczownika tego typu lub jego formy zdrobniałej (Amy grabbed Mystery before he could get into more trouble. – (…) żeby uniknąć kolejnej katastrofy, podniosła Skrytkę, chwyciwszy ją pod boczki.), - Modyfikacja danego fragmentu tłumaczonego tekstu w taki sposób, by możliwym było zastosowanie zdrobnienia, nawet mimo faktu, iż może to zmienić znaczenie oryginalne danego wyrażenia (luvvies – aktorski światek). Ponadto, przy tłumaczeniu zdrobnień na język polski tłumacze stosują również poniższe metody: - Użycie zdrobnienia syntetycznego (Daddy’s here. - (…) tatuś już wrócił.), - Użycie zdrobnienia analitycznego (a little object – mały przedmiot); - Użycie ekwiwalentu funkcjonalnego (w tym przypadku jest to zdrobnienie) (That’s right, pet. – No właśnie, kotku.), - Wymiana konkretnych elementów tekstu oryginalnego na odpowiedniejsze w języku polskim (w tym przypadku na zdrobnienia) (He’d only been walking for few months and it still gave Jazz jolt of excitement to see him upright on his two fat legs. – Chodził zaledwie od paru miesięcy i Jasmin wciąż nie mogła opanować podniecenia, widząc go stojącego na tłustych nóżkach.). Analiza wykazuje również, że angielscy tłumacze rzadziej stosują formy zdrobniałe, bazując na następujących metodach tłumaczenia z języka polskiego na angielski: - Użycie zdrobnienia syntetycznego (Matusiu, jesce ino w kółko raz. - Oh, mummy, please! One more dance and then I’ll go.), - Użycie zdrobnienia analitycznego (mała uwaga – a small comment), - Tłumaczenie zdrobnień podwójnych/wielokrotnych jako zdrobnienia pojedyncze (mały pokoik – the small room), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – słowa, które w swoim znaczeniu wyraża zdrobnienie (dywanik – rug), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – przydawki powiązanej znaczeniowo ze zdrobnieniem (fotelik – child seat), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – przymiotnika powiązanego semantycznie ze znaczeniem “małości” (owieczka – new-born lambs), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – przysłówka, który wyraża znaczenie polskiego zdrobnienia (spotkać się na chwilkę – meet briefly) lub intensyfikuje angielskie znaczenie (cichutko grać – play very quietly), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – czasownika, który wyraża znaczenie polskiego zdrobnienia (a jak kto po cichuteńku powie – yet someone only needs to gasp), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – rzeczownika, który wyraża znaczenie polskiego zdrobnienia (z leciutką pogardą – with a touch of scorn), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – słowa, które intensyfikuje angielskie znaczenie (każde słówko – every single word, nowiuteńki – a brand-new), - Zastosowanie przymiotnika z sufiksem –ish (czerwonawa łuna – reddish glow), - Zastosowanie rozbudowanej modyfikacji (tak podskocznie, tak mileńko – tenderly enlivening), - Wymiana polskich form zdrobniałych na elementy odpowiedniejsze w języku angielskim (czyściutko – nice and clean, bliziutko – nice and close), - Użycie ekwiwalentu funkcjonalnego (półświatek – the underworld), - Brak zastosowania jakiejkolwiek formy zdrobniałej (cieniutki golf – thin polo neck, szklaneczka whisky – a glass of whisky), - Bazowanie na kontekście użycia danego zdrobnienia (Jeszcze momencik. – Just a moment), - Pominięcie problematycznych form zdrobniałych (szmer silniczka magnetofonu – the whirr of the tape recorder). Opierając się na wyżej wymienionych sposobach tłumaczenia zdrobnień na język polski i angielski, udowodnione jest, iż polscy tłumacze wzbogacają tłumaczenia zdrobnieniami, podczas gdy angielscy tłumacze pozbawiają tłumaczone wersje większości form zdrobniałych. Niemniej jednak należy podkreślić fakt, iż zarówno polscy jak i angielscy tłumacze stosują powyższe techniki tak, aby wersja tłumaczona brzmiała naturalnie w danym języku docelowym. Użycie zdrobnień w polskich tłumaczeniach i brak form zdrobniałych w angielskich przekładach są więc przykładami udomowienia tekstu docelowego. Poza tym, dodawanie formacji deminutywnych podczas tłumaczenia na język polski jest przykładem eksplicytacji i kompensacji.

The subject of the dissertation is the analysis of semantic development of a group of parametric dimensional adjectives: duży /wielki – mały, wysoki – niski, głęboki – płytki / miałki, gruby /miąższy – cienki (the counterparts of English big/great – small, tall/high – low/short, deep – shallow, thick – thin). The main aim of the author was to show how the system of Polish dimensional adjectives was created and to describe its semantic evolution. The dissertation is syncretic in methodology. It uses the tools of different methodologies (e.g. semantic fields). Its important source of inspiration is cognitivism and cultural linguistics (e.g. the notion of extended meaning, conceptual metaphor and stressing the importance of etymology and connotations for the linguistic development of lexemes). The dissertation consists of a methodological chapter, which is an overview of the works devoted to the subject of semantic change, and parametric dimensional adjectives as well as three empirical chapters. Chapter 1. shows that there has not been an extensive research into Polish parametric dimensional adjectives from the perspective of diachrony. Chapters 2.- 5. present the semantics of adjectives : duży /wielki – mały, wysoki – niski, głęboki – płytki / miałki, gruby /miąższy – cienki. Each presents the derivational nests of the lexemes and the semantic fields of spatial qualities which they formed. They are followed by chapter 6., in which the analysed lexemes were juxtaposed in order to show the similarities and the differences between them. The ending presents the perspectives of further comparative research in this field. The lexemes which are the subject of analysis are of Proto-Slavic origin. They belong thus to the oldest part of Polish lexis. Most of them were already lexicalized in the earliest period of Polish language. The research shows that some of the current parametric dimensional adjectives had their counterparts on some stage of the development of Polish language. These counterparts went out of use, narrowed their meaning (as in the case of the lexeme miałki), specialized it or changed the semantic dominant (as in the case of lexeme duży), which can be explained as a manifestation of self-regulatory quality of language. The current system of Polish parametric dimensional adjectives was probably formed at the beginning of the XIX th century, when lexeme miałki lost its dominance, adjective miąższy went out of use and duży lost its originally dominating meaning ‘powerful, forceful’. Although polysemy of the analysed lexemes was of various complexity (adjectives głęboki, wysoki, wielki and mały had the largest number of meanings and płytki, duży and miałki – the smallest) the comparison of their semantics made it possible to indicate a group of shared meanings. These are, apart from spatial meanings: other physical qualities, time duration, mental abilities, character, intensivity and synaesthetic meanings such as the reference to voice, sound, colour and taste. A tendency to reduce polysemy and cristallize semantic dominant has been also observed in this group of lexemes. The most stable elements of the semantics were spatial meanings as well as those referring to intensity and sensual perception, the least ones were: the characteristics of mental qualities and character as well as the meanings which go against the usual direction of evaluation. The research shows that semantics of a given lexeme is influenced by the relations in the semantic field, the meaning of its antonyms, its etymology and the connotations related to it, the social and cultural factors, the influence of other languages, the inner self-regulatory mechanism of language as well as the way human mind conceptualizes the reality (by synaesthesy, conceptual metaphors, axiologization of space). It also confirmed K. Kleszczowa’s thesis that the most permanent elements of language are those lexemes which are lexicalized, form the centre of complex derivational nests, have the meaning referring to the fields which are not influenced by civilization change, have the high level of polysemy and wide range of meaning. One exception is lexeme duży which initially neither formed a complex derivational nest nor had such high text frequency as lexeme wielki.The analysis of semantic development of this group of lexemes opens the way to some wider comparative research in this field.

The dissertation’s assumption is to present the evaluation of the image of family and its alternative forms, which are received by the readers of the most popular women’s press and polish weekly magazines. In the polish society, family is recognised as one of the supreme values. Deep changes of the post-modern reality has resulted in the existence of many alternative forms of family, such as: single-parent family, cohabitation, LAT marriages, stepfamily, singles as well as homosexual families. The aim of the dissertation is to present the linguistic ways of the evaluation of the term “family’’ and its alternative forms in the polish press. The contemporary media not only provide information and comment events, but also significantly create reality, evaluate news and select them. Thereby, they influence the receivers and can mould their attitude towards values, life, behaviour and language. The language is extremely important, because, according to Bartmiński, it is ‘’the tool of the evaluation, the carrier of the values and it informs about the values’’ (Bartmiński, 2003; 64-65). The dissertation consists of two main parts: theoretical and the research. The theoretical one is divided into three chapters. It describes the historical changes of the model of family in the pre-industrial, industrial and post-industrial period. It shows the general characteristics of the alternative forms of family – cohabitation, single life by choice, singleparent family, homosexual couples, LAT relationships, circles of friends and marriages childless by choice. Also, it presents the lexicographical definitions of the lexeme family in the chronological order and the study on the stereotype of family by Iwona Bielińska-Gardziel in her doctoral dissertation The stereotype of family in the contemporary polish language. Finally, it engages theoretical issues of the evaluation and values (in terms of philosophy, psychology, pedagogy, sociology and linguistics) and the description of the media’s educational role. The research part, which is simultaneously the last part of the dissertation, presents the study on the content of the press, carried in terms of lexical ways of its evaluation. The research materials were 306 copies of the following press items: Skarb (12), Twój Styl (12), Viva (24), Gość Niedzielny (52), Polityka (52), Newsweek Polska (50), Sieci (52) and Do Rzeczy (52). From these copies 65 articles were chosen. From the chosen articles emerged the diverse image of singles, single-parent families, patchwork families, LAT relationships, cohabitations and homosexual couples. Conclusion and relevant research postulates are placed at the end of the dissertation, which constitutes the summary of the consideration discussed in the work. Presented ways of the evaluation of family and its alternative forms in the most popular women’s press and polish weekly magazines, let us to create the image of them, which is received by the polish reader. The present dissertation thereby fits in the linguistic strand of the study on the press language and broadly defined sociological study concerning family and its transitions.

Przedmiotem niniejszej rozprawy jest zorientowany obiektowo opis złożonego problemu iteratywności czasowników ruchu dla celów przekładu automatycznego z języka francuskiego na język polski. Praca składa się z trzech zasadniczych części, z których dwie pierwsze mają charakter opisowo-teoretyczny. Z racji tego, że iteratywność jest postrzegana przez autora jako uniwersalne zjawisko aspektologiczne, pierwsza część w całości poświęcona jest wybranym onomazjologicznym teoriom aspektu czasownikowego: klasyfikacji czasowników wg Z. Vendlera, semantycznej teorii aspektu F. Antinucciego i L. Gebert, modelowi topologicznemu J.-P. Desclésa oraz teorii aspektu w ujęciu S. Karolaka (przedstawionej na tle modelu gramatyki o podstawach semantycznych). W części drugiej opisane są ukierunkowane semantycznie teorie leksykografii komputacyjnej, mogące znaleźć zastosowanie w opisie aspektu: model Sens-Tekst I. Mielczuka, teoria klas obiektowych G. Grossa i ujęcie zorientowane obiektowo W. Banysia. Część trzecia rozprawy ma charakter praktyczny. Przedstawione są w niej wyniki aplikacji metody zorientowanej obiektowo do opisu dezambiguizacyjnego francuskich czasowników ruchu tłumaczonych na język polski przez jechać lub jeździć (aller, rouler, circuler, conduire, prendre). Opierając się na wnikliwej analizie konkretnych przykładów użyć zaczerpniętych z obszernego korpusu, autor konstruuje 38 schematów syntaktyczno-semantycznych warunkujących tłumaczenie badanych czasowników za pomocą formy semelfaktywnej (jechać) i 40 schematów dla wariantu iteratywnego (jeździć). Praca zawiera również listing przykładowych elementów wykorzystanych w dezambiguizacji klas obiektowych. Poprzez przyjętą metodę analizy niniejsza rozprawa w pełni wpisuje się w nurt badań lingwistycznych prowadzonych w Zakładzie Językoznawstwa Stosowanego i Translatoryki Uniwersytetu Śląskiego.

Trzon badawczy dysertacji stanowi wielostronna analiza wybranych wpisów (postów) umieszczanych na forach dyskusyjnych, które są jednocześnie źródłem materiału badawczego. Interesowały mnie takie portale, których użytkownikami jest głównie młodzież6 (choć anonimowość w Internecie wyklucza jednoznaczne stwierdzenie, czy tak jest w istocie w każdym przypadku). Po przeanalizowaniu piętnastu różnych forów i po konsultacji z uczniami, z którymi pracuję na co dzień, wybrałam ostatecznie sześć adresów internetowych: http://www.e-nastolatki.pl/forum/, http://www.forumzn.pl/, http://www.znajomi.biz/, http://nastek.pl/forum/, http://www.poszkole.pl/, www.nk.pl. Pojedyncze przykłady, które zwróciły moją uwagę, pochodzą także z innych forów dyskusyjnych, np. www.m-forum.pl, www.e-mlodzi.pl. W zbieranie materiału językowego zostali zaangażowani również uczniowie Gimnazjum nr 5 w Jaworznie, którzy stanowili „żywy” przedmiot badań - wypełniali ankiety7, wykonywali ćwiczenia związane z komunikacją w Internecie, a także brali udział w projekcie edukacyjnym: Jak i po co komunikujemy się w Internecie? Efekty tego projektu zaprezentowali rodzicom na jednym z zebrań. Wykorzystałam także wypracowania uczniów do porównania języka używanego na potrzeby wymagań w szkole (w sytuacji oficjalnej) z językiem używanym na forach. Zaplecze badawcze stanowią istniejące prace na temat zmian i stanu polszczyzny w kontekście głębokich i wielokierunkowych przeobrażeń w szeroko rozumianej kulturze i komunikacji (zob. Bibliografia).

W rozprawie przedstawiono przegląd stanowisk badawczych dotyczących regionalizmów językowych oraz zaprezentowano wyniki badań nad sposobem funkcjonowania tego pojęcia w świadomości użytkowników języka reprezentujących różne środowiska, warstwy i grupy społeczne. Analiza stanu badań nad regionalizmami językowymi ujawniła, że w niektórych ujęciach granice pojęcia regionalizmu są nieostre, co prowadzi do błędnego utożsamiania regionalizmów z elementami terytorialnych odmian języka (dialektów, gwar). Ustalenie relacji terminu regionalizm względem pojęć takich, jak dialektyzm i gwaryzm okazało się niezwykle istotne – pozwoliło mi wskazać te składniki definicji regionalizmu językowego, które wymagają doprecyzowania. Rozróżnienie regionalizmów i dialektyzmów opiera się głównie na kryterium socjologicznym – zasięg występowania regionalizmów jest szerszy w porównaniu z zasięgiem dialektyzmów, których nie spotyka się w mowie (również potocznej) warstwy społecznej określanej jako „inteligencja”. Przyjęcie powszechnie stosowanej definicji regionalizmów pociąga więc za sobą dyskusję na temat tego, czym jest inteligencja oraz jakie ścisłe kryteria służą wyodrębnieniu warstwy społecznej określanej jako „ludzie wykształceni”. W związku z tym podjęłam próbę ustalenia współczesnego znaczenia określenia inteligencja. Chciałam też dociec, czy współcześnie przedstawiciele tej warstwy postrzegani są jako autorytet w kwestii poprawności i sprawności językowej. Przedstawione w rozprawie wyniki badań ankietowych dowiodły, że w odczuciu użytkowników języka pojęcie inteligencja w różnym stopniu odnosi się do przedstawicieli tego zróżnicowanego wewnętrznie środowiska oraz że nie każda osoba reprezentująca środowisko inteligencji może w jednakowym stopniu uchodzić za autorytet językowy, a grono osób zasługujących na to miano stale maleje, gdyż coraz częściej wykształcenie nie idzie w parze z dbałością o język. Wniosek z tej części rozważań dotyczy konieczności zdefiniowania na nowo pojęcia inteligencja (w znaczeniu ‘ludzie wykształceni’) i uwzględnienia w tej definicji efektów przemian, jakie zaszły w społeczeństwie w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. o wyróżniki tej warstwy społecznej nadal pozostaje otwarte. Jednak wiadomo już, że z inteligencją (w znaczeniu takim, w jakim pojęcie to stosuje się w odniesieniu do tzw. przedwojennej inteligencji) nie można obecnie utożsamiać ogółu osób posiadających wyższe wykształcenie. Inne badania ankietowe przeprowadzone na użytek rozprawy dotyczyły funkcjonowania pojęcia regionalizm językowy na tle innych terminów – takich jak region, dialektyzm (i dialekt) czy gwaryzm (i gwara). Analiza wypowiedzi uzyskanych tą drogą pozwala porównać stan badań nad regionalizmami z nienaukowym, intuicyjnym sposobem pojmowania tego terminu przez użytkowników języka. Jeden z wniosków nasuwających się po analizie wyników ankiety jest taki, że pojęcie regionalizm jest właściwie (tj. równoznacznie z ustaleniem naukowym) rozumiane przez niewielką grupę użytkowników języka. Wiele osób myli to pojęcie z terminem dialektyzm, nie zdając sobie sprawy z różnic pomiędzy tymi dwiema odrębnymi klasami elementów języka. Badanie dowiodło również, że użytkownicy języka nie dostrzegają regionalnego charakteru niektórych form, nie uważają ich za regionalizmy, lecz za formy ogólnopolskie. Poza tym niektóre regionalizmy postrzegane są przez nich jako elementy gwar. Istnieją także takie formy, uznane przez językoznawców za regionalizmy językowe, które większość użytkowników języka ocenia jako błędy językowe. Najwięcej miejsca w rozprawie poświęcono ujęciom regionalizmów na gruncie kultury języka, gdyż istotą pojęcia regionalizmu – obok jego związku z kwestią terytorialnego zróżnicowania języka – jest zgodność z normą językową. To odróżnia regionalizmy od gwaryzmów i dialektyzmów. Jednak stanowiska językoznawców w kwestii statusu normatywnego regionalizmów różnią się od siebie. Dają się też zauważyć pewne niekonsekwencje, np. klasyfikacja regionalizmów wyróżniająca wśród nich elementy mieszczące się w normie językowej wzorcowej, pozostające na poziomie normy użytkowej regionalnej oraz sytuujące się poza normą – nawet użytkową. Jest to klasyfikacja niezgodna z istotą pojęcia regionalizmu językowego, którego ważną cechą jest zgodność z normą językową. Dlatego wnioskiem w tej części rozprawy jest stwierdzenie, że uznanie danego elementu językowego za regionalizm powinno wiązać się z uznaniem tej jednostki za poprawną. Rozważania przedstawione w tej części rozprawy prowadzą do wniosku, że ocena regionalizmów jako mieszczących się w normie wzorcowej języka lub w normie użytkowej regionalnej w dużej mierze zależy od tego, czy mają one odpowiedniki w postaci wariantów ogólnopolskich, tj. form należących do języka ogólnego, ponadregionalnego. Inny wniosek dotyczy statusu pewnych form uznawanych powszechnie za ogólnopolskie, które jednak stanowią dla regionalnych wariantów opozycję innego rodzaju – bowiem mogą być uznane za opozycyjne warianty regionalne. Zamiast opozycji regionalizm – forma ogólnopolska mamy być może w tych przypadkach do czynienia z opozycją regionalizm – inny regionalizm. Potrzeba głębszego zbadania tej kwestii wydaje się zasadnym postulatem. Podobnie jak konieczność upowszechnienia wiedzy na temat regionalizmów językowych, które wbrew prognozom sprzed kilkudziesięciu lat nie zniknęły z języka, lecz nadal stanowią liczny zbiór form, które spotykają się ze skrajnie różnymi ocenami – od aprobaty po negatywne nastawienie wynikające z błędnego przekonania o ich niezgodności z normą językową.

Edukacja w czasie pluralizmu kultur stoi przed poważnym wyzwaniem: wdrażanie młodego człowieka do funkcjonowania w świecie różnic, w kulturowym „tyglu”. Budowanie własnej tożsamości nie może zatem odbywać się tylko w oparciu o tradycję własną, jako nośnika jedynej i bezdyskusyjnej „słuszności”. Uczniowskiej perspektywy nie można zawężać do dokonań rodzimej cywilizacji, choćby były to dokonania przełomowe i jedyne w swoim rodzaju. Otwarcie się na inne kultury w ramach zadań współczesnej szkoły powinno być zatem nie tylko możliwe, ale wręcz niezbędne. Dialog, rozmowa, zakłada jednocześnie równy status partnerów. Jednym z poważnych zagrożeń dla rzeczywistego i efektywnego dialogu jest bowiem możliwość przekształcenia go w dwa monologi. Spotkanie z problematyką żydowską na lekcji języka polskiego nie może zatem ograniczać się jedynie do oglądu relacji polsko-żydowskich z pozycji pisarza Polaka. Głosy powinny być rozdzielone równo. Autorzy projektu nowej podstawy programowej, wpisując Singera na listę lektur, pozwalają wypowiedzieć się „autentycznemu” Żydowi. I dopiero ten głos pozwoli uczniowi „dostrzec (…) wartości narodowe i uniwersalne, różne hierarchie wartości, pozwoli w pełni zrozumieć źródła konfliktów wartości. Jednocześnie kształtowanie postawy poszanowania tradycji i kultury własnego narodu, a także postawy poszanowania innych kultur i tradycji”6 przestanie być jedynie programowym „pobożnym życzeniem”, a stanie się faktem. Jednocześnie kształtowanie postawy poszanowania tradycji i kultury własnego narodu, a także postawy poszanowania innych kultur i tradycji” przestanie być jedynie programowym „pobożnym życzeniem”, a stanie się faktem. Polonista zdecydowany na „pracę z Singerem” będzie musiał stanąć w obliczu trudnego wyboru, gdyż jego pisarska spuścizna jest ogromna. Dla potrzeb swojej pracy wybrałam jedynie te powieści, które z punktu widzenia polonisty wydają się najciekawszym, najbarwniejszym i najbogatszym zbiorem możliwych do podjęcia na lekcji „tematów żydowskich”. Dwór, Spuścizna, Rodzina Muszkatów to powieści, które oceniane z punktu widzenia możliwości dydaktycznych są wyjątkowo bogatym źródłem. Wybór trzech Dwór, Spuścizna, Rodzina Muszkatów to powieści, które oceniane z punktu widzenia możliwości dydaktycznych są wyjątkowo bogatym źródłem. Wybór trzech obszernych powieści podyktowany był względami czysto pragmatycznymi. Powieści te dają wyjątkowo obszerny i szeroki wachlarz problemów polsko-żydowskich, których zasygnalizowanie i omówienie jest niezbędne dla właściwego zrozumienia jakości polsko-żydowskich stosunków w Polsce. Przystępując do pracy z powieściami Singera, nauczyciel będzie jednak zmuszony do dokonania pewnej selekcji materiału i co za tym idzie – problematyki. Stosunki polsko-żydowskie obrosły w naszej świadomości wieloma mitami i stereotypami. By „odczarować” myślenie uczniów o typach polsko-żydowskich relacji nauczyciel winien skoncentrować uwagę uczniów zwłaszcza na tych zagadnieniach, które pozwolą spojrzeć na relacje polsko-żydowskie z zupełnie nowej perspektywy, rzucającej światło na często wstydliwie przemilczane powody polskiej megalomanii i antysemityzmu oraz żydowskiego antypolonizmu. Odpowiednio dobrana tematyka umożliwi uczniom zrozumienie u powstawania i funkcjonowania antysemityzmu z jednej- i antypolonizmu z drugiej strony. Projekt dwóch modułów lekcyjnych, dla których podstawą stały się trzy powieści Singera, Dwór, Spuścizna oraz Rodzina Muszkatów, jest propozycją wychodzącą naprzeciw potrzebom edukacji międzykulturowej, edukacji nastawionej na dialog. Jednocześnie jest to propozycja dla świadomego, pozbawionego kompleksów nauczyciela, który zechce oprowadzić ucznia po świecie, który jeszcze dziś generuje tyle negatywnych emocji.

The thcsis is an attempt to describe sentences related to the state of place, freąuently occurring in contemporary Russian. The analysed linguistic materiał was taken from Russian texts representing the reproductive speech register and their Polish translations. In the process of the analysis of the chosen model contemporary linguistic theories were applied, in particular the basie ideas of Galina Aleksandrovna Zolotova’s theory. To obtain a better insight into specific elements of clauses related to the state of place, the thesis has been divided into: an introduction, five chapters and the summary. The introduction is devoted to Galina Zolotova. She has always been associated with another outstanding Russian philologist-Viktor Vinogradov. She was his student and later she wrote her PhD thcsis under his supervision. G. A. Zolotova is one of the few contemporary lmguists, who created a new direction in linguistics. According to her communicational grammar a speaker holds the central position and combines all meaningful units of a language. Main assumptions of Zolotova’s theory, referred to in the description of clauses referring to the state of place in my thesis place are as follows: 1. concept of the two-component sentences as a communication unit of the language; 2. concept of isosemism - non-isosemism; 3. concept of syntactic field of a sentence which combines not only the typical meaning and its isosemic expression, but also all structurallysemiotic modifications, synonymous and unfmished contextual realizations. Syntactic field of a sentence consists of the centre and the periphery. Zolotova is also connected with the notion of the speech registers. She distinguishcs five following registers: reproductive, informative, generative, voluntary and reactive. Chapter one is devoted to expression mcthods of a locative subject and defincs the subject. In locus sentences the subject cannot be identified with the speaker as it refers to the place in the objective world. In Russian, if the locative subject is present on the surface of a sentence, it is expressed through a locative syntactem or an adverb and holds the initial position in the sentence with a neutral word order. The research shows that the basie means of describing spatial relations, both in Russian and Polish, are locative adverbs and preposition-case forms of a noun. It is also common to „pass over the subject” in both languages, which makes using the cllipsc possible. Chapter two presents the model the locative subject and its State. Here, my research is focused on the clauses with the locativc subject referring to the physical space. The clauses present in texts of the reproductive speech register are divided here according to their structure and semantics and grouped in two basie models. The first model has two versions: isosemic and non-isosemic. Chapter three shows the classification of predicates found in clauses describing the state of place. On the basis of the preliminary analysis, they may be divided into three groups, taking into consideration the following criteria: 1. the structure of predicates, 2. the way they describe the state of place: describing a place directly or through the state of a preceptor, both types are analysed, 3. the way of reception of given states through senses of a preceptor, in this group predicates of perception and evaluation, among other, are to be found. Chapter four is devoted to various types of presupposition in the discussed model, because the problem of presupposition are of particular interest recently and play a crucial role in linguistics. Chapter 5 provides characteristics of other models of clauses with a locative subject, which have not been discussed in previous units. That the purpose was the description of the model of the locative subject and its state, presentation of the specific elements of the sentences and their functions, which influenced the structure of the thesis.

Niniejsza rozprawa zatytułowana Myśl Jana Pawła II. Problematyka – recepcja – obecność w polonistycznym kanonie lektur szkolnych, składająca się z czterech rozdziałów, miała na celu podjęcie kilku zasadniczych wątków. Pierwszym z nich była pozycja literatury religijnej i jej obecność w podręcznikach adresowanych do uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Drugim była rola i wizerunek Kościoła w Polsce przed okresem transformacji i tuż po nim w odniesieniu do papieskiego nauczania. Kolejnym poruszonym problemem stał się odbiór literatury religijnej z uwzględnieniem twórczości Jana Pawła II przez młode pokolenie Polaków urodzonych po 1989 roku. Natomiast ostatnia kwestia dotyczyła istoty biografii w nauczaniu literatury w szkole. Podczas pracy nad wymienioną rozprawą odniosłam się przede wszystkim do dwóch ostatnich dzieł Jana Pawła II, tj. Tryptyku rzymskiego. Medytacji oraz Pamięci i tożsamości. Rozmów na przełomie tysiącleci. Ponadto sięgnęłam do papieskich encyklik, przemówień czy listów, aby w pełni nakreślić rys światopoglądowy, a tym samym biograficzny autora. Jednoznacznie stwierdziłam, że podczas szkolnej interpretacji jego dzieł oraz w trakcie podejmowania istotnych kwestii z zakresu religii, etyki i moralności, nieodzownym elementem musi być przywołanie chociażby fragmentów biografii Jana Pawła II. Ponieważ, jak sam niejednokrotnie powtarzał rodzina, szkoła, wojna i czasy późniejsze, ukształtowały jego światopogląd i moralność. Dlatego nieuzasadnione byłoby pominięcie biografii podczas analizy problemów poruszanych w obu utworach, głównie w tym ostatnim, wydanym tuż przed śmiercią papieża. Kolejnym zagadnieniem była sprawa terminologii literatury religijnej i jej pozycji na polskim rynku wydawniczym, jej obecności w życiu publicznym oraz odbiorze przez pokolenie Polaków urodzonych w 1989 roku lub później. Tym samym problem łączy się z mentalnością polskiego społeczeństwa, które inaczej podchodziło do spraw religii przed transformacją, a inaczej tuż po niej. Zagorzała dyskusja, która miała wpływ na podjęcie powyższego problemu badawczego, pojawiła się po podpisaniu projektu nowelizacji Rozporządzenia w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół zmieniające kanon lektur obowiązkowych w 2007 roku przez ówczesnego Ministra Edukacji Narodowej Romana Giertycha. Jak już nadmieniłam, w kanonie pojawiło się prawie 50 nowych propozycji, w tym książka Jana Pawła II Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przełomie tysiącleci oraz utwór Pawła Zuchniewicza Wujek Karol. Kapłańskie lata Papieża. Prawdopodobnie nie doszłoby do żadnej zagorzałej dyskusji, gdyby nie fakt, że minister reprezentował dość radykalną w swych poglądach partię i poprzez wprowadzenie kliku książek oscylujących wokół tematyki religijnej, sam doprowadził do ,,sporu o literaturę”. W wielu wywiadach i wypowiedziach, głównie tych, które pojawiały się na stronach internetowych, minister był oskarżany nawet o łamanie konstytucyjnych praw dotyczących wolności wyznaniowej. Niestety podczas tego niepotrzebnego konfliktu ucierpiała tylko i wyłącznie literatura podejmująca tematy religijne. Kolejny raz odsunięto ją na margines, często nazywając zacofaną lub dewocją. Badając ten problem, zwróciłam również uwagę na jeszcze jedną sprawę – światopoglądu polskiego społeczeństwa i jego podejścia wobec Kościoła. Jak wynikało z badań CBOS, którymi zajęłam się w Rozdziale I, Polacy po 1989 roku coraz częściej zaczęli krytykować Kościół, głównie z powodu jego ingerencji w sprawy państwa. Kilka lat później, pod koniec lat dziewięćdziesiątych znowu wzrosło zaufanie do tej instytucji. Co warto podkreślić, Polacy zaczęli oczekiwać ze strony Kościoła większego wpływu na społeczno–wychowawcze problemy. Tym samym sprawa zarówno ,,ubóstwiania” Jana Pawła II jako Polaka – Papieża oraz jednoczesna nieznajomość jego dzieł nie uległa zmianie. Choć stwierdzenie to nikogo nie dziwi: Polacy kochają swojego Papieża, ale go nie słuchają, nie usprawiedliwia dość dziwnej i niezrozumiałej awantury wokół wprowadzenia papieskiego utworu do kanonu lektur. Po dokonaniu analizy przeprowadzonych lekcji oraz próbnych matur, stwierdziłam, że młodzież nie ma problemów z interpretacją papieskich dzieł Przeważająca większość badanych opowiedziała się za pozostawieniem tej lektury w kanonie ze względu na jej wartości moralne, patriotyczne czy religijne. Z obserwacji wynika, że osoby, które nie wyznają religii katolickiej, nie uważały, aby papieski tekst w jakikolwiek sposób narzucał im wyznanie lub obce im prawdy etyczne. Ważnym problemem była także obecność literatury podejmującej zagadnienia religijne lub etyczne w kanonie lektur oraz w podręcznikach. Zarówno w serii podręczników do nauki języka polskiego po 1989 roku, jak również w tych, które obowiązywały zgodnie z nową reformą od roku szkolnego 2002/2003, ta tematyka nie była poważnie traktowana. Owszem zgodnie z rozporządzeniem obowiązuje znajomość tekstów biblijnych oraz wpisano w kanon wybrane utwory epoki średniowiecza, renesansu czy nawet współczesności. Jednak nie podejmują one ważnych z punktu widzenia etyki i moralności problemów dnia codziennego. Wydaje się, że istota patriotyzmu wciąż oscyluje pomiędzy martyrologią Adama Mickiewicza a Przedwiośniem Stefana Żeromskiego, natomiast kwestia sumienia dotyczy wyłącznie bohatera powieści Fiodora Dostojewskiego. Brakuje sensownego podejścia do tematów ważnych i niejednokrotnie społecznie niemodnych lub niewygodnych ze względu na swe etyczne treści. Należy tylko ubolewać nad kolejnymi zmianami w polskim szkolnictwie, które nie zawsze przyczyniają się do właściwego, intelektualnego rozwoju dzieci i młodzieży. Niejednokrotnie z obawy o absurdalne pomówienia lub pomyłki, usuwa się z kanonu lektur książki wartościowe i podejmujące współczesne problemy. Może nie zawsze wydają się ona na pierwszy rzut oka ciekawe. Jednak jak zauważono w trakcie badań, książki te mogą być interesujące ze względu na często stanowczy sposób bronienia własnych poglądów. Być może takie podejście do własnego stanowiska, może przyciągnąć pokolenie Polaków urodzonych po 1989 roku.

Przedmiotem niniejszej rozprawy doktorskiej jest analiza porównawcza jednego z grzecznościowych aktów mowy, a konkretnie, aktu mowy wyrażania próśb w komunikacji interpersonalnej pomiędzy przedstawicielami dwóch różnych społeczności językowo-kulturowych: irlandzkiej i polskiej. Autorka przeprowadziła pragmatyczna analizę kontrastywną próśb używanych w różnych kontekstach w angielszczyźnie irlandzkiej oraz w języku polskim, ze szczególnym uwzględnieniem różnic i podobieństw na płaszczyźnie leksykalnosyntaktycznej. Badanie miało również charakter ilościowy – dla lepszego zilustrowania dyskutowanych zagadnień uzyskany materiał empiryczny został przeanalizowany procentowo, a następnie przedstawiony w postaci tabel oraz wykresów. Praca składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, konkluzji, bibliografii oraz dodatku zawierającego kwestionariusz, który stanowi podstawę analizy. Rozdział pierwszy przedstawia zarys historyczny rozwoju Językoznawstwa kontastywnego, przybliża również definicje podstawowych pojęć związanych z wyżej wymienioną dziedziną nauki o języku. W rozdziale drugim opisane zostały językoznawcze teorie aktów mowy Austina (1962) i Searla (1969), ze szczególnym uwzględnieniem próśb. Wprowadzone zostało tutaj także pojęcie pośrednich aktów mowy używanych w celu nakłonienia rozmówcy do wykonania danej czynności. Rozdział trzeci omawia teorie komunikacyjne – zasadę kooperacji Grice’a (1975), podkreśla jej istotną rolę w rozwoju późniejszych badań, które doprowadziły do powstania wielu nowych studiów mających na celu poszerzenie dotychczasowych maksym i reguł konwersacyjnych. Po przedstawieniu Teorii Relewancji Sperbara i Wilsona (1986), opisane zostały teorie grzeczności (zasady grzeczności sformułowane przez Lakoff (1973), teorie grzeczności Leecha (1980, 1983), Brona i Levinsona (1987)). W rozdziale tym nawiązano również do kulturowych systemów wartości charakterystycznych dla kultury irlandzkiej i polskiej. Rozdział czwarty zawiera pragmatyczną analizę kontrastywną próśb w języku angielskim i polskim. Omawia poszczególne strategie wyrażania wyżej wymienionego aktu mowy w obu językach. W celu usystematyzowania poszczególnych typów strategii, posłużono się schematem kodowania próśb, który stworzono na potrzeby międzynarodowego projektu CCSARP (1989). W związku ze stosunkowo mała ilością dostępnej literatury zajmującej się badaniem próśb w angielszczyźnie irlandzkiej, autorka wykorzystuje tutaj materiał językowy uzyskany przez językoznawców na drodze badań różnych dialektów języka angielskiego. W rozdziale piątym niniejszej rozprawy doktorskiej przedstawiono opis przeprowadzonego projektu. Na wstępie podane są: cele podjętego badania, charakterystyka uczestników oraz metodologia badania, która stanowiła podstawę badań i nakreśliła tok analizy. Przeanalizowano wszystkie sytuacje zawarte w kwestionariuszu, scharakteryzowano nie tylko poszczególne strategie realizacji aktu prośby użytego przez respondentów w podanych kontekstach, lecz także typy modyfikacji owych próśb pojawiających się w uzyskanym materiale językowym. Całość rozważań podsumowana jest w konkluzjach końcowych. Jak wykazała analiza zebranego materiału empirycznego, odmienna realizacja próśb w badanych językach może wynikać z odmiennych wartości kulturowych postrzeganych przez przedstawicieli danej grupy językowo-kulturowej. Dla przykładu przeważający indywidualizm w kulturze anglosaskiej, a kolektywizm w kulturze polskiej ma wpływ na sposób formułowania próśb – irlandzkie prośby są pośrednimi aktami mowy, formułowanymi za pomocą konstrukcji zdań pytających, chroniącymi „twarz” mówców oraz słuchaczy, natomiast polskie prośby występują często w postaci trybu rozkazującego, który nie narusza reguł uprzejmości i jest akceptowany w kulturze polskiej. Dystans do władzy – stosunkowo wysoki w kulturze polskiej, a niski w kulturze irlandzkiej znajduje również swoje odzwierciedlenie w sposobie formułowania aktu prośby. Ponadto analiza leksykalno-syntaktyczna oraz pragmatyczna próśb dowiodła, iż teza Leecha (1980) mówiąca, że bezpośredniość wypowiedzi jest odwrotnie proporcjonalna do jej grzeczności została podważona. Stwierdzenie to może być prawdziwe dla kultury anglosaskiej, ale niekoniecznie dla polskiej. Pomimo, iż przedmiotem badań był tylko jeden akt mowy, autorka ma nadzieję, iż analiza materiału empirycznego może zostać wykorzystana w dalszych badaniach z zakresu językoznawstwa kontastywnego, pragmatyki oraz komunikacji międzykulturowej. Z wyników przeprowadzonych badań będą mogli skorzystać zarówno nauczyciele języków obcych, tłumacze, osoby uczące się języków obcych, jak i przeciętni użytkownicy języka, którym zależy na poprawnym komunikowaniu się z uwzględnieniem form grzecznościowych stosowanych w określonej kulturze.

The undertaken studies have been aimed at reconstructing the image of family emerging from handbooks of Georgian language and literature Polish language and literature. In the theoretical part, the author refers to cognitive linguistics - the language picture of the world, the hierarchy of values in Polish and Georgian culture, the model of the Polish and Georgian family, and then to school handbooks - for their functions, structure, requirements on the part of the Polish and Georgian education system. The analytical part draws attention to the family model embedded in school handbooks, way of raising children, everyday life of the household members, relations between next of kin (husband - wife, parents - children, grandparents - grandchildren) and persons in the family circle (family - neighbours, family - guests), as well as the functions performed by the family members (economic, socialization, caring and educational). Author refers to the differences and similarities between the Georgian and Polish handbook’s family. Indicates whether the handbooks portrayal of family strengthens or transgress the existing stereotypical conceptions of family.

Jestem cudzoziemką, która jest zafascynowana Polską i językiem polskim. Uczyłam się języka polskiego w Rumunii, po czym przyjechałam do Polski jako studentka w ramach programu Erasmus. Potem zostałam na kolejny semestr jako stypendystka Rządu Rzeczypospolitej Polskiej. W czasie swojego pobytu w Polsce zaczęłam rozumieć, że choć mówię tym samym językiem co Polacy, nie zawsze tak samo widzę polski świat. Przekonywałam się z dnia na dzień coraz bardziej, że nie zawsze słowa znaczą dla mnie to samo, co dla moich polskich przyjaciół. To był pierwszy impuls do mojej rozprawy doktorskiej. Postanowiłam zbadać i pokazać, jaki obraz rzeczywistości, wartościowanej rzeczywistości, wyłania się z podręczników języka polskiego jako obcego dla początkujących, czyli z tych książek, które są przeznaczone do przekazywania cudzoziemcom znaczeń podstawowych polskich wyrazów i podstawowej wiedzy o Polsce: jej kulturze, zwyczajach, obyczajowości i wreszcie o najistotniejszych dla Polaków wartościach. Wychodząc zatem od relacji między językiem, myśleniem a wartościami, w niniejszej pracy zaproponowałam wskazanie wartości rozumianych jako pojęcie lingwistyczno-socjologiczne ważnych dla Polaków, a które wyłaniają się z analizy subiektywnie wybranych podręczników do nauczania języka polskiego jako obcego. Część rozprawy poświęciłam samemu pojęciu język i jego wartościowaniu przez Polaków. Tłem moich badań są zawsze odniesienia rumuńskie, co pozwala mi konfrontować dwa znane mi światy. Wyniki ankiet i rozmów okazały się zaskakujące. Wśród wartości podręcznikowych wybrałam dla swojego oglądu głównie te związane z rodziną, a więc także czynności domowe i zawody, religię, role obu płci. Aby stwierdzić, czy wartości, które cudzoziemiec odnajduje w podręcznikach, są zbieżne z deklarowanymi wprost przez młodych Polaków przeprowadziłam ankiety przeznaczone do porównania wyników badań materiałów podręcznikowych z opiniami rzeczywistych użytkowników języka. Połączenie dwóch typów ankiet, otwartych i zamkniętych pozwoliło mi na uzyskanie bardziej precyzyjnych i istotnych statystycznie odpowiedzi. Ze względu na to, że mój punkt widzenia i perspektywa badawcza znajduje się poza granicami kultury polskiej, postanowiłam przedstawić wyniki badań również na tle materiałów z podręczników pochodzących z Rumunii, ale dodatkowo i z Norwegii. Różnice i podobieństwa wynikające z tego typu porównania – trzech bardzo odrębnych od siebie kultur o bardzo odmiennych tradycjach kulturowych, historycznych, a nawet religijnych (katolicką w Polsce, prawosławną w Rumunii, protestancką w Norwegii) – okazały się znaczące i bardzo interesujące. Interakcje między językiem, kulturą a myśleniem stanowiły główny cel pisania pracy. Ich wpływ na kształtowanie mentalności i wartości kierujących danym społeczeństwem (w tym przypadku polskim) poddany został analizie z perspektywy glottodydaktycznej, ale też teorii wartości i językowego obrazu świata. Liczę na to, że moje cudzoziemskie spojrzenie na polski system wartości deklarowanych i uznawanych okaże się interesujące także dla Polaków. Zewnętrzny punkt widzenia bowiem często odkrywa nowe płaszczyzny badań i interpretacji.

Die vorliegende Arbeit ist Exklamativsätzen gewidmet, das heißt Äußerungen, die eine charakteristische kommunikative/pragmatische Funktion erfüllen, aber über keine spezifische Form verfügen. Gemeint sind Sätze wie die folgenden: a. Meine Güte, bist du dünn geworden! b. Die ist aber alt! c. Was wird da für ein Unsinn erzählt! d. Junge, wie die Zeit vergeht! e. Wen die nicht kennt! f. Dass sie so stur ist! Die funktionale Spezialisierung solcher Sätze ist auf den Ausdruck eines Sachverhaltes zurückzuführen, der von den Erwartungen oder Idealen des Sprechers abweicht. Ihr Formenreichtum ist aber wohl der Grund dafür, dass sie wie übliche Deklarativ- und Interrogativsätze behandelt werden und sich nicht als autonome grammatische Kategorie durchsetzen können. Unter den Forschungen, die Exklamationen gewidmet sind, nehmen die synchronkonfrontierenden Untersuchungen nur äußerst wenig Raum ein. Der in dieser Arbeit vorgenommene Vergleich entspringt der Feststellung, dass deutsche Exklamativa in DaF-Lehrwerken behandelt werden, ohne mit hinreichenden Erklärungen didaktischer Art versehen worden zu sein (siehe z.B. Dein Deutsch). Sie werden zwar, hauptsächlich in Dialogen/Dialogmustern, eingeführt, aber ohne jeglichen Kommentar bezüglich ihrer Struktur und charakteristischen Funktion in der fremdsprachlichen Kommunikation. Das führt dazu, dass Exklamativa von Deutsch lernenden Polen kaum verwendet (produktive Fähigkeit) und nicht selten falsch interpretiert werden (rezeptive Fähigkeit). Als Beweis dafür mag der folgende Befund gelten: 40 Germanistikstudenten des ersten und zweiten Studienjahres eines Fremdsprachenkollegs wurden gebeten, deutsche Exklamativa ins Polnische zu übertragen, um zu prüfen, ob sie sich dieser Aufgabe gewachsen zeigen. Es hat sich herausgestellt, dass über die Hälfte der Befragten ernste Probleme mit der richtigen Einschätzung der illokutionären Kraft der deutschen Exklamationen (vor allem der Verb-Erst-Konstruktionen, der Sätze mit der vielleicht-Partikel und der Konstruktionen mit was in der wie-Funktion) hatte. Die meisten Studenten fanden es eigentümlich, dass die mit einem Ausrufezeichen notierten Sätze eine Fragestruktur haben, was davon zeugt, dass sie solchen Sätzen im FSU nicht begegnet sind. Exklamativa sind ihnen im FSU nicht vermittelt worden. Hingegen haben Studenten, die sich in einem deutschsprachigen Land länger aufgehalten haben, die gestellte Aufgabe mühelos bewältigt. Es überrascht, dass Exklamativsätze keine didaktische Explikation verdienen sollen, da sie ein relevantes kommunikatives Bedürfnis befriedigen, nämlich dasjenige, Sprechereinstellungen und –emotionen zum Ausdruck zu bringen. Mit Hilfe der Exklamativsätze lassen sich emotionale Inhalte und Bewertungen vermitteln. Zwar wird in der (vorwiegend englisch- und deutschsprachigen) Fachliteratur die Debatte geführt, welcher Status Exklamativsätzen zukomme, doch es gibt, soweit uns bekannt ist, weder eine konfrontativ ausgerichtete Abhandlung noch eine, die dem Problem der Didaktisierung der Exklamativa im FSU gewidmet wäre. Die vorliegende Arbeit ist als ein Versuch anzusehen, einen Beitrag zur konfrontativen Forschung im Bereich der Exklamativsätze zu leisten, sowie einen Anlass zur Einbeziehung exklamativer Strukturen in den FSU zu geben. Unsere Arbeit setzt sich eine konfrontative Analyse der deutschen Exklamativsätze zum Ziel, um auf dieser Grundlage gewisse Regularitäten in ihrem Bau sowie in der Wiedergabe dieser Sätze im Polnischen aufzufinden. Ferner wird versucht, einige Schlüsse hinsichtlich der Frequenz bestimmter exklamativer Strukturen im Deutschen und Polnischen zu ziehen. Bei dieser Arbeit handelt es sich um den ersten umfangreichen Analysevorschlag, wobei wir die Hoffnung haben, dass Feinheiten und Details im Laufe weiterer Forschungen ausgearbeitet werden können. Gegenstand unserer Analyse bildet ein Korpus deutscher und polnischer Exklamativa, dessen Quelle Radio- und Fernsehsendungen, Presse- und Internetbeiträge, sowie die einschlägige Literatur bilden. Die vorliegende Arbeit gliedert sich in vier Kapitel. Das erste Kapitel möchte einige theoretische Vorüberlegungen zum Problem der Expressivität der Sprache anstellen. Die Rekapitulation des Forschungsstandes soll die wichtigsten Erkenntnisse auf diesem Gebiet darstellen sowie die Vielschichtigkeit dieses Problems vergegenwärtigen. Das zweite Kapitel befasst sich mit der linguistischen Kategorie des Satzmodus. Es werden die wesentlichen Standpunkte zum Modus von exklamativen Äußerungen und zum kategorialen Status der Exklamativsätze dargestellt. In Kapitel drei wird eine detaillierte Charakteristik der Exklamativsätze gegeben, die als Grundlage der vorgenommenen Analyse fungiert. Zuerst wird das Augenmerk auf die funktionale Spezifizierung der Exklamativa gelenkt, dann werden ihre formal geprägten Besonderheiten erläutert. Im Rahmen dieses Kapitels wird auch das Problem der Negationsmöglichkeiten im Falle der deutschen und polnischen Exklamativsätze diskutiert. In Kapitel vier liegt der Schwerpunkt auf der konfrontativen Analyse der deutschen Exklamativsätze und ihrer Äquivalente im Polnischen. Die konfrontative Analyse hat unilateralen Charakter; das Deutsche ist die Ausgangs-, das Polnische die Zielsprache. Es wird überprüft, inwieweit sich deutsche und polnische Exklamativa, die gleiche Funktion besitzen, in ihrer Struktur ähneln und wo wesentliche Unterschiede bezüglich formaler Indikatoren der Exklamativität in den beiden Sprachen bestehen. Anschließend wird eine quantitative Analyse der deutschen und polnischen Exklamativsätze im Korpus vorgenommen. Der Übersichtlichkeit halber werden die Exklamativa nach funktional-formalen Kriterien eingeteilt und in tabellarischer Form dargestellt. Mit Hilfe von Kreis- und Säulendiagrammen wird veranschaulicht, in welcher Quantität die einzelnen Subgruppen innerhalb der deutschen und polnischen Exklamationen auftreten.

The presented doctoral thesis is an attempt at assessing translation of Polish idioms into German. The purpose of the thesis is providing an answer whether translations of Polish idioms into German are correct and selecting translation strategies applied in the process by translators. The thesis consists of two parts. In the first part, which is devoted to theoretical problems, selected issues of phraseology as an independent discipline of science are discussed and the role of an idiom in a language is outlined. In the second part of her thesis, the authoress focuses on specific analytical research determined by the topic of the thesis. The research material used in the analysis was selected from Polish feature texts translated into German. The targets of analyses are 300 idiom-containing sentences in Polish and their translations into German. In each case, assessment of correctness of a translation was performed by comparing the complete sentence in Polish and in German. The field of interest of the authoress included both the canonic form of an idiom as well as its modified form. The analysis is unilateral. It means that Polish is the source language, whereas German is the target language. When comparing a Polish idiom with its translation into German, a degree of equivalence and the kind of applied translation strategy has been established for each pair of sentences. In many cases the authoress submits her own version of a translation. The performed analysis of translation of Polish idioms into a foreign language reveals possibilities of applying the strategies used in translating language games for the purpose. The research has confirmed that the act of selecting a definite translation strategy usually determines and defines the degree of the achieved equivalence. The course of the analysis as well as the obtained data show multi-aspectual and complex character of the process of translating Polish idioms into German. At the same time, they indicate usefulness of further specialist research on the issue.

Proposed in this work wide cultural aspect of translation, focused on the target culture, was displayed from the two perspectives. Firstly, an important thread of the most recent translation studies allows to show how the history and the theory of literature of the target culture change translations, how different interrelations unite them with the contexts of their creation and existence. Different literature theories, also those which exist simultaneously (not uncommonly mutually exclusive), have important influence on the translator’s strategy. It entails with the second aspect of proposed researches, which is the attempt to answer the fundamental questions concerning the shape of the interactive cultures. The descriptive model of research was employed in the presented work. This choice, opposed to the structural-linguistic researches, shuns making unambiguous evaluations concerning the quality of the translation. It is the result of denying utopian concept of equivalence and the category of the translation faithfulness, which previously determined indispensable element of translation’s evaluation. The first chapter of the work discusses Vladimir Nabokov’s translation of A Hero of Our Times. Its essential analysis encompasses proper text of translation only to the insignificant degree. Here the most important translational phenomena became visible in the paratexts of translation, which indicates structuralist orientation. Obviously, it entails Nabokov’s theoretical premises towards translations, which in the critical literature are known as the doctrine of „literary translation”. Anna Dergatcheva formulates the phenomenon of Nabokov’s translation in an interesting way. She indicates the relations of discussed translation with menippean satire, which in translatology is understood as the rule (not genre) modeling narrative texts as peculiar as translator’s introduction and footnotes. In the last part of discussed chapter the ruminations of Tamara Brzostowska-Tereszkiewicz are presented. The researcher considers Nabokov’s activity as, so called, parnassian model of literary translation. The second chapter titled Structuralist Translation proves that the awareness of the necessity to adapt translation to original text, expressed usually with the concept of equivalence, is common for both Polish and English translators of Lermontov’s novel. What is interesting, the feature of this types of strategy reveals also translations made after the cultural turn (Marian Schwartz 2004 and Natasha Randall 2009). The third chapter transfers accent from reflection on structuralist vision of translation into postcolonial aspect, visible in the latest English translation of A Hero… made by Nicolas Pasternak Slater with Andrew Kahn’s introduction. Starting point for ruminations on postcolonial inclinations of Lermontov’s oeuvre (original text) and its translation is the presentation of the postcolonial researches in Russia as well as the characteristics of Russian imperialism. Both issues let throw new light on Slater’s translation. The postcolonial aspect of English translation of Lermontov’s novel allows to present the phenomenon of translation as hermeneutical act, and the text of translation i.e. the latest English translation as the manifestation of translator’s exegetical attitude (chapter four). The final, fifth, chapter of the work, written on the basis of the analysis of Princess Mary’s Polish translations from 1844, 1848 (incomplete translation made by Leszek Dunin-Borkowski) and 1890, discusses the way Polish traslatology awareness was modeled in 1822−1891. The peculiarity of Polish translatological idea was presented as well as the role of Adam Mickiewicz in its shaping. The last part of the chapter presents the descriptive analysis of Teodor Koën (1848), Czesław Mąkowski (1890) and Leszek Dunin-Borkowski’s translations.

Niniejsza praca magisterska jest poświęcona zagadnieniu płci w języku i kulturze, które zostanie ukazane z perspektywy dwu sąsiednich kultur – polskiej i litewskiej. Celem pracy jest ukazanie językowych sposobów wyrażania płci żeńskiej na płaszczyźnie leksykalnej i słowotwórczej w języku polskim i litewskim. Norma oraz zwyczaj językowy w zakresie nazw żeńskich odtworzone zostały w tej pracy na podstawie opracowań normatywistycznych oraz licznych, zwłaszcza w języku polskim, prac językoznawczych. Najnowsze tendencje natomiast zostały zilustrowane przykładami pochodzącymi ze współczesnych tekstów prasowych. Materiał do analizy językowej uzyskano metodą słownikową oraz metodą ekscerpcji wybiórczej. Bazą źródłową posłużyły dane językowe zawarte w słownikach oraz teksty z periodyków polskich „Polityka” i „Viva!” oraz litewskich „Veidas” i „Žmonės” z lat 2000-2014. Praca składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale teoretycznym zostały omówione najważniejsze założenia teorii kognitywistycznej, pojęcie językowego obrazu świata oraz problematyka mieszcząca się w zakresie lingwistyki płci (gender linquistics). W drugim rozdziale rekonstruuje się wizerunek kobiety w języku polskim i litewskim na podstawie znaczenia i nacechowania emocjonalnego leksemów należących do pól leksykalnych kobieta i moteris. Kolejny rozdział jest poświęcony analizie żeńskich odpowiedników nazw męskich w kilku grupach znaczeniowych (tytuły naukowe, tytuły służbowe, nazwy zawodów i nazwy charakteryzujące)... [toliau žr. visą tekstą]
Šis magistro darbas yra skirtas aptarti lyčių klausimą kalboje ir kultūroje, kuris bus parodytas iš dviejų kaimyninių kultūrų perspektyvos - lenkų ir lietuvių. Darbo tikslas yra parodyti kalbinius moteriškosios lyties išraiškos būdus, atsižvelgiant į lenkų ir lietuvių kalbų leksiką ir žodžių darybą. Normos ir kalbos tradicijos susijusios su moteriškais vardais šiame darbe buvo atkurtos remiantis normatyviniais leidiniais ir lenkų kalbos lingvistiniais darbais. Tačiau naujausios tendencijos iliustruojamos pavyzdžiais iš šiuolaikinės spaudos tekstų. Medžiaga skirta kalbų analizei buvo gauta naudojant žodynų ir selektyvų ištraukų metodą. Remiausi lingvistiniais duomenimis, esančiais žodynuose, o taip pat tekstais iš 2000-2014 m. lenkiškų periodinių žurnalų "Polityka" ir "Viva!" ir lietuviškų "Veidas" ir "Žmonės". Darbą sudaro keturi skyriai. Teoriniame skyriuje buvo aptartos svarbiausios kognityvinės teorijos, kalbos pasaulėvaizdžio sąvoka, o taip pat problematika susijusi su lyties lingvistikos (gender linguistics) koncepciją. Antrajame skyriuje yra rekonstruojamas moters įvaizdis lenkų ir lietuvių kalbose remiantis stilistinių sinonimų, priklausančių semantiniams laukams kobieta ir moteris, analize. Kitame skyriuje nagrinėjami moteriškosios giminės atitikmenys, pateikti keliose semantinėse grupėse (mokslo laipsnių, pareigybių, profesijų pavadinimai ir apibūdinantieji pavadinimai). Jame aptariami jų darybos būdai, išvardintos priežastys, dėl kurių yra blokuojama... [toliau žr. visą tekstą]
This master's degree work (Women`s names in Polish and Lithuanian languages is tradicion, norm and newest tendencies) is dedicated to the question of sex in a language and culture, that will be shown from the perspective of two nearby cultures - Polish and Lithuanian. The aim of the work is to show linguistic methods of expression of women`s sex on a lexical and word-formation base in Polish and Lithuanian languages. A standart as well as language customs in the sphere of the women`s names were investigated on the basical searching of normative and also personal investigations especially in Polish linguistic works. The newest tendencies towards this work were illustrated by examples from modern media ( texts). All material of the language analysis was managed to get by using lexicographic dictionaries and also using a method of selection texts in different Polish and Lithuanian magazines and newspapers. All this material was written with the help of language dictionaries and original sources of "Politician" and "Viva!”, and using also Lithuanian "Veidas" and "Žmonės" magazines from 2000-2014. The work consists of four sections. The major grounds of theory of cognitivist were discussed in a theoretical part as well as the concept of language understanding of the world also range of problems, that are contained in the sphere of sex linguistics (gender of linquistics). In the second section the image of women is reconstructed in the Polish and Lithuanian languages on the basis... [to full text]

Niniejsza praca poświęcona jest charakterystyce nauczania języka macedońskiego w Polsce i na Ukrainie, a dokładniej błędom w użyciu języka macedońskiego przez polskich i ukraińskich studentów. Skoncentrowano się tu w głównej mierze na błędach, które wynikają z macedońsko-polskich i ukraińskopolskich interferencji. Dwoma kluczowymi terminami w naszych badaniach są 1. interferencje 2. dewiacje. Dewiacje w użyciu języka obcego z jednej strony, oraz interferencje w języku ojczystym z drugiej, są dwoma, różnymi zjawiskami, pomimo iż często pokrywają się ze sobą w praktyce i są utożsamiane w teorii. W zasadzie interferencje mogą zawierać dewiacje lub mogą nie zawierać dewiacji, podobnie jak dewiacje mogą być rezultatem interferencji jak również mogą nie mieć widocznego interferencyjnego źródła. W związku z tym, dewiacje dzielimy na dewiacje interferencyjne i wolne dewiacje, natomiast interferencje na niedewiacyjne interferencje i dewiacje interferencyjne. Sfera w której dewiacje i interferencje pokrywają się ze sobą są głównym przedmiotem naszej pracy, są to dewiacje interferencyjne (oznaczane w tekście: ID). Badaniami nad ID zajmuje się kilka dyscyplin językoznawczych. W owej pracy omówiono ujęcie problemu przez metodykę nauczania, glottodydaktykę, lingwistykę porównawczą, dewiatologię, psycholingwistykę i lingwistykę stosowaną w związku z ID. Wszystkie te interdyscyplinarne nauki w większym lub mniejszym stopniu dotyczą zagadnienia ID. Badanie dewiacji leży w obszarze zainteresowania nauki. W tym konkretnym przypadku, przedmiot badań z zakresu ID przy nauce języka macedońskiego w Polsce i na Ukrainie zawarty jest przede wszystkim w bazie informacji, która będzie stanowić ogromną pomoc podczas rozwoju macedońskiej lingwistyki stosowanej, a dokładniej w wypracowaniu skutecznych metod nauczania języka macedońskiego jako obcego. Sama metodyka nauczania języka macedońskiego nie jest celem owej pracy, i chociaż w kilku zdaniach zawarto rady dotyczące metodyki, dotyczyło to jedynie przypadków, kiedy analiza konkretnej ID bezpośrednio wiązała się z metodą jej zapobiegania. W rozdziale drugim poświęcono uwagę tym aspektom, które odnoszą się do teoretycznej i technicznej strony nauczania ID, to znaczy tym nieuniknionym faktom, których uczący się nie jest w stanie przewidzieć. Tu należy wspomnieć przede wszystkim o różnicy miedzy bilingwizmem występującym w swym naturalnym środowisku (na terytoriach zasiedlonych przez ludność mieszaną) i bilingwizmem w warunkach uniwersyteckich. Nasza praca zajmuje się bilingwizmem akademickim, który charakteryzuje się naruszoną spontanicznością komunikacji. Biorąc pod uwagę fakt, iż ośrodkiem (locus) interferencji jest osoba dwujęzyczna, należy wziąć pod uwagę psychologiczne aspekty nauczania języka, które wpływają także na zjawisko ID. Wagi wrodzonej predyspozycji nie można negować, ale nie należy także wyolbrzymiać. Intuicja językowa, która jest wyjątkowo ważna, definiowana jest jako intuicyjna zdolność organizowania wypowiedzi, przede wszystkim, zdolność odgadnięcia przy pomocy intuicji właściwej formy, konstrukcji itp. na podstawie tekstów, z którymi mówiący miał wcześniej kontakt. Komunikatywna wartość nauczanego języka musi być odczuwana przez studenta, a do tego dochodzi najczęściej w środowisku języka ojczystego. Sam charakter uczącego się ma duży wpływ na aktywowanie pasywnej znajomości języka, względnie języka mówionego. Przyswajanie języka obcego jest bezpośrednio zależne od metod nauczania. Przyczyna występowania wielu ID może leżeć w nieodpowiedniej i/lub niedopracowanej metodyce. Właśnie dlatego ID jest miarą i wyznacznikiem skuteczności rozwiązań metodycznych. Dwoma elementami, które są decydujące przy wyborze materiału do badań nad ID są grupy testowe i źródła (pisane i ustne). W charakterystyce grup testowych ważne jest, aby określić poziom znajomości języka. Trzeba brać pod uwagę językową przeszłość studenta, to znaczy jakie inne języki zna, a jakich uczy się w danym momencie. ID pojawiają się w każdym tekście o dowolnej długości, dlatego należy uwzględnić jak najbardziej zróżnicowane teksty. Pomiędzy poszczególnymi tekstami inwentarz ID może się znacznie różnić. Jeszcze zanim rozpocznie się badanie ID, należy poświęcić należytą uwagę samym językom, między którymi dochodzi do interferencji, na pierwszy i drugi język w procesie interferencji. Aby zauważyć dewiacje wystarczy znać tylko jeden (drugi) język, ale aby rozpoznać interferencję należy dobrze znać oba języki. Nietrudno przeoczyć interferencyjność niektórych dewiacji. Poprzez zestawienie ze sobą dwóch systemów językowych, można z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć interferencje między nimi. Weinreich zaleca nawet symultaniczne zestawienie systemów i przewidywanie interferencji jeszcze zanim rozpocznie się badanie prawdziwych interferencji. Trzeci rozdział tej pracy jest próbą przewidzenia interferencji w użyciu języka macedońskiego przez osoby, których pierwszym językiem jest język polski lub ukraiński. Podstawą podziału ID, według którego organizowana jest owa praca, jest podział ze względu na dziedziny języka, w których dochodzi do interferencji, więc w taki też sposób je analizowaliśmy: fonetyczno-fonologiczne, ortograficzne, leksykalno-semantyczne, morfologiczne, słowotwórcze oraz syntagmatyczne ID. Spośród nich najwięcej uwagi poświęciliśmy fonetyczno-fonologicznym (rozdział IV), leksykalno-semantycznym (rozdział V), morfologicznym (rozdział VI) i składniowym ID (rozdział VII). Przesłankami za fonetyczną poprawnością w mówieniu w języku obcym są obiektywne zbieżności i rozbieżności w artykulacyjnej bazie pierwszego i drugiego języka, oraz lenistwo i uporczywość subiektu, które powodują tworzenie nowych edycji artykulacyjnych. Artykulacja jest fizyczną czynnością. Nowa baza artykulacyjna wymaga większego wysiłku, wypracowania nowych nawyków wymowy. Pozajęzykowe czynniki odgrywają ogromną rolę w formowaniu nawyków artykulacyjnych. Słuch i umiejętność odtwarzania zasłyszanych dźwięków zazwyczaj uważa się za decydujące w procesie przyswajania obcej wymowy. Istotne znaczenie mają umiejętności aktorskie oraz talent muzyczny. Ci, którzy takiego talentu nie mają, a którzy są leniwi w kwestii artykulacji jako czynności fizycznej, będą mówić w języku obcym korzystając z bazy artykulacyjnej pierwszego języka, będą ośrodkiem interferencji. Fonologiczne ID są bardziej osobliwe niż fonetyczne. Fonetyczne ID w zasadzie nie powodują blokady komunikacji. Blokadę, niezrozumienie i nieścisłość u odbiorcy mogą powodować fonologiczne ID, przede wszystkim nierozróżnianie fonemów. Fonetyczne ID powodują "obcy akcent", który dla odbiorcy może być przyjemny, może go denerwować lub może mieć charakter neutralny. Kwestia fonetycznych ID leży w artykulacji. Problemu fonologicznych ID nie da się rozwiązać przez zmianę artykulacji. Okazuje się, że dużo łatwiej jest się nauczyć nowej artykulacji niż nadać pewnej artykulacji status fonemu i włączyć ją do systemu fonologicznego. W takich przypadkach niemożność audytywnego odbioru być może należy uzupełnić odbiorem wizualnym. Czytanie, jako metoda nauczania języka obcego pomaga lepiej rozróżniać fonemy i ograniczyć występowanie fonologicznych ID. W pracy tej zawarto także typologię fonetyczno-fonologicznych interferencji, której autorem jest Weinreich (1979 : 45-47). Rozróżniamy trzy typy fonetycznofonologicznych interferencji: 1) nierozróżnianie fonemów - z tym zjawiskiem mamy do czynienia, gdy w drugim systemie występują fonemy, których nie ma w pierwszym i odwrotnie 2) hiperdyferencjacja fonemów, gdy dwóm fonemom pierwszego systemu odpowiada tylko jeden fonem w systemie drugim, oraz 3) zastępowanie głosek. Pierwsze dwa typy są przede wszystkim fonologiczne, zaś trzeci typ jest fonetyczny. Najczęstszymi fonetycznymi i fonologicznymi ID, które występują w mowie polskich i ukraińskich studentów są następujące: – zła wymowa ќ i ѓ (zastępowanie głosek); – asymilacja ze względu na miękkość w sekwencjach /ти/ i /ди/, realizowana przez miękką wymowę spółgłoski lub "twardą" wymowę samogłoski. Ta dewiacja występuje tylko w wymowie ukraińskich studentów; – zła wymowa zgłoskotwórczego р, nieznanego w ukraińskim i polskim; – dewiacje w stopniu miękkości macedońskiego л. Przede wszystkim półmiękka wymowa twardego л, charakterystyczna dla studentów w Polsce. – ID o niskim stopniu odporności w wymowie spółgłosek welarnych: wymowa macedońskiego г jako [γ] u studentów ukraińskich, pod wpływem ukraińskiego systemu fonologicznego i graficznego, oraz udźwięcznienie interwokalicznego х u polskich studentów; – odstąpienie od standardowej wymowy samogłosek e i o u studentów ukraińskich; – problemy z przyswojeniem systemu akcentowego. Ze względu na to, że język macedoński ma stabilny fonetyczny akcent, utrudnienia w przyswojeniu prawideł akcentowania są relatywnie niewielkie. Największa część ortograficznych ID jest następstwem fonetycznych i fonologicznych interferencji. Istnieją także ID, które są wyłącznie ortograficzne i nie mają związku z fonetyką ani fonologią. Wśród polskich studentów pierwsze pojawiające się błędy powiązane są z różnicą pomiędzy alfabetem łacińskim i cyrylicą. W tekstach pisanych pismem ręcznym najczęstszymi błędami są т zamiast м, i и zamiast у, zaś w tekstach pisanych na komputerze „б” zamiast „в”. Błędy te są eliminowane bardzo szybko i nie mają większego naukowego znaczenia. Fonetyczność macedońskiej ortografii jest główną przyczyną, dla której polscy i ukraińscy studenci nie mają trudności z jej przyswojeniem, ale jednocześnie wywołuje kilka powtarzających się ortograficznych ID. Dewiacje ortograficzne pojawiają się w związku z oznaczaniem miękkości. Miękkość pięciu miękkich spółgłosek w języku macedońskim zaznaczana w samych grafemach: w przypadku ќ i ѓ przez znak diakrytyczny, w љ i њ przez element graficzny z prawej strony. W polskim i ukraińskim miękkości przeważnie nie oznacza się w samej literze spółgłoski, jedynie przy pomocy samogłoski i w języku polskim lub znaku miękkiego w języku ukraińskim Podziału leksyki na potrzeby procesu nauczania języka obcego zazwyczaj dokonuje się ze względu na temat lub częstotliwość używania. Metoda częstotliwości musi być w podręcznikach do nauki języka obcego połączona z metoda tematyczną. Pracując z większością wydanych do tej pory podręczników do nauki języka macedońskiego jako języka obcego doszliśmy do wniosku, że znaczenie częstotliwości jako kryterium jest niedoceniane. Częstotliwość jest nadzwyczaj znaczącym kryterium podziału leksyki ze względu na kurs dostosowany do poziomu studentów. Kursy poziomu A1 i A2 mogą być zorganizowane z pomocą około 1000 słów, ale słowa te muszą być starannie dobrane. Tempo z jakim obcojęzyczny student przyswoi leksykę języka macedońskiego zależy przede wszystkim od realnych międzyjęzykowych leksykalno-semantycznych zbieżności i rozbieżności. Język macedoński jest genetycznie spokrewniony z polskim i ukraińskim, dlatego ma relatywnie dużo zbieżności na podłożu leksykalnym. Zbieżności, a zwłaszcza międzyjęzykowa homonimia jest siłą, która przeciwstawia się zjawisku ID. Dyferencjacja (rozbieżności) jest siłą działającą w przeciwnym kierunku, podtrzymuje zjawisko ID. Poczyniliśmy próbę przedstawienia statystyczno-matematycznego przeglądu zmienności częstej leksyki w języku macedońskim w porównaniu z ukraińskimi oraz polskimi odpowiednikami leksykalnymi. Analiza uwzględnia 1466 słów. Każdemu słowu został przyporządkowany współczynnik dyferencjacji (dalej w tekście oznaczony KD) w skali od 0 (minimum, tj. międzyjęzykowa homonimia) do 3 (maksymalne zróżnicowanie). Rachunek zróżnicowania 1466 częstych wyrazów języka macedońskiego w porównaniu z polskimi i ukraińskimi odpowiednikami ukazuje średnią wartość KD: w stosunku do języka ukraińskiego jest to 1,93 a w stosunku do języka polskiego 2,08. KD otrzymane przy pomocy tego rachunku daje wiarygodne informacje dotyczące potencjalnego aktywnego użycia języka macedońskiego. Niższe o 0,15 KD leksyki języka ukraińskiego informuje o pewnym uprzywilejowaniu ukraińskich studentów w porównaniu z polskimi pod względem zapamiętywania słów i ich aktywnego użycia. Aby uzyskać lepszy obraz biernej znajomości języka sporządziliśmy także rachunek zrozumienia wybranych 1466 słów. Zrozumienie, ze względu na logikę przedmiotu, jest odwrotnie proporcjonalne do zróżnicowania. Współczynnik zrozumienia (KR) przeliczamy na skalę od 0 (minimum zrozumienia) do 3 (znaczenie jest oczywiste dla wszystkich studentów). KR macedońskich wyrazów w pewnej teoretycznej, idealnej sytuacji, w której słuchacz zna tylko jeden język jako pierwszy i nie zna żadnych innych języków, wynosi: 1,09 gdy pierwszym językiem jest ukraiński i 0,94 gdy jest to polski. Realna sytuacja jest jednak inna. Są studenci, którzy intensywnie mówią tylko jednym językiem (ojczystym), ale nie ma studentów, którzy nie maja choćby pasywnej znajomości innych języków. Aby otrzymać realny KR wzięliśmy pod uwagę średnią znajomość międzynarodowej leksyki, którą mają wszyscy studenci bez wyjątku, a w przypadku studentów ukraińskich wliczyliśmy także znajomość języka rosyjskiego, który ma decydujące znaczenie. W ten sposób otrzymaliśmy realne KR, które dla polskich studentów wynosi 0,99 a dla ukraińskich dużo więcej - 1,26. Zrozumienie jest wyjątkowo ważne w początkowych fazach nauczania języka. Aby biernie posługiwać się językiem, a dokładniej aby student mógł samodzielnie czytać teksty, niezbędne jest zrozumienie pewnego procentu wyrazów. Czytanie, czyli bierne użycie języka prowadzi do szybszego umożliwienia posługiwania się językiem aktywnie. KR wykazało, że ukraińscy studenci mają przewagę nad polskimi, a przyczyną tak dużej różnicy (0,27) jest znajomość języka rosyjskiego, bez względu czy jest to czynna czy bierna znajomość. W pracy tej dokonaliśmy przeglądu bardziej charakterystycznych i częstszych leksykalno-semantycznych ID w mowie polskich i ukraińskich studentów. Do naszego przeglądu zaliczyliśmy następujące dewiacje: година zamiast час, час zamiast време, акцептира zamiast прифаќа/прифати, ако zamiast како, некогаш zamiast еднаш, еден пат zamiast еднаш, мора zamiast може, имам надеж zamiast се надевам, во куќа zamiast дома, има на име zamiast се вика, познае zamiast запознае, во ноќ zamiast ноќе, mylenie види i гледа, mylenie каже i вели, сум zamiast има, zbyt częste używanie пријатен (пријатна, пријатно), некаков (некаква, некакво, некакви) zamiast некој (некоја...), се зачувува zamiast се однесува, очигледно zamiast се разбира, со себе zamiast заедно, itd. Najczęściej występują wśród tych dewiacji interferencje, jednak są też takie, które nie mają jasnego interferencyjnego źródła jak na przykład użycie мора zamiast може. Słowotwórcze ID w mowie polskich i ukraińskich studentów są rzadsze i mniej regularne niż leksykalno-semantyczne i morfologiczne i relatywnie ciężko je usystematyzować. Częstą dewiacją jest użycie sufiksu -ува przy czasownikach. Sufiks -ува jest jednym z najbardziej produktywnych w języku macedońskim, jednak w mowie studentów zbyt często używany jest hiperpoprawnie i bez potrzeby. Takie dewiacje powiązane są także z kategorią aspektu czasownika, dlatego w przypadku błędnego użycia -ува mamy też często do czynienia z błędnym aspektem: niedokonany, zamiast dokonanego czasownika. Badania dotyczące wypowiedzi studentów wykazują, że problem interferencji związany jest głównie z morfologią. Najwięcej ID w ogóle oraz największa część ID o wysokim stopniu odporności w wypowiedziach polskich i ukraińskich studentów wynika z braku umiejętności prawidłowego tworzenia i/lub nieprawidłowego zastosowania form wyrazowych języka macedońskiego. Studentom uczącym się języka macedońskiego w Polsce i na Ukrainie największy kłopot sprawia tworzenie i użycie niektórych form czasownika, zastosowanie rodzajnika postpozycyjnego oraz językowych środków deiktycznych. Największa część morfologicznych ID ma związek ze zrozumieniem i zastosowaniem kategorii gramatycznych. Dewiacje tego typu koncentrują się wokół czterech czasów przeszłych i wszystkich struktur, w skład których wchodzi jedna z form czasownika, tzw. forma na -l (czas przeszły nieokreślony, czas zaprzeszły, tryb warunkowy) lub forma imperfectum czasownika (czas przeszły określony, czas zaprzeszły, czas przyszły w przeszłości). Na tym obszarze ogniskują się ID związane z systemem form czasownikowych. Inne formy czasownika nie są przyczyną tak wielu ID. Z analizy pisemnych i ustnych wypowiedzi studentów wysnuto wniosek, że największe trudności w procesie tworzenia formy czasownika są wywołane przez samogłoskę występującą przed końcówką, na końcu tematu. Analiza macedońskiego systemu form czasownikowych wskazuje, że te problemy nie powinny się pojawiać w przypadku czasowników niedokonanych, a w przypadku czasowników dokonanych grupy -a i -i można je minimalizować. Czasowniki dokonane grupy -e mają aż cztery warianty samogłoski w temacie, dlatego w ich przypadku warto zapamiętać najczęściej występujące w wypowiedziach czasowniki, których listę przedstawiono w części VI.1.1. Ze względu na dużą częstotliwość występowania ID związanych z tworzeniem form czasów przeszłych w pracy zaprezentowano kilka propozycji metodycznych mogących zapobiec temu zjawisku, min. zaproponowano użycie pojęć czas prosty i złożony (zamiast określony i nieokreślony). Terminy te są bardziej przejrzyste i wyraziste, co znalazło praktyczne potwierdzenie w pracy lektorskiej. ID związane z zastosowaniem form czasu przeszłego są przede wszystkim rezultatem skrzyżowania dwóch kategorii gramatycznych (kategorii imperceptywności i czasowej określoności) nieznanych w językach polskim i ukraińskim. W przypadku, gdy język obcy posiada kategorię nieistniejącą w języku ojczystym uczącego się, głównych przyczyn ID należy upatrywać właśnie w związku z tym obszarem, tj. na polu dystrybucji form uwarunkowanych kategorialnie. Błędy związane z użyciem lub brakiem zastosowania morfemu rodzajnika występują w wypowiedziach studentów zazwyczaj do końca procesu uczenia się języka macedońskiego, w związku z czym można w tym przypadku mówić o dewiacjach o wysokim stopniu odporności. Bardzo trudno je wyeliminować z powodu subiektywizmu kategorii określoności w systemie imiennym języka macedońskiego. Mimo to, zarówno przykłady błędnego użycia jak i błędnego pominięcia rodzajnika potwierdzają, że możliwe i konieczne jest zdefiniowanie zasad jego stosowania. Należałoby zwrócić na nie baczniejszą uwagę niż dotychczas, co dotyczy nie tylko pracy lektora, ale w ogóle metodyki nauczania języka macedońskiego jako obcego. Podręczniki języka macedońskiego dla obcokrajowców powinny te zasady prezentować. W rozdziale siódmym przyjrzano się najczęściej występującym w wypowiedziach typom ID w dziedzinie składni. W obszarze syntaksy można wyróżnić kilka punktów zapalnych, które, choć mniej istotne niż te z zakresu morfologii, odgrywają dużą rolę w ocenie poprawności wypowiedzi. Najistotniejszym problemem jest duplikacja dopełnienia. Szyk zdania jest dziedziną szczególnie narażoną na powstawanie interferencji językowych w procesie uczenia się języka obcego. Dewiacje związane ze stosowaniem pomocniczych części mowy również należą do zakresu składni. W pracy skupiono się na przypadkach błędnego użycia przyimków i spójników. Wymienione cztery typy dewiacji składniowych są najczęstsze w wypowiedziach polskich i ukraińskich studentów uczących się języka macedońskiego. Ze względu na brak deklinacji, form przypadka oraz potrzebę wyrażenia relacji określanych przez te formy w innych językach, przyimki odgrywają większą rolę w języku macedońskim niż w językach polskim i ukraińskim. Z punktu widzenia polskiego i ukraińskiego studenta, macedońskie przyimki często pod względem formy przypominają przyimki polskie czy ukraińskie, ale występują w zaskakujących kontekstach. Dziwi także częstotliwość ich występowania. Podwójne, zduplikowane dopełnienie często wydaje się polskim i ukraińskim studentom specyficzną a nawet nielogiczną strukturą językową, której istnienie przeczy zasadzie ekonomii języka poprzez wprowadzanie krótkich form zaimka „tam, gdzie nie są one potrzebne”. W teorii istnieje kilka zasad regulujących użycie i sposób wprowadzenia zduplikowanego dopełnienia. Z punktu widzenia dydaktyki można sformułować pytanie, w jaki sposób przekazać te zasady studentom, ale praktyka pokazuje, że nie brak znajomości reguł jest przyczyną powstawania błędów. Aby zrozumieć mechanizm powstawania dewiacji związanych z duplikacją dopełnienia trzeba zwrócić uwagę na dewiacje związane z użyciem rodzajnika. W rozdziale ósmym zaprezentowano wnioski dotyczące interferencji i dewiacji językowych w wypowiedziach polskich i ukraińskich studentów uczących się języka macedońskiego. Potwierdzono, że można wyodrębnić dwa obszary, na których te zjawiska występują najczęściej, jeden w systemie imiennym, drugi w systemie czasownikowym języka macedońskiego. Nie są to zjawiska jednostkowe, można je pogrupować czy też wyodrębnić ich szeregi. Najważniejszym punktem zapalnym w systemie imiennym jest kategoria (nie)określoności, wyrażana za pomocą morfemu rodzajnika. W związku z tą kategorią pozostaje struktura duplikacji dopełnienia, ponieważ jest ona zależna od stopnia określoności dopełnienia. Duplikacji dokonuje się poprzez zastosowanie krótkich form zaimków, co z kolei stanowi kolejne źródło dewiacji językowych w systemie imiennym (mowa tu o formach i dystrybucji zaimków osobowych, szczególnie ich krótkich form). Czwartym elementem tego szeregu jest problem związany z prawidłowym szykiem zdania, ponieważ aż do 90% dewiacji w zakresie składni dotyczy miejsca w zdaniu krótkiej formy zaimka. W celu doskonalenia sposobów nauczania języka macedońskiego należy sporządzić klasyfikację przyczyn ID, według określonych, przemyślanych kryteriów. Podstawowego podziału ID dokonano uwzględniając obszar systemu językowego (fonetykę, fonologię, morfologię itd.). Wzięto również pod uwagę kilka innych kryteriów: stopień odporności, wysiłek intelektualny, relewancję, stopień dewiacji i inne.

Głębokie zmiany polityczne zapoczątkowane w 1989 roku, stworzyły warunki do rozwoju w Polsce systemu wolnych i demokratycznych wyborów władzy ustawodawczej i wykonawczej. Uchwalenie Konstytucji RP przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997, stanowi pewną cezurę zamykającą okres głębokiej transformacji polskiego systemu politycznego. W ciągu tego okresu, polskie elity polityczne dojrzewały do nowych warunków i standardów demokratycznych. Mimo to, trudno powiedzieć, iż elity władzy, szczególnie ustawodawczej, w pełni do standardów demokratycznych się przystosowały. Kolejne spory i kryzysy polityczne, jednoznacznie wskazują, iż proces dojrzewania młodej polskiej demokracji trwa nadal. Wśród morza chaosu politycznego, z pewnością na uwagę zasługuje urząd Prezydenta RP. Mimo mniejszej roli, którą zakłada Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, urząd Prezydenta zawsze był w mniejszym lub większym stopniu najstabilniejszym elementem systemu politycznego. Co więcej, kandydaci na urząd głowy państwa musieli i muszą legitymować się o wiele większą dojrzałością polityczną niż kandydaci w wyborach władzy ustawodawczej. Każde kolejne wybory prezydenckie w Polsce charakteryzowały się użyciem na coraz większą skalę środków perswazji, tak w reklamach politycznych jak i w debatach.

Wymiana wirtualna w nauczaniu języka polskiego jako obcego na poziomie A1 – polsko-włoskie studium przypadku W dzisiejszym zglobalizowanym świecie konieczne jest kształcenie nie tylko umiejętności podstawowych, takich jak czytanie, pisanie, liczenie, zdolności techniczne czy znajomość języków obcych, ale także tych bardziej złożonych, jak przedsiębiorczość, krytyczne myślenie, kompetencje międzykulturowe i obywatelskie, zdolność rozwiązywania problemów i uczenia się oraz umiejętności w zakresie technologii cyfrowych. Jedną z kompetencji kluczowych w edukacji XXI wieku niezmiennie pozostaje umiejętność posługiwania się językami obcymi, która – jak każda dziedzina edukacji – powinna odpowiadać na aktualne potrzeby młodych ludzi. Jako że kontakty między nimi zachodzą już nie tylko w sposób bezpośredni, ale często także przez internet, ich kształcenie powinno uwzględniać również ten czynnik. Wymiany wirtualne – określane także jako telewspółpraca, międzykulturowa wymiana online, e-tandem czy teletandem – są jedną z form nauczania języków obcych wspomaganego komputerowo (CALL), która wydaje się adekwatna do potrzeb uczących się w XXI wieku. Wymiany wirtualne definiowane są jako forma kształcenia obejmująca zaangażowanie grup studentów w międzykulturową interakcję i współpracę, odbywające się online z partnerami z odmiennych kulturowych kontekstów lub lokalizacji geograficznej pod przewodnictwem nauczycieli lub/i przygotowanych do tego celu facylitatorów. Prowadzone w ostatnich dekadach badania naukowe potwierdzają liczne korzyści płynące z udziału w tego typu projektach. Należą do nich między innymi wzrost kompetencji międzykulturowych i językowych, rozwój umiejętności cyfrowych, zwiększenie umiejętności pracy w grupie oraz pozytywny wpływ na autonomię uczniowską. Uczestnikami większości opisywanych w literaturze projektów telewspółpracy są uczniowie na zaawansowanym lub średniozaawansowanym poziomie biegłości językowej, a języki będące przedmiotem wymiany należą do grupy najczęściej nauczanych języków w Europie – przeważnie jest to angielski, często niemiecki, hiszpański i francuski, a nierzadko także włoski. Istnieje jednak niewiele badań nad zastosowaniem wymian wirtualnych w dydaktyce języków rzadko nauczanych, a jedynym przykładem telewspółpracy, w której studenci posługiwali się językiem słowiańskim na poziomie początkującym są projekty prowadzone przez rusycystkę Liudmilę Klimanovą. Niniejsza praca doktorska jest próbą kontynuacji wysiłków tej badaczki, zmierzających do wypełnienia luki w literaturze odnośnie badań nad telewspółpracą, w której wykorzystuje się język z grupy rzadko nauczanych – w tym przypadku język polski – na poziomie początkującym. Autorka stawia sobie za zadanie ukazanie wymian wirtualnych jako nowoczesnej formy nauki odpowiadającej na potrzeby dzisiejszej edukacji, a także szczegółowe przedstawienie ich zastosowania w dydaktyce języka polskiego jako obcego na poziomie początkującym. Do celów naukowych pracy, osiąganych za pomocą analizy środków leksykalnych stosowanych przez studentów podczas projektu, należy stwierdzenie, jakie teorie uczenia się/akwizycji językowej mają zastosowanie w procesie dydaktycznym prowadzonym w ramach wymian wirtualnych. Kolejnym celem naukowym – zrealizowanym poprzez analizę treści kulturowych przekazywanych przez partnerów projektu – jest określenie, na ile propozycje programowe w zakresie nauczania kultury w dydaktyce języka polskiego jako obcego są adekwatne dla uczenia się w środowisku online. Celem dysertacji o charakterze dydaktycznym jest natomiast opracowanie programu telewspółpracy, adekwatnego dla początkujących uczących się języka polskiego jako obcego. Podstawą dla prezentowanych badań są trzy projekty polsko-włoskiej telewspółpracy, przeprowadzone kolejno w latach 2018/2019, 2019/2020 i 2020/2021 pomiędzy uczącymi się języka polskiego na Uniwersytecie w Turynie a studentami języka włoskiego na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie na poziomie A1. Omawiana rozprawa doktorska składa się z siedmiu rozdziałów, z których trzy pierwsze tworzą część teoretyczną, trzy kolejne stanowią część badawczą, a ostatni rozdział ma charakter podsumowujący. W Rozdziale I nakreślono teoretyczne podstawy pracy – omówiono status glottodydaktyki jako dziedziny naukowej oraz miejsce, jakie zajmuje w niej glottodydaktyka polonistyczna. To w jej obszarze mieszczą się przedstawione w dysertacji rozważania. Następnie pokrótce omówione zostały najważniejsze teorie akwizycji językowej i uczenia się, które mają wpływ na aktualny stan dydaktyki językowej. W Rozdziale II opisano, jak uczenie się języków obcych – poprzez udział w wymianach wirtualnych – odpowiada na wyzwania edukacji XXI wieku. Przedstawiono zestaw kompetencji niezbędnych uczącym się we współczesnym świecie, ze szczególnym uwzględnieniem umiejętności językowych, cyfrowych, osobistych, społecznych i w zakresie uczenia się oraz międzykulturowych, ponieważ to one rozwijane są w projektach opartych na telewspółpracy. Te ostatnie stały się też przyczynkiem do rozważań na temat dydaktyki kultury w nauczaniu języków obcych, szczególnie w kontekście nauczania języka polskiego jako obcego. Poruszono również kwestię kompetencji koniecznych nauczycielom w XXI wieku oraz zestawu umiejętności potrzebnych do skutecznej koordynacji wymian wirtualnych. Celem Rozdziału III jest przedstawienie miejsca wymian wirtualnych w nauczaniu wspomaganym komputerowo. Zaprezentowano w nim historię i definicje tej dziedziny, a także ukazano jej znaczenie w nauczaniu języka polskiego jako obcego. Dalszą część rozdziału poświęcono zagadnieniom związanym bezpośrednio z telewspółpracą – omówiono definicje i chronologię rozwoju tej formy nauki, a następnie tematykę projektowania wymian wirtualnych. Nakreślono ogólną typologię tego rodzaju projektów, ich poszczególne etapy oraz charakterystyczne dla nich zadania wraz z kryteriami ich tworzenia. Zwrócono również uwagę na niewielką liczbę aktywności dostępnych dla uczących się języków obcych na poziomie początkującym wśród materiałów skierowanych do nauczycieli-koordynatorów telewspółpracy. Zaprezentowano także zestaw często stosowanych narzędzi w projektach wymian wirtualnych oraz typologię wyzwań i problemów, jakie towarzyszą ich planowaniu i implementacji. Rozdział IV ma charakter wprowadzenia do części badawczej. Przedstawiono w nim ogólne informacje na temat trzech zrealizowanych przez autorkę polsko-włoskich projektów wymian wirtualnych oraz oparty o nie projekt badawczy. Określono w nim cele wdrożenia telewspółpracy do nauczania języka polskiego jako obcego na Uniwersytecie w Turynie oraz cele zaplanowanego badania wraz z przeglądem literatury przedmiotu. Omówiono również kontekst edukacyjny nauki języków obcych na obu uniwersytetach biorących udział w projekcie, a także czynniki wpływające na jego organizację. W ostatniej części rozdziału zaprezentowano ogólną charakterystykę przeprowadzonych projektów polsko-włoskiej wymiany wirtualnej, a także umotywowano wybór studium przypadku jako nadrzędnej metody badawczej przyjętej w pracy. Rozdział V poświęcono przedstawieniu wyników badania wstępnego w oparciu o dane pochodzące z pierwszej edycji polsko-włoskiej telewspółpracy, przeprowadzonej w roku akademickim 2018/2019. Nakreślono kwestie bezpośrednio dotyczące implementacji projektu – koordynatorów, uczestników, programu i zastosowanych narzędzi – a także te związane z wstępnym projektem badawczym: przyjętą metodologię oraz pytania badawcze, mające na celu ocenę adekwatności stopnia trudności zaproponowanych zadań do poziomu językowego wykonujących je studentów, ewaluację wykorzystanych narzędzi oraz identyfikację przyczyn problemów wynikłych podczas realizacji telewspółpracy. W tym celu zastosowano równocześnie kilka metod badawczych, z zachowaniem zasady triangulacji danych: obserwacje prowadzone przez autorkę dysertacji w czasie trwania projektu, badanie ankietowe zrealizowane po jego zakończeniu wśród włoskich uczestników oraz analizę ilościowo-jakościową materiału językowego, na który składały się wszystkie wypowiedzi studentów zgromadzone podczas wymiany wirtualnej. Zestawienie danych uzyskanych za pomocą przywołanych powyżej metod badawczych pozwoliło na szczegółową ewaluację każdego zadania wymiany oraz na udzielenie odpowiedzi na postawione wcześniej pytania badawcze. W efekcie stwierdzono, że narzędzia cyfrowe zostały dobrane adekwatnie do wykonywanych aktywności, a wynikłe podczas telewspółpracy problemy spowodowane były niewystarczającą ilością czasu przeznaczoną na projekt oraz niedoskonałościami w systemie jego koordynacji. Ponadto dwa zadania okazały się zbyt trudne dla studentów pod względem językowym. Dodatkowo stwierdzono, iż w ich odczuciu udział w wymianie wirtualnej pozwolił na poznanie nowego słownictwa w języku polskim oraz przyczynił się do wzrostu poziomu wiedzy na temat życia w Polsce i kultury polskiej. Wnioski z przeprowadzonej analizy posłużyły do udoskonalenia projektu polsko-włoskiej telewspółpracy w kolejnych dwóch edycjach. Do najistotniejszych modyfikacji należały: wydłużenie czasu trwania wymiany, zmiana modelu koordynacji projektu oraz usunięcie niektórych zadań i zastąpienie ich nowymi. W Rozdziale VI przedstawiono drugą i trzecią edycję polsko-włoskiej telewspółpracy, zrealizowane w latach 2019/2020 i 2020/2021, oraz przeprowadzone w oparciu o nie badanie główne. Dokonano w nim weryfikacji przytoczonych opinii studentów na temat korzyści wyniesionych z wymiany wirtualnej oraz analizy środków leksykalnych używanych w projekcie i treści kulturowych zawartych w wypowiedziach uczestników. Głównym celem projektu badawczego było stwierdzenie, jakie teorie akwizycji językowej i uczenia się mogą znaleźć swoje zastosowanie w nauczaniu za pomocą wymian wirtualnych, a także określenie, na ile istniejące programy dydaktyki kultury języka polskiego jako obcego są spójne z treściami kulturowymi przekazywanymi sobie przez partnerów w środowisku online. Aby dokonać analizy powyższych zagadnień przeprowadzono badanie ilościowo-jakościowe, w oparciu o korpus językowy utworzony z wypowiedzi studentów zebranych podczas polsko-włoskich projektów wymian wirtualnych przeprowadzonych w latach 2019/2020 i 2020/2021. Wygenerowane listy frekwencyjne porównano ze słownictwem wprowadzonym podczas zajęć uniwersyteckich z języka polskiego jako obcego, co pozwoliło na stwierdzenie, które środki leksykalne są utrwalane dzięki udziałowi w wymianie wirtualnej, a które są dla studentów nowe. Na tej podstawie określono również udział procesów imitacji i kreacji w uczeniu się leksyki w telewspółpracy na poziomie początkującym. W drugiej części badania oznaczono wszystkie fragmenty wypowiedzi uczestników zawierające treści kulturowe i na bazie analizy ilościowo-jakościowej ustalono, jak często występują one w interakcjach studentów, jakich tematów dotyczą oraz jakie zadania je wywołują. Następnie określono, na ile odpowiadają programom nauczania kultury języka polskiego jako obcego, porównując je z kategoriami w nich zawartymi. Uzyskane wyniki pozwoliły na stwierdzenie, że w procesie przyswajania słownictwa uczący się wykorzystują zarówno działania oparte na imitacji form językowych, jak i na kreacji, tworząc nowe wypowiedzi z zastosowaniem nieznanych wcześniej słów lub struktur. Rezultaty badania umożliwiły również pozytywną weryfikację odczuć uczestników na temat korzyści językowych i kulturowych z uczestnictwa w wymianie wirtualnej. Ponadto zaobserwowano, że tematy kulturowe poruszane przez studentów w dużej mierze odwołują się do popkultury, która przeważnie nie jest obecna w propozycjach programowych dydaktyki kultury polskiej jako obcej. Rozdział VII stanowi podsumowanie przeprowadzonych badań oraz refleksje na temat zastosowania wymian wirtualnych w nauczaniu języka polskiego jako obcego na poziomie A1. Potwierdzono, iż wymiana wirtualna może być wartościową formą nauki dla uczących się języka polskiego na poziomie początkującym, którzy mimo ograniczonych kompetencji językowych są w stanie skutecznie wykonać zaproponowane zadania i czerpać z nich różnorodne korzyści, takie jak rozwój kompetencji międzykulturowych (głównie w zakresie wiedzy faktograficznej), językowych (poprzez utrwalenie znanych oraz poznanie nowych struktur leksykalno-gramatycznych) oraz cyfrowych (dzięki poznawaniu nowych narzędzi i ich funkcji). Stwierdzono również, że komplikacje wynikłe podczas realizacji polsko-włoskiej telewspółpracy ukazują, że poziom językowy uczestników nie wpływa na rodzaj trudności, z jakimi mierzą się ich koordynatorzy. W podsumowaniu dysertacji zawarto uwagi na temat ograniczeń przeprowadzonych badań oraz wynikające z nich implikacje na przyszłość.
Lo scambio virtuale nell’insegnamento del polacco come lingua straniera al livello A1: studio di caso polacco-italiano Nel mondo globalizzato di oggi è necessario insegnare non solo abilità di base come lettura, scrittura, calcolo, abilità tecniche e abilità linguistiche, ma anche abilità più complesse, come imprenditorialità, pensiero critico, competenze interculturali e civiche, problem solving e capacità di apprendimento nonché competenze digitali. Una delle competenze chiave nell’istruzione del XXI secolo è invariabilmente la capacità di utilizzare le lingue straniere, che, come ogni campo dell’istruzione, dovrebbe rispondere alle esigenze attuali dei giovani. Poiché i contatti tra di loro avvengono non solo direttamente, ma spesso anche tramite Internet, anche la loro formazione dovrebbe tenere conto di questo fattore. Gli scambi virtuali, denominati anche telecooperazione, scambio interculturale online, e-tandem o teletandem, sono una delle forme di insegnamento delle lingue straniere assistite da computer (CALL), che sembra essere adeguata alle esigenze degli studenti nel XXI secolo. Gli scambi virtuali sono definiti come una forma di educazione che prevede il coinvolgimento di gruppi di studenti nell’interazione e cooperazione interculturale online con partner provenienti da diversi contesti culturali o aree geografiche, sotto la guida di insegnanti e/o facilitatori appositamente preparati. La ricerca condotta negli ultimi decenni conferma i numerosi vantaggi della partecipazione a tali progetti. Questi includono, tra l’altro, un aumento delle competenze interculturali e linguistiche, lo sviluppo delle competenze digitali, un aumento delle capacità di lavorare in gruppo e un impatto positivo sull’autonomia degli studenti. La maggior parte dei partecipanti ai progetti di telecollaborazione descritti nella letteratura scientifica è costituita da studenti di livello di competenza linguistica avanzato o intermedio mentre le lingue utilizzate appartengono a quelle tra le più insegnate in Europa, principalmente inglese, spesso tedesco, spagnolo e francese, e non di rado anche italiano. Ci sono poche ricerche sull’uso degli scambi virtuali nell’insegnamento delle lingue meno insegnate e l’unico esempio di telecooperazione in cui gli studenti hanno usato una lingua slava a livello principiante sono i progetti guidati dallalinguista russa Liudmila Klimanova. Questa tesi di dottorato è un tentativo di continuare le indagini della suddetta studiosa e volte a colmare il vuoto nella letteratura scientifica riguardante la ricerca sulla telecooperazione nello studio di una lingua raramente insegnata, in questo caso il polacco, a livello principiante. L’autrice mira a presentare gli scambi virtuali come una forma moderna di apprendimento che soddisfa le esigenze dell’istruzione odierna, nonché ad illustrare dettagliatamente la loro applicazione nell’insegnamento del polacco come lingua straniera a livello principiante. Gli obiettivi di ricerca della tesi di dottorato comprendono l’analisi dei mezzi lessicali utilizzati dagli studenti durante il progetto, al fine di determinare quali teorie dell’apprendimento/acquisizione linguistica sono applicabili nel processo didattico condotto tramite gli scambi virtuali. Un altro obiettivo scientifico, realizzato attraverso l’analisi del contenuto culturale fornito dai partner del progetto, è determinare in che misura le proposte di programma nel campo dell’insegnamento della cultura nell’insegnamento del polacco come lingua straniera sono adeguate per l’apprendimento nell’ambiente online. Invece l’obiettivo della tesi di carattere didattico è quello di sviluppare un programma di telecooperazione, adeguato per i principianti che imparano il polacco come lingua straniera. La base per la ricerca qui presentata è costituita da tre progetti di telecomunicazione italo-polacca, realizzati successivamente negli anni 2018/2019, 2019/2020 e 2020/2021 tra studenti della lingua polacca all’Università di Torino e studenti della lingua italiana all’Università Maria Curie-Skłodowska di Lublino al livello A1. La tesi di dottorato in questione è composta da sette capitoli, di cui i primi tre costituiscono la parte teorica, i successivi tre la parte di ricerca e l’ultimo capitolo è di carattere riassuntivo. Il Capitolo I delinea i fondamenti teorici della tesi: vengono discussi lo status della glottodidattica come campo scientifico e il posto occupato in quest’area dalla glottodidattica del polacco. È nel suo ambito che ricadono le considerazioni presentate nella tesi. Vengono quindi brevemente discusse le più importanti teorie sull’acquisizione linguistica e sull’apprendimento che influenzano lo stato attuale della didattica delle lingue. Il Capitolo II descrive come l’apprendimento delle lingue straniere, attraverso la partecipazione a scambi virtuali, risponda alle sfide dell’istruzione del XXI secolo. Presenta un insieme di competenze necessarie per gli studenti nel mondo di oggi, con particolare enfasi sulle abilità linguistiche, digitali, personali, sociali e di apprendimento nonché su quelle interculturali, poiché proprio queste vanno sviluppate nei progetti di telecollaborazione. Questi ultimi hanno anche contribuito alle riflessioni sulla didattica della cultura nell’insegnamento delle lingue straniere, soprattutto nell’ambito dell’insegnamento del polacco come lingua straniera. È stata sollevata anche la questione delle competenze necessarie per gli insegnanti nel XXI secolo nonché l’insieme delle competenze necessarie per coordinare efficacemente gli scambi virtuali. Lo scopo del Capitolo III è presentare il ruolo degli scambi virtuali nell’apprendimento assistito da computer. Presenta la storia e le definizioni di questo campo, nonché la sua importanza nell’insegnamento del polacco come lingua straniera. La parte successiva del capitolo è dedicata alle questioni direttamente legate alla telecooperazione: vengono discusse le definizioni e la cronologia dello sviluppo di questa forma di apprendimento e quindi il tema della progettazione degli scambi virtuali. È stata delineata una tipologia generale di tali progetti, le loro singole fasi e i compiti che le caratterizzano, nonché i criteri per la loro creazione. Inoltre, è stato rilevato un esiguo numero di attività disponibili per coloro che imparano le lingue straniere a livello principiante tra i materiali destinati ai docenti-coordinatori della telecooperazione. Viene inoltre presentata una serie di strumenti utilizzati di frequente nei progetti di scambio virtuale, nonché una tipologia di sfide e difficoltà che accompagnano la loro pianificazione e implementazione. Il Capitolo IV costituisce un’introduzione alla parte dedicata alla ricerca. Presenta informazioni generali sui tre progetti di scambio virtuale polacco-italiano realizzati dall’autrice, nonché un progetto di ricerca basato su di essi. Definisce gli obiettivi dell’attuazione della telecooperazione per l’insegnamento del polacco come lingua straniera presso l’Università di Torino e gli obiettivi dello studio pianificato insieme a una revisione della letteratura. È stato inoltre discusso il contesto educativo dell’apprendimento delle lingue straniere in entrambe le università partecipanti al progetto, nonché i fattori che ne influenzano l’organizzazione. L’ultima parte del capitolo presenta una descrizione generale dei progetti di scambio virtuale polacco-italiano condotti, nonché una giustificazione per la scelta dello studio di caso come principale metodo di ricerca adottato nella tesi. Il Capitolo V è dedicato alla presentazione dei risultati dello studio preliminare basato sui dati della prima edizione della telcooperazione polacco-italiana, condotta nell’anno accademico 2018/2019. Sono evidenziate le questioni direttamente legate all’attuazione del progetto: i coordinatori, i partecipanti, il programma e gli strumenti utilizzati, nonché quelle relative al progetto di ricerca iniziale, ovvvero la metodologia adottata e le domande di ricerca volte a valutare l’adeguatezza del livello di difficoltà dei compiti proposti al livello linguistico degli studenti che li svolgono, la valutazione degli strumenti utilizzati e l’individuazione delle cause dei problemi sorti durante l’attuazione della telecooperazione. A tal fine, sono stati utilizzati contemporaneamente più metodi di ricerca, secondo il principio della triangolazione dei dati: le osservazioni fatte dall’autrice della tesi durante il progetto, un’indagine svolta dopo la sua conclusione tra i partecipanti italiani e un’analisi quantitativa e qualitativa del materiale linguistico, che comprendeva tutte le dichiarazioni degli studenti raccolte durante lo scambio virtuale. La compilazione dei dati ottenuti con le suddette metodologie di ricerca ha consentito di valutare dettagliatamente ciascun compito dello scambio e di rispondere alle domande di ricerca poste in precedenza. Di conseguenza si è riscontrato che gli strumenti digitali sono stati selezionati in modo adeguato alle attività svolte e che le difficoltà derivanti dalla telecooperazione sono state causate da un tempo insufficiente dedicato al progetto e da imperfezioni nel suo sistema di coordinamento. Inoltre, due compiti si sono rivelati troppo difficili per gli studenti in termini di lingua. Inoltre, è stato constatato che, secondo loro, la partecipazione allo scambio virtuale li ha permesso di ampliare il loro lessico in polacco e ha contribuito ad aumentare il livello di conoscenza della vita in Polonia e della cultura polacca. Le conclusioni dell’analisi svolta sono state utilizzate per migliorare il progetto di telecooperazione italo-polacca nelle due edizioni seguenti. Le modifiche più importanti comprendevano: l’estensione della durata dello scambio, il cambiamento del modello di coordinamento del progetto nonché la rimozione di alcuni compiti e la loro sostituzione con dei nuovi. Il Capitolo VI presenta la seconda e la terza edizione della telecooperazione italo-polacca, realizzata negli anni 2019/2020 e 2020/2021, e lo studio principale basato su di esse. In questo capitolo è stata eseguita una verifica delle opinioni degli studenti sui benefici dello scambio virtuale e un’analisi dei mezzi lessicali utilizzati nel progetto e dei contenuti culturali presenti nelle dichiarazioni dei partecipanti. L’obiettivo principale del progetto di ricerca era scoprire quali teorie sull’acquisizione e sull’apprendimento delle lingue possono trovare applicazione nell’insegnamento attraverso gli scambi virtuali, nonché determinare in che misura i programmi esistenti per l’insegnamento del polacco come lingua straniera siano coerenti con i contenuti culturali trasmessi reciprocamente dai partner nella comunità online. Al fine di analizzare le suddette tematiche è stato condotto uno studio quantitativo e qualitativo, basato sul corpus linguistico delle dichiarazioni degli studenti raccolte durante i progetti di scambio virtuale polacco-italiano realizzati negli anni 2019/2020 e 2020/2021. Le liste di frequenza generate sono state confrontate con il vocabolario introdotto durante le lezioni universitarie del polacco come lingua straniera, il che ha permesso di determinare quali mezzi lessicali vengono consolidati grazie alla partecipazione ad uno scambio virtuale, e quali sono nuovi per gli studenti. Su questa base è stata anche determinata la partecipazione dei processi di imitazione e creazione all’apprendimento del lessico nella telecooperazione al livello principiante. Nella seconda parte dello studio, sono state contrassegnate tutte le parti delle dichiarazioni dei partecipanti con dei contenuti culturali e, sulla base della loro analisi quantitativa e qualitativa, è stato determinato quanto spesso essi si verificano nelle interazioni degli studenti, quali argomenti riguardano e quali compiti li attivano. È stato successivamente definito in che misura corrispondono ai programmi didattici della cultura polacca come lingua straniera, confrontandoli con le categorie in essi incluse. I risultati ottenuti hanno permesso di affermare che nel processo di acquisizione del vocabolario gli studenti utilizzano sia azioni basate sull’imitazione di forme linguistiche sia sulla loro creazione, formando nuove frasi utilizzando parole o strutture precedentemente sconosciute. I risultati dello studio hanno anche consentito una verifica positiva della percezione dei partecipanti sui benefici linguistici e culturali della partecipazione allo scambio virtuale. Inoltre, è stato osservato che i temi culturali sollevati dagli studenti si riferiscono in gran parte alla cultura pop, che di solito non è presente nelle proposte di programma di insegnamento della cultura polacca come cultura straniera. Il Capitolo VII costituisce un riassunto della ricerca svolta e una riflessione sull’uso degli scambi virtuali nell’insegnamento del polacco come lingua straniera al livello A1. È stato confermato che lo scambio virtuale può essere una preziosa forma di apprendimento per gli studenti della lingua polacca di livello principiante che, nonostante le loro limitate competenze linguistiche, sono in grado di svolgere efficacemente i compiti proposti e trarne vari benefici, come lo sviluppo di competenze interculturali (principalmente nel campo della conoscenza pratica), linguistiche (consolidando quelle conosciute e imparando nuove strutture lessicali e grammaticali) nonché digitali (grazie all’apprendimento di nuovi strumenti e delle loro funzioni). È stato inoltre riscontrato che le complicazioni derivanti dall’attuazione della telecooperazione italo-polacca mostrano che il livello linguistico dei partecipanti non influisce sul tipo di difficoltà affrontate dai loro coordinatori. Nel riassunto della tesi sono stati compresi i commenti riguardanti i limiti della ricerca condotta e le sue conseguenti implicazioni per il futuro.
Virtual exchange in teaching Polish as a foreign language at A1 level – a Polish-Italian case study In today's globalized world, it is vital to teach not only basic skills, such as reading, writing, numeracy, technical abilities, or the knowledge of foreign languages, but also those of more complex nature, such as entrepreneurship, critical thinking, intercultural and civil competences, problem solving, learning to learn, as well as digital literacy. One of the key competences of the 21st century education is invariably the ability to communicate in foreign languages which, like any education field, is expected to respond to the current demands of the youth. Having in mind that their interactions occur not only in a direct manner, but frequently via the Internet, their education needs to take this factor into account as well. Virtual exchanges – also referred to as telecollaboration, online intercultural exchange, e-tandem, or teletandem – are one of the types of computer-assisted language learning (CALL) that appear to be adequately addressing the needs of 21st century learners. Virtual exchanges are defined as an educational form involving the engagement of student groups in intercultural interaction and collaboration, which are conducted online with partners from different cultural backgrounds or geographic locations, under the leadership of teachers and/or expert facilitators. The academic research conducted over the past decades reports the numerous benefits derived from participation in such projects. Those include, but are not limited to, increased intercultural and language competences, the development of digital skills, the enhancement of teamwork skills, and the positive influence on learner autonomy. The participants of most telecollaboration projects described in literature are students at an advanced or intermediate level of language proficiency, and the exchanged languages are among the most commonly taught languages in Europe – predominantly English, often German, Spanish and French, and not uncommonly Italian. However, there exists very little research on the use of virtual exchanges in the didactics of less commonly taught languages (LCTL), and the sole example of telecollaboration, in which students spoke a Slavic language at the beginner level, are projects conducted by a Russian linguist, Ludmila Klimanova. This dissertation attempts to continue research efforts to fill a gap in literature concerning the study of telecollaboration that involves the use of a less commonly taught language, in this case Polish, at the beginner level. The author aims at illustrating virtual exchanges as a modern form of the learning process that corresponds with the needs of contemporary education, as well as at presenting in detail their application in the didactics of Polish as a foreign language at the beginner level. The research objectives of this study, accomplished via an analysis of the lexical resources used by students during a project, were to ascertain which theories of learning/language acquisition are applicable in the teaching process conducted through virtual exchanges. The subsequent research objective – achieved through the analysis of the cultural content provided by the participants of the project – is to determine to what extent the curriculum recommendations for teaching culture in the didactics of Polish as a foreign language are relevant to the process of learning in an online environment. Then, the didactical aim of the dissertation is to verify the usefulness of a telecollaboration model which would be appropriate for those starting to learn Polish as a foreign language. The basis for the presented research are three Polish-Italian telecollaboration projects, carried out successively in 2018/2019, 2019/2020 and 2020/2021 between the students learning Polish at the University of Turin and the students of Italian at the Maria Curie-Skłodowska University of Lublin at A1 level. The following PhD dissertation consists of seven chapters. The first three chapters constitute the theoretical part of this thesis, while the subsequent three form the research part. The last chapter aims at concluding the dissertation. Chapter I outlines the theoretical basis of this diploma paper – it discusses the status of foreign language teaching and learning (glottodidactics) as a scientific discipline and how glottodidactics of the Polish language fits in it. The considerations presented in this dissertation are concentrated within that field. Next, the most important theories of language acquisition and learning that affect the current state of language didactics are briefly discussed. Chapter II describes how the learning of foreign languages through the participation in virtual exchanges responds to the challenges of the 21st century education. A set of competences necessary for learners in the modern world is presented, with a focus on the following skills: linguistic, digital, personal, social, learning to learn, as well as intercultural. Those are the skills that are developed through telecollaboration-based projects. The latter ones have also become a stimulus for reflecting on the didactics of culture in the process of teaching foreign languages, especially in the context of teaching Polish as a foreign language. The chapter raises the issue of the competences necessary for the 21st century teachers and the skill set needed for an effective coordination of virtual exchanges. The aim of Chapter III is to present the role of virtual exchanges in computer-assisted learning. It outlines the history and definitions of that field, as well as its importance in the process of teaching Polish as a foreign language. The further part of the chapter focuses on issues directly related to telecollaboration – the definitions and chronology of its development, followed by the topic of designing virtual exchanges. The general typology of such projects, their various stages, and characteristic tasks along with the criteria for their creation are outlined as well. What is more, the attention is drawn to the small number of activities available for those learning foreign languages at the beginner level, amidst the materials aimed at teachers-coordinators of the telecollaboration. The set of frequently used tools in virtual exchange projects and the typology of challenges and problems that accompany its planning and implementation are also presented. Chapter IV aims at introducing the research section of the study. It presents general information about the three Polish-Italian virtual exchange projects undertaken by the author and the research project that was based on them. It defines the aims of implementing telecollaboration in the process of teaching Polish as a foreign language at the University of Turin, as well as the objectives of the planned study accompanied by a review of the subject literature. It discusses the educational context of foreign language learning at the two involved universities, as well as the factors shaping its organization. In the last part of the chapter a general outline of the conducted Polish-Italian virtual exchange projects is presented, together with a justification for the choice of the case study as the main research method adopted in the paper. Chapter V is devoted to a presentation of the results of the preliminary study based on data from the first edition of the Polish-Italian telecollaboration, which was carried out in the academic year of 2018/2019. The chapter outlines aspects directly related to the implementation of the project – the coordinators, the participants, the curriculum and the tools that were used – as well as those concerning the preliminary research design: the adopted methodology and the research questions aimed at assessing the adequacy of the difficulty degree of proposed tasks, in relation to the language level of the students performing them, the assessment of the tools that were used, and the attempt to identify the root of the problems that emerged during the implementation of the telecollaboration. For this purpose, several research methods were used simultaneously, following the concept of data triangulation: observations performed by the author of the dissertation throughout the project, a post-project survey conducted amongst the Italian participants, and a quantitative-qualitative analysis of the linguistic material, which consisted of all the students' utterances collected during the virtual exchange. The compilation of data obtained through the research methods mentioned above made a detailed evaluation for each exchange task possible and helped to provide answers to the previously posed research questions. As a result, it was determined that the digital tools were selected adequately to the performed activities, and that the problems that arose during the telecollaboration were caused by insufficient amount of time allocated to the project, as well as by deficiencies in the system of its coordination. What is more, two tasks proved to be overly challenging for the students in terms of language. Furthermore, it was stated that the students felt that their participation in the virtual exchange allowed them to learn new Polish vocabulary and contributed to an increase in their knowledge of the Polish culture and what it is like to live in Poland. The conclusions from the conducted analysis were utilized to improve the Polish-Italian telecollaboration project in its two subsequent editions. The most significant improvements included: extending the duration of the exchange, changing the project's coordination model, and removing and replacing certain tasks with new ones. Chapter VI presents the second and third editions of the Polish-Italian telecollaboration, which were carried out in 2019/2020 and 2020/2021, and the main conducted research which was based on them. Moreover, it verifies the cited students' opinions on the benefits gained from the virtual exchange, as well as analyses the lexical means used in the project and the cultural content included in the participants' utterances. The main goal of the research project was to determine which theories of language acquisition and learning can be applied to teaching through virtual exchanges, and to determine to what extent the existing curricula of teaching the culture of Polish as a foreign language are consistent with the cultural content shared by the partners in an online environment. In order to perform an analysis of the aforementioned issues, a quantitative-qualitative study was conducted, based on a language corpus created from student utterances collected during the Polish-Italian virtual exchange projects conducted in 2019/2020 and 2020/2021. The generated frequency lists were compared with the vocabulary introduced during the university classes of Polish as a foreign language, which made it possible to determine which lexical means are being retained owing to the participation in the virtual exchange, and which are considered new for the students. This also helped create a basis for determining the contribution of imitation and creation processes in vocabulary learning during telecollaboration at the beginner level. In the second part of the research, all excerpts of the participants' utterances containing cultural content were identified. Based on its quantitative-qualitative analysis, it was determined how often they occur in the students' interactions, what topics they relate to, and which tasks trigger them. Then, it was established to what extent they correspond to the curricula for teaching the culture of Polish as a foreign language, comparing them to the categories included within. The results obtained made it possible to claim that during the process of vocabulary acquisition, learners use actions based on imitation of linguistic forms, as well as on creation, forming new utterances using previously unknown words or structures. The research results also provided an affirmative verification of the participants' perceptions about the linguistic and cultural benefits of the participation in a virtual exchange. Moreover, it was observed that the cultural topics tackled by the students largely refer to popular culture, which is predominantly absent from the curricular proposals for the teaching of culture of Polish as a foreign language. Chapter VII provides a summary of the conducted research and reflects on the application of virtual exchanges in teaching Polish as a foreign language at A1 level. It confirms that virtual exchange can be a valuable form of learning for learners of Polish at the beginner level who, despite limited linguistic competence, are able to effectively perform the proposed tasks and gain various benefits, such as the development of intercultural competence (mainly in terms of factual knowledge), linguistic competence (by reinforcing the already known lexical and grammatical structures and learning new ones), and digital competence (by becoming familiar with new tools and their functions). It is also stated in the chapter that the complications that emerged during the Polish-Italian telecollaboration demonstrate that the language level of the participants does not influence the types of difficulties faced by their coordinators. The summary of the dissertation includes comments on the limitations of the conducted study and the implications for the future.

Praca składa się z trzech rozdziałów. W rozdziale pierwszym (teoretycznym) przedstawiono definicje oraz kształtowanie się pojęcia językowego obrazu świata (JOS). Omówiono językowe i pozasystemowe wykładniki (nośniki) JOS oraz ich przydatność w odtwarzaniu obrazu poszczególnych wycinków otaczającej człowieka rzeczywistości. Do grupy zjawisk istotnych przy rekonstrukcji JOS zaliczono więc: fakty gramatyczne, tj. formy fleksyjne i derywaty słowotwórcze (właściwe i onomazjologiczne), leksykę, frazeologię, przysłowia i teksty literackie, istotne (definicyjne) cechy znaczeniowe leksemów oraz konotacje utrwalone językowo (mające potwierdzenie w polisemii, derywacji, związkach frazeologicznych, przysłowiach) i tzw. konotacje słabe, poświadczone tylko tekstowo. Za szczególnie ważne w badaniu JOS uznano etymologię - wszak pierwotne znaczenie wyrazu nierzadko steruje sferą jego konotacji. Ponadto zwrócono uwagę na swoistość kategoryzacji w myśleniu potocznym i naukowym oraz właściwe językowi ogólnemu wartościowanie. Poszczególne zjawiska, w miarę możliwości, starano się zilustrować przykładami dotyczącymi nazw zwierząt. Rozdział drugi poświęcony jest kształtowaniu się nazw ogólnych dotyczących owadów, którymi we współczesnej polszczyźnie są zasadniczo: owad, robak i insekt, a dawniej również czerw (w rozwoju języka polskiego wyraz ten zawężył stopniowo swój - początkowo szeroki zakres znaczeniowy - tak, że współcześnie oznacza tylko beznogą larwę niektórych owadów). W tej części pracy szczegółowo przedstawiono etymologię wskazanych nazw oraz ich rozwój formalno-semantyczny w polszczyźnie, analizując m.in. najstarsze poświadczenia tekstowe, definicje słownikowe oraz derywaty. W zakończeniu tej części rozprawy przedstawiono wyniki ankiet dotyczących rozumienia nazw robak, owad i insekt przez współczesnych przeciętnych użytkowników języka. Rozdział trzeci, ostatni, poświęcony jest językowemu obrazowi wybranych przedstawicieli świata owadów, którego rekonstrukcji dokonano na podstawie właściwości językowych i pozajęzykowych, omówionych w rozdziale pierwszym. Za obiekt analiz uznano osiem nazw rodzajowych owadów, a mianowicie: pszczołę, trutnia, osę, szerszenia, bąka, gza, trzmiela oraz muchę. O wyborze tych nazw zadecydowała przede wszystkim właściwość, która przez współczesnych użytkowników języka, uznawana jest za cechę prototypowego owada, a mianowicie: zdolność lotu. Rozprawa utrzymana jest zasadniczo w duchu metodologii kognitywno- -strukturalistycznej - ściślej: jest próbą zastosowania „propozycji kognitywizmu” w odniesieniu do badań nad historią języka polskiego; nie odrzuca jednak metod wypracowanych przez strukturalizm, ale obficie z nich korzysta (w pracy szczególny nacisk kładę na rozwój formalny większości analizowanych wyrazów; tym bardziej, że wiele zjawisk fonetycznych, które się w tych nazwach dokonały, nie były dotychczas przedmiotem szczegółowszych analiz historyków języka). Przyjmuję więc kierunek badań czy sposób oglądu faktów językowych i okołojęzykowych zaproponowany przez Irenę Bajerową już u kresu jej działalności naukowo-badawczej. Zastosowanie w podjętych badaniach metod wypracowanych przez kognitywistów wiąże się z odrzuceniem strukturalistycznego postulatu o rozdziale między synchronią a diachronią i opowiedzeniem się po stronie panchronii. Dlatego podstawę przeprowadzonych w pracy analiz stanowi materiał językowy i tekstowy pochodzący z różnych okresów rozwoju języka polskiego i zróżnicowany ze względu na charakter ekscerpowanych źródeł. Pomocniczym środkiem pozyskiwania materiału do badań była również ankieta. Kwestionariusz do badań językowego obrazu owadów rozprowadzono wśród 60 osób (kobiet i mężczyzn), studentów różnych lat filologii polskiej, znajomych oraz pracowników i współpracowników Szkoły Języka i Kultury Polskiej oraz Katedry Międzynarodowych Studiów Polskich Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Wszystkie analizy, badania kwestionariuszowe, eksploracja słowników pozwoliły mi choć częściowo opisać odbicie w języku różnorodności owadziej rodziny. Mogłem się przekonać, że nowe koncepcje badań językowych, w tym metody kognitywne, prowadzące do rekonstrukcji JOS, niezwykle wzbogacają rozważania nad leksyką przyrodniczą.

The aim of the thesis is to describe the ways of inscribing value judgements into audiovisual texts, understood as language behaviour consisting in judging elements of reality according to the good/bad criterion. The author assumes that facts subjected to such appraisals are values or their symbols. Consequently, values are treated as a product of human judgements, a derivative of interpreting reality and distinguishing in it what is prized and desirable. The object of study is animated cartoons, understood for the sake of the investigation as a peculiar audiovisual message of narrative character which is based on creating rather than registering elements of reality and which follows a specific set of visual conventions. The study material is a selection of Polish and Russian cartoons which, historically, belong to two epochs, the socialist and the capitalist one. The analysis is a qualitative one, it is oriented at the global meaning of the message and it accounts for value judgements expressed on various levels of text and with diverse degree of explicitness. It is assumed that appraisal strategies result from the cartoon’s ludic and educational function and are also dependent on the society’s expectations. The thesis is composed of three parts. The first one is devoted to the notions of value and value judgement. It presents main tenets formulated in this respect in sociology, philosophy and linguistics. Appraisal of values is discussed in relation to concepts such as linguistic image of the world, categorisation, stereotype, connotations, as well as to phenomena characteristic of language use in the media. In the second part, axiology is discussed in relation to film conventions, contemporary pedagogical expectations, as well as to common beliefs about the educational function of animated cartoons aimed at children. The third part presents the language material against the background of a particular film’s plot and with respect to visual signs, in such a way as to describe the interrelation between the way and the means of expressing value judgements. The description of verbal utterances in films encompasses dialogues, narrator’s utterances and songs - types of elements with varied potential for conveying axiological meanings. Much space is devoted to analysing the dialogues. It is the most complex part of the analysis in view of their interactive and situational character. Cues in dialogues are discussed with reference to the communicative situation, understood twofold: as a specific situation in the story, and as communicating certain pedagogical meanings to the young audience by means of a cartoon. The analysis is oriented at determining a hierarchy of means of appraisal when conveying the main message of the film. Value judgements are analysed for the level of openness, for (un)ambiguity and for coherence. Coherence of the appraisals is considered in relation to the visual layer as well as on the level of utterance itself - it encompasses the issue of motivation, interpretation of appraisals from various points of view, as well as value conflicts. Final conclusions indicate the decisive role of indirect value judgements as a means of persuasion. They also point to the dramaturgical function of those value judgements which are characterised by a high level of explicitness, affectivity and expressiveness. The conclusion on particular aspects taken together make it possible to reconstruct a contemporary model of children’s animated cartoon as well as a hierarchy of values typical of it.

The dissertation discusses the issue of using films in the process of teaching Polish language and culture as a foreign. It contains a survey on the history of Polish cinema that is being regarded from a glottodidactic perspective, which requires considering the usefulness of particular movies in the process of teaching Polish language and culture. The selection of movies suggested in the dissertation is based on surveys conducted among students and teachers. The dissertation consists of three chapters: an introductory one, which describes media education in Poland, and the following two describing the research and presenting the possibilities that using movies and TV series while working with foreigners creates. Guidelines concerning methods of working with audiovisual material are based on theoretical reflection on the condition of media education in Poland and the analyses of cultural differences concerning taboo topics that appear in contacts with foreigners. The accurate representation of the reality in Polish TV series is also assessed in the dissertation. Lesson plans suggested in the dissertation are based on the manuals addressed to students on different levels of language proficiency and one contemporary Polish TV series. The challenges of using film and television materials in teaching Polish language and culture as a foreign are discussed in details. The research conducted for the purposes of the dissertation leads to the attempt of formulating a general opinion on advantages of using mass media in the process of teaching.

In my thesis “Vocabulary from media, advertising and public relations as an example of professional language”. I have analysed vocabulary which concerns media, advertising and public relations in Poland. These three questions are very young in Poland’s language and home market.

First of all I show in my thesis the research and development of the professional language in Poland. Afterwards I study the word's lexical in my work, as a criterion taken to the Polish language. English words that have been taken are researched , because this vocabulary is very young in the Polish commercial market. I have studied the taken words for meaning, how these words function and factors within and outside this process within Polish language. Also in my thesis are new polish words.

I have three main findings in my analysis:

1. vocabulary in media, advertising and public relations as a professional language in Poland (as pol. “profesjolekt”),

2. the vocabulary taken only from the English language,

3. Polish words which can sometimes be used instead of English words.

In my thesis I analysis a new Polish vocabulary, which are used in media, advertising and public relations. This vocabulary are neologisms .

Niniejsza rozprawa doktorska zawiera w sobie szeroki przegląd literatury na temat zjawiska homonimii międzyjęzykowej w językach europejskich. Ukazuje różne podejścia badaczy do tego zagadnienia oraz ogólne i szczegółowe ujęcia tego rodzaju homonimii. Jest to więc cenne kompedium wiedzy na temat historii i współczesności badań nad homonimią międzyjęzykową. Innym atutem pracy jest ukazanie charakterystki języka białoruskiego: najważniejszych faktów z historii jego rozwoju, najważniejszych osobliwości językowych, kontaktów z językiem polskim. Cenny jest także kontrast białorusko-polski ukazujący główne różnice i podobieństwa między językiem białoruskim i językiem polskim. Rozdziały te mogą stanowić ważną lekturę zwłaszcza dla Polaków (i cudzoziemców znających język polski), gdyż zebrane fakty stanowią źródło wiedzy na temat języka białoruskiego mniej znanego w Europie – służą zatem jego popularyzacji. Niniejsza rozprawa doktorska jest swoistym novum, gdyż stanowi pierwszy większy naukowo-glottodydaktyczny opis białorusko-polskiej homonimii międzyjęzykowej. W części praktycznej znajduje się słownik podstawowy białorusko-polskich homonimów międzyjęzykowych (fałszywych przyjaciół). Jest to pierwsze pełniejsze zestawienie złudnych odpowiedników, ukazujące 185 par homonimów całkowitych (różniących się wszystkimi znaczeniami) w porządku alfabetycznym. Jednak z samego faktu znajomości złudnych odpowiedników nie musi wynikać, że użytkownik języka białoruskiego i polskiego będzie umiał używać leksemów w prawidłowych kontekstach. Dlatego dodatkowym atutem słowniczka jest to, że zawiera on także przykłady zdań, ukazujące prawidłowe użycie leksemów w różnych kontekstach. Użytkownik słownika może zatem nie tylko przyjrzeć się złudnym odpowiednikom, lecz także zobaczyć, jak funkcjonują leksemy w prawidłowych kontekstach. Jest to cenna pomoc w poprawnym stosowaniu wyrazów. Słownik zawiera także indeks polskich leksemów, dzięki czemu mogą z niego korzystać nie tylko Polacy mający kontakt z językiem białoruskim, lecz także Białorusini uczący się języka polskiego, a nawet osoby innych narodowości mające kontakt z językiem polskim i językiem białoruskim. To stanowi o uniwersalności słownika i łatwości w posługiwaniu się nim. Niniejsza praca doktorska ukazała kierunki badań w białorusko-polskiej homonimii międzyjęzykowej. Temat ten nie został wcześniej wystarczająco opracowany. Na tle innych języków europejskich białorusko-polska homonimia międzyjęzykowa ma najmniej opracowań naukowo-glottodydaktycznych. Może to wynikać ze statusu języka białoruskiego, który na samej Białorusi nie tylko nie ma warunków do rozwoju, lecz także bywa wręcz niszczony. Wystarczy porównać choćby ilość szkół z wykładowym językiem białoruskim i rosyjskim, by przekonać się, że ten pierwszy jest dyskryminowany i nietraktowany poważnie. Taka jest sytuacja dzisiaj – sytuacja polityczna, która może ulec zmianie. Trzeba pamiętać, że język starobiałoruski kiedyś rozkwitał i był nawet językiem urzędowym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nie jest więc tak, że język białoruski jest niekompletny czy niezdatny zagospodarowywać różne sfery życia. Niczego mu nie brakuje, a wykorzeniany jest z pobudek nie językowych, lecz ideologicznych, głoszących, m.in. to, że są lepsze i gorsze języki (czyli w podtekście lepsi i gorsi ludzie, którzy się nimi posługują). Język polski także przeżywał kryzys, ale przetrwał pomimo 123 lat niestnienia państwa polskiego na mapie Europy. Dzisiaj jest jednym z oficjalnych języków Unii Europejskiej i uczy się go wielu obcokrajowców. Mimo niesprzyjających warunków język białoruski istnieje i się rozwija. W dobie mediów elektronicznych także dzięki Internetowi (np. internetowe wydania gazet) oraz zagranicznym mediom białoruskojęzycznym emitującym na Białoruś (np. telewizja „Belsat”, Białoruska Redakcja Polskiego Radia dla Zagranicy, Radio „Racyja”, Europejskie Radio dla Białorusi). Inicjatywa rozwoju białoruskości (w tym języka białoruskiego) wspierana jest przez Unię Europejską (także finansowo). Każda więc praca poświęcona językowi białoruskiemu, a pozbawiona pobudek ideologicznych, sprzyja rozwojowi tego języka. Na przykładzie homonimii międzyjęzykowej widać, że do opracowania wciąż pozostaje wiele zagadnień, które dotąd w badaniach pomijano.
У дысертацыі аналізуюцца дасягненні міжнароднай (у тым ліку польска-беларускай) лексікаграфіі, а таксама праект слоўніка беларуска-польскіх фальшывых сяброў перакладчыка. Слоўнік рыxтуецца не толькі для перакладчыкаў, але таксама для выкладчыкаў, студэнтаў і ўсіх, xто карыстаецца польскай і беларускай мовамі (напр. для журналістаў, палітыкаў, бізнесменаў, турыстаў). Прац, прысвечаных беларуска-польскай аманіміі, вельмі мала. Беларуска-польскія „фальшывыя сябры пераклaдчыка” (міжмоўныя амо¬німы) – гэта беларускія словы, якія на першы погляд падобныя да польскіх і таму могуць асацыявацца з польскімі значэннямі. А польскія і беларускія значэнні якраз тут не супадаюць. Такая міжмоўная аманімія – гэта праблема не толькі перакладчыкаў, але таксама – а можа перш за ўсё – людзей, якія ве¬даюць, вывучаюць ці выкарыстоўваюць як беларускую, так і польскую мовы (напр., лінгвісты, выкладчыкі, студэнты, а таксама бізнесоўцы, турысты і г.д.).
In English, there exist several terms describing the interlingual homonymy – a phenomenon which I describe in my doctoral dissertation, referring to Belarusian and Polish language. Among these terms, one can indicate: (translator’s/slavist’s) false friends, false cognates, misleading words (of foreign origin), deceptive words, deceptive cognates or interlinguistic lexical homonymy. The monograph includes a review of a few important European works on the problem of false friends in a broad sense. These references allowed me to discuss existing definitions as well as to identify the most appropriate term to determine it. Furthermore, I made an attempt to list types and causes of this phenomenon. The problem of false friends has been discussed and examined for a long time. The first important work related to this topic was the French publication Les faux amis ou les trahisons du vocabulaire anglais: Conseils aux traducteurs (Paris 1928). Its authors, Maxime Kœssler and Jules Deroquiny, thoroughly analyzed English and French false friends. From then onwards, authors representing various nations and languages have been explaining the sources of interlingual lexical homonymy. They unanimously stated that this phenomenon is of interdisciplinary character and it goes far beyond the linguistics itself. The phenomenon of false friends can be observed not only within vocabulary, but also among more complex lexical structures, e.g. expressions and phrases. As mentioned above, my aim was to set together different types of false friends and to explain mechanisms of language mistakes and misunderstandings which arise in the junction point of two language systems. This issue should be particularly taken advantage of in the process of language teaching. My monograph consists of several parts. Firstly, I discussed the history of Polish and Belarusian language contacts. Then, I theoretically described interlingual homonymy of these two languages along with its types. This lead me to elaborate a dictionary of Belarusian-Polish false friends. So far, such a publication has not been worked up. It is also the first greater dictionary of this type, including numerous examples. It is addressed not only to students and teachers, but also to all those who use Belarusian and Polish in their everyday life (journalists, businessmen, politicians etc.).

The objective of the PhD thesis was to perform a linguistic analysis of several lesser-known XVIII century French-Polish and Polish-French bilingual dictionaries: * Lexykon francusko-polski… (1701) of Bartłomiej Kazimierz Malicki ["French-Polish Lexicon"], * Mały dykcyonarz polski y francuski… (1746, 1773, 1782) of Józef Uszak Kulikowski [“Small Polish-French Dictionary"], * Anonymous Dykcyonarzyk Francuzki z krotką Informacyą o Pronuncyacyi… (1757) [“French Dictionary with brief information on the pronunciation (…)"; it's about the Polish-French Dictionary], * Słownik polsko-francuski… (1779) of Marcin Kazimierz Piotrowski ["Polish-French Dictionary"], * Anonymous Nowy dykcyonarzyk polsko-francuzko-niemiecki (1792) ["New French-Polish-German Dictionary"; discussed especially among bilingual dictionaries]. The analysis of these dictionaries was carried out within the context of the multilingual lexicography tradition. So, we also discussed the multilingual dictionaries containing Polish and French vocabulary, published since the second half of the sixteenth century to the end of the eighteenth century. Thus, the submitted thesis became a monograph of all dictionaries published before the end of the eighteenth century, in which the Polish language has been compiled with the French language. The thesis is consist of a metalexicographic analysis of the advisable dictionaries. The term metalexicography is used in reference to historical lexicography and we was, first and foremost, try to reconstruct and describe the way XVIII century lexicographers worked. Two broad metalexicographic terms, i.e. macro- and microstructure of a dictionary, was been key to the analysis of French-Polish and Polish-French XVIII century dictionaries. Moreover, the research was also try to establish what were the original dictionaries on which the analysed works were based. A monograph on XVIII century French-Polish and Polish-French lexicography, carried out as described above, will: a) broaden knowledge on French sources in Polish lexicography; b) add and update information on the history of Polish lexicography; c) present the analysed dictionaries as possible sources of research into XVIII century Polish and French languages; d) describe the analysed lexicographic works, which belong to Polish cultural heritage and provide evidence of language contact between Polish and French. The above-mentioned dictionaries are primarily one of the manifestations increased in the eighteenth century Polish-French contacts (cultural and linguistic), as well as a response to the growing demand for this type of publication in the then thriving Polish education.

Natalia Shumlianska Język polski na Żytomierszczyźnie – historia, stan współczesny oraz perspektywy rozwoju Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Stanisława Dubisza Moja rozprawa dotyczy Polonii zamieszkałej na terenie Ukrainy, skupiłam się w niej na poziomie przyswojenia polszczyzny przez młodzież uczniowską obwodu żytomierskiego. Rozdział I: OSOBLIWOŚCI JĘZYKA POLSKIEGO NA UKRAINIE NA PRZEŁOMIE WIEKÓW dotyczy cech polszczyzny u schyłku wieku XX i na początku wieku XXI na terenie Ukrainy. W tym rozdziale przeanalizowałam zmiany liczebności Polonii ukraińskiej w okresie od ostatniego spisu ludności przeprowadzonego za czasów radzieckich (1989) do spisu, który odbył się w roku 2001 i jest dotąd jedynym spisem przeprowadzonym w niepodległej Ukrainie. Omówiłam początki odradzania się edukacji polonistycznej w poszczególnych regionach Ukrainy pod koniec ubiegłego wieku i na początku obecnego, wskazałam miejsce edukacji polonistycznej wśród innych języków mniejszości narodowych nauczanych w szkołach Ukrainy. Rozdział II: SYTUACJA JĘZYKA POLSKIEGO NA UKRAINIE NA PRZEŁOMIE WIEKÓW przedstawia analizę porównawczą programów nauczania języka polskiego w Polsce oraz na Ukrainie, wskazuje wady i zalety programów ukraińskich. Skupiłam się w nim również na nauczaniu języka polskiego w szkołach Żytomierszczyzny na przełomie wieków, pokazałam zmiany w liczebności placówek edukacyjnych z nauką języka polskiego od początku XXI wieku do dnia dzisiejszego, omówiłam sytuację związaną z liczbą polonistów w obwodzie żytomierskim. W tym rozdziale próbowałam także wskazać rolę nauczania języka polskiego w szkolnictwie ukraińskim, które w ciągu ostatnich dziesięcioleci ulega dużym zmianom. W rozdziale III: KIERUNKI UDOSKONALENIA NAUCZANIA JĘZYKA POLSKIEGO W SZKOŁACH ŻYTOMIERSZCZYZNY zaprezentowałam podłoże specyfiki nauczania języka polskiego w szkołach obwodu żytomierskiego na podstawie informacji zebranej na Żytomierszczyźnie. Poza tym spróbowałam określić znaczenie edukacji literackiej, historii i WOP-u w kształtowaniu świadomości narodowej młodych Polaków. Ze swoimi badaniami również dotarłam do nauczycieli języka polskiego, spróbowałam przedstawić wzorzec nauczyciela polonisty we współczesnych ukraińskich realiach. W rozdziale IV: O JĘZYKU POLSKIM UCZNIÓW SZKÓŁ ŻYTOMIERSZCZYZNY skupiłam się najpierw na charakterystyce informatorów, uczniów szkół obwodu żytomierskiego, którzy wzięli udział w moich badaniach. Analiza ankiet polegała na ekscerpcji błędów, popełnionych przez osoby objęte badaniami, oraz ich klasyfikacji na podstawie klasyfikacji błędów językowych Andrzeja Markowskiego. Celem przeprowadzonych badań polszczyzny uczniowskiej było ukazanie umiejętności językowych osób uczących się języka polskiego na poziomie szkolnym. Teren moich badań to obwód żytomierski, który jest specyficzny z wielu względów: liczba zamieszkałych w nim Polaków wynosi ponad 49 tysięcy osób, społecznych organizacji polonijnych jest w obwodzie ponad 50, liczba szkół z edukacją polonistyczną waha się w ostatnich 10 latach od 13 do 25, liczba nauczycieli ciągle wzrasta, coraz rzadziej są zapraszani nauczyciele języka polskiego z Polski. Polszczyzna mieszkańców obwodu żytomierskiego rzadko była przedmiotem opisu językoznawców i daje badaczom jeszcze duże możliwości. Dokonana próba analizy polszczyzny uczniowskiej (w jej odmianie pisanej) odzwierciedla realia na początku XXI stulecia. Mogą one ulegać zmianom ze względu na wiele czynników, wśród których warto wymienić: możliwości edukacji polonistycznej przy pomocy nowości technicznych, dostępność materiałów i pomocy dydaktycznych oraz możliwość bliskiego i bezpośredniego kontaktu z etnicznymi użytkownikami języka polskiego. Wielojęzyczność jest cechą właściwą uczniom szkół Żytomierszczyzny, ponieważ współistnieją na tym terenie języki: ukraiński, rosyjski, polski oraz białoruski. Zachodzą więc różnorodne procesy interferencyjne, często dochodzi do przejmowania obcych elementów leksykalnych oraz struktur składniowych. W badaniach została zastosowana metoda ankietowa, podstawą materiałową pracy są wyniki ankiety przeprowadzonej w trzech szkołach obwodu żytomierskiego, które – moim zdaniem – są najbardziej reprezentatywne dla tego regionu. Przeprowadzone badania stopnia opanowania polszczyzny uczniów szkół średnich Żytomierza i jego regionu wskazują na to, że istnieją poważne odstępstwa od normy ogólnopolskiej. Związane jest to, przede wszystkim, z oddziaływaniem na siebie różnych języków, wykorzystywanych przez respondentów na co dzień, co prowadzi do procesów interferencyjnych. Polish language at Zhytomyr region – history, currant state and development prospects. Doctoral thesis written under the guidance of Prof. Ph. D. Stanislav Dubish My doctoral thesis concerns Poles that live at the territory of Ukraine and focused here at the level of adoption of the Polish language by students and youth of Zhytomyr district. Part I: PECULIARITIES OF THE POLISH LANGUAGE IN UKRAINE AT THE TURN OF THE CENTURY concerns the characteristics of the Polish language at the end of the XX century and the beginning of the XXI century at the territory of Ukraine. In this part I analyzed changes in the number of Ukrainian Poles since the last census in Soviet times (1989) to the census, held in 2001 that is so far the only census conducted in independent Ukraine. I discussed the origins of the rebirth of the Polish language education in different regions of Ukraine at the end of the last century and the beginning of the current century and pointed the place of the Polish language education among the other languages of national minorities taught at Ukrainian schools. PART II: SITUATION OF THE POLISH LANGUAGE IN UKRAINE AT THE TURN OF THE CENTURY presents a comparative analysis of the programs of Polish language teaching in Poland and Ukraine, shows the advantages and disadvantages of Ukrainian programs. I also focused on teaching of the Polish language at the schools of Zhytomyr region at the turn of the century, showed changes in the number of educational institutions where the Polish language is taught from the beginning of the twenty-first century to the present day and discussed the situation with the number of the Polish language teachers in Zhytomyr region. In this part I also tried to point out the role of the Polish language teaching at Ukrainian schools, which undergoes big changes in recent decades. In PART III : WAYS OF IMPROVEMENT OF THE POLISH LANGUAGE TEACHING AT THE SCHOOLS OF ZHYTOMYR REGION I presented the foundations of specifics of the Polish language teaching at the schools of Zhytomyr region on the basis of information collected at this region. Moreover I tried to define the role of literary education, history and country studies in the formation of the national consciousness of the young Poles. To my researches I also included information about the Polish language teachers and tried to show the example of the Polish language teacher in contemporary Ukrainian realities. In part IV: ABOUT THE POLISH LANGUAGE OF THE PUPILS OF THE SCHOOLS AT ZHYTOMYR REGION I focused foremost on the characteristic of informants, pupils of Zhytomyr region, that took part in my research. The analysis of the questionnaires was aimed at determining the mistakes made by pupils that took part in my research and their classification based on the classification of language mistakes by Andrzej Markowski. The aim of the study of the Polish language spoken by the pupils was to show the learners’ language skills at the school level. The area of my research is Zhytomyr region, which is specific for many reasons: the number of Poles living here is more than 49,000 people, there exist more than 50 Polish social organizations, the number of schools where the Polish language is taught has varied from 13 to 25 in the last ten years and the number of the Polish language teachers continues to increase, teachers from Poland are invited rarely. The Polish language of the Zhytomyr region inhabitants has rarely been the subject of linguistic study and offers researchers big opportunities. The following attempt to investigate the Polish language of the pupils ( in written form ) reflects the realities of the early twenty-first century. They can vary because of many factors , among which the following are worth mentioning: the possibilities of the Polish language teaching with the help of technical innovations, availability of materials and teaching aids as well as the possibility of a close and direct contact with native Polish speakers. Multilingualism is a defining characteristic feature of the pupils of Zhytomyr region schools, as the following languages coexist in that area: Ukrainian, Russian, Polish and Belarusian. As a result various interference processes take place and borrowing of foreign words and phrases occur often. The questionnaire method was used in my research, the results of the survey, conducted in three schools of Zhytomyr region, which - in my opinion - are the most representative of that region are the material base of the study. The investigation of the Polish language spoken by the pupils of Zhytomyr region schools indicate that serious deviations from the standard Polish take place. This is so primarily because of the interaction of the different languages used by the respondents daily, which leads to interference processes.

Niniejsza praca dotyczy niebadanego dotąd zjawiska trójjęzyczności Ukraińców mieszkających zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie. W badaniach wzięły udział osoby niepolskiego pochodzenia, dla których język polski jest językiem obcym. Badania były prowadzone w latach 2015-2017 na Ukrainie i w Polsce i wzięło w nich udział 1 160 osób. W pierwszym rozdziale przedstawiam obecną sytuację językową na Ukrainie, którą określam jako "poradziecką" z tego względu, że w latach 1991-2015 pomimo iż formalnie językiem państwowym był język ukraiński, nie przeszkadzało to swobodnemu funkcjonowaniu języka rosyjskiego we wszystkich sferach komunikacyjnych, w poszczególnych regionach nawet w pozycji języka dominującego. Druga część rozdziału została poświęcona sytuacji języka polskiego na Ukrainie oraz rosnącej migracji Ukraińców na zachód, gdzie pierwszym krajem za granicą jest Polska. W zakończeniu pierwszego rozdziału przedstawiono migrację Ukraińców do Polski, jej liczebność, najczęściej wykonywane zawody oraz problemy adaptacyjne tak dużej grupy migracyjnej. Celem drugiego rozdziału jest przedstawienie czytelnikowi badań kontaktów językowych każdego z trzech opisywanych języków. Kolejno zostały przedstawione zagadnienia badań kontaktów rosyjsko-obcych, potem polsko-obcych. Badania kontaktów języka ukraińskiego podzielono na dwie sfery: kontakty ukraińsko-rosyjskie i ukraińsko-polskie. W trzecim rozdziale skupiam się na zagadnieniach teoretycznych zjawiska trójjęzyczności, które nie było dotąd definiowane w polskich pracach językoznawczych. Poza tym analizuję definicje dotyczące języka ojczystego, rodzimego, drugiego, trzeciego funkcjonalnie pierwszego i funkcjonalnie drugiego. W czwartym rozdziale wyróżniono cztery grupy respondentów: dwie pierwsze grupy to osoby niepolskiego pochodzenia, mieszkające zarówno w Polsce jak i na Ukrainie. W pozostałych dwu grupach znalazły się osoby, które uważam za osoby na pograniczu polskiego pochodzenia, co oznacza, że deklarowali oni polskie pochodzenie swoich pradziadków, którzy najczęściej nie brali przecież udziału w wychowywaniu małego dziecka, a tym bardziej dorastającego nastolatka. Przyjęcie takich założeń miało na celu porównanie odpowiedzi każdej z badanych grup i mogło prowadzić do wniosku, że założenia były nieuzasadnione, gdyby wyniki badań nie różniły się wystarczająco. Przedstawione w pracy wyniki badań dotyczyły ogólnej charakterystyki przedstawionych grup, języka pierwszego respondentów i ich tożsamości kulturowej, także ich motywacji do uczenia się języka polskiego, poziomu znajomości każdego z badanych języków z podziałem na sprawności językowe oraz częstotliwości używania każdego z nich. Uwzględniono tu także stosunek emocjonalny badanych do każdego z języków.
The dissertation concerns the phenomenon so far not subjected to studies of trilingualism of Ukrainians living both in Poland and in Ukraine. The study was attended by non-Polish descent persons, for whom Polish is a foreign language. The research was carried out in the years 2015-2017 in Ukraine and Poland and 1,160 people took part in it. In the first chapter of the dissertation I present the current language situation in Ukraine, which I refer to as "post-Soviet" because in the years 1991-2015, depite the official language being Ukrainian, it did not interfere with the free functioning of the Russian language in all areas of communication, in individual regions even in the position of the dominant language. The second part of the chapter is devoted to the situation of the Polish language in Ukraine and the growing migration of Ukrainians to the west, where Poland is the first country abroad. The end of the first chapter presents the migration of Ukrainians to Poland, its number, most often performed professions and the adaptation problems of such a large migration group. The purpose of the next chapter is to present the reader with language contact research between the three languages studied. Respectively, the issues of research on Russian-foreign contacts, then Polish-foreign contacts were presented. The study of Ukrainian language contacts was divided into two areas: Ukrainian-Russian and Ukrainian-Polish contacts. In the third chapter I focus on theoretical issues of the phenomenon of trilingualism, which has never been defined in Polish linguistic works. In addition, I analyze the definitions of the native language, first and second language and the third functionally as the first or the second language. In the next chapter, four groups of respondents were distinguished: the first two groups are people of non-Polish descent, living both in Poland and in Ukraine. The other two groups included people who I consider to be people on the borderline of Polish origin, which means that they declared the Polish origin of their great-grandparents, who most often did not take part in raising a small child, let alone adolescent teenagers. The adoption of such assumptions was aimed at comparing the responses of each of the studied groups and could lead to the conclusion that the assumptions were unjustified if the results of the research did not differ sufficiently. The results presented in the dissertation concerned the general characteristics of the aforementioned groups, the first language of the respondents and their cultural identity, as well as their motivations for learning the Polish language, the level of linguistic competence of each language including the division according to the language skills and the frequency of using each one. The emotional attitude towards every of the language was also taken into account. In the fifth chapter at first the areas of the use of every language were presented, then the people with whom the respondents communicate in either of the languages, the frequency of the choice of the described languages while using the media and the frequency of using them in the personal sphere. The sixth chapter demonstrates cases studies of trilingual people, proposing a division into models of becoming and being trilingual. The basis for the cases presented in this chapter were in-depth interviews, conducted with individual informers as well as their participating observation. The last chapter consists of the summary of the presented research, that apart from the analysis of the functioning of trilingualism concerning the use of the Polish language, points, for the first time, at the value of the Polish language for people of non-Polish descent. For those people Polish language slowly becomes a tool for self-fulfilment of an increasing number of people.

Celem rozprawy jest charakterystyka języka ksiąg grodzkich i ziemskich sądów Wołynia, Kijowszczyzny, Podola i Bracławszczyzny XVI i XVII w. w zakresie funkcjonowania w tych zabytkach leksyki prawniczej polskiej oraz zapożyczonej (głównie z łaciny). Ramy chronologiczne pracy są uwarunkowane względami historyczno-kulturalnymi. Po Unii Lubelskiej (1569 r.) w kancelariach ziem włączonych do Rzeczypospolitej (województwa wołyńskie, bracławskie i kijowskie) funkcję języka oficjalnych dokumentów zaczął pełnić język polski. Bez względu na formalne zachowanie przez kancelarie miejskie prawa do prowadzenia dokumentacji w języku „ruskim”, język polski zaczął aktywnie przenikać do tej dziedziny życia społecznego na Prawobrzeżu. Jednakże generalnie w dokumentach z Ukrainy z 2. połowy XVI w. język polski występuje głównie w postaci nielicznych zapożyczeń w tekstach ukraińskich. Od końca XVI w. (zależnie od sądu) w tym języku są spisywane główne części zapisek sądowych oraz całe zapiski i księgi. Dwujęzyczność staje ważnym warunkiem kształtowania się zasobu terminologicznego w ukraińskich kancelariach tego okresu. Praca oparta jest przede wszystkim na materiałach dotychczas nie zbadanych rękopiśmiennych zabytków z Owrucza, Żytomierza, Włodzimierza i Latyczowa pisanych po polsku i ukraińsku oraz po łacinie od końca XVI do drugiej połowy XVII w. Do analizy zostay wybrane następujące księgi: księgę grodzką owrucką z 1678 r., grodzką owrucką z 1688 r., grodzką żytomierską z 1635-1644 r., grodzką włodzimierska z 1587 r., grodzką włodzimierską z 1597 r., ziemską włodzimierską z 1594 r., ziemską włodzimierską z 1603 r., ziemską włodzimierską z 1609 r., grodzką latyczowską z 1664 r., grodzką latyczowską z 1665-1666 r. Są to czystopisy (pierwopisy nie zachowały się). Rękopisy ksiąg znajdują się w zbiorach Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego w Kijowie. Zapisy zawarte w księgach dotyczą przede wszystkim sądownictwa (skargi, zeznania, protesty, manifestacje, apelacje, przysięgi) oraz spraw administracyjnych i gospodarczych (sprzedaż, kupno, podział dóbr, testamenty). Najciekawszego materiału językowego dostarczają zeznania świadków i testamenty, gdyż są one pisane językiem bliskim dawnemu językowi potocznemu Kresów południowo-wschodnich. Polszczyzna takich zapisów często zawiera w sobie elementy gwarowe, regionalne, związane z wpływami ukraińskimi. Polszczyzna ksiąg jest zasadniczo poprawna i na ogół nie odbiega od ówczesnego uzusu języka polskiego. Wpływy ukraińskie, które zostały w nich odnotowane są nieliczne i są to głównie wpływy fonetyczne. Niektóre z nich odzwierciedlają ukraińskie cechy dialektalne, takie jak przejście *ě / ė > i w pozycji nieakcentowanej (dzidzicznej, kaliczyli, wiedzic), a także *ě > e pod akcentem (wieder), stwardnienie spółgłoski r (kremenieckimi, kalendara, troch) i in. Nieliczne zapożyczenia leksykalne – to leksyka wcześniej przyswojona i dobrze znana polszczyźnie kresowej. Mimo współistnienia dwóch języków w ramach jednej kancelarii oraz umiejętności posługiwania się przez pisarzy obydwoma językami, polskojęzyczne zapiski z niektórych ksiąg są w ogóle pozbawione wpływów ukraińskich – tak jest na przykład w księgach ziemskich włodzimierskich z 1594 i 1603 r. Ze względu na obfitość w badanych tekstach leksyki łacińskiej, która kształtowała w pewien sposób ówczesny język prawniczy, przedmiotem pracy stało słownictwo związane z prawem i sądownictwem. Najważniejszym zadaniem badawczym było przedstawienie tego słownictwa z punktu widzenia współfunkcjonowania w stylu urzędowo-kancelaryjnym ukraińskiego Prawobrzeża trzech języków: polskiego, łaciny i ukraińskiego, a także pokazanie proporcji w używaniu wyrazów polskich i łacińskich, które stanowią w tekstach ksiąg paralelizmy terminologiczne. Będzie to wskazówka dla poznania procesu kształtowania się terminologii polskiej w sądach na Ukrainie Prawobrzeżnej. Obfitość i niejednorodność zasobu nazewnictwa w zakresie prawa i sądownictwa w badanym okresie doprowadziła do zjawisk synonimii i ekwonimii oraz paralelizmu terminologicznego. Za synonimiczne uważano terminy, które określają to samo pojęcie, są równoznaczne i pochodzą z jednego języka, np. zysk i dochód, ustępować prawo i wlewać prawo albo łacińskie dylacja i reces ‘odłożenie sprawy’, ufundowanie i deliberacja ‘postanowienie’ i in. Za ekwonimy uznano natomiast wyrazy, które pochodzą z różnych języków, ale mają takie samo znaczenie: zgoda – konsens, przysięga – jurament, dziedzictwo – sors i in. Dla wyróżnienia ekwonimów, które występują w obrębie jednej księgi, zostało wprowadzone określenie paralelizmu terminologicznego – są to wyrazy, które były znane i używane wymiennie przez pisarzy danej kancelarii. Na podstawie znaczeń kontekstowych terminy z badanych ksiąg sądowych przedstawiono w 10 polach semantycznych: instytucje sądowe; prawo i jego źródła; dokument urzędowy; proces sądowy; strony i ich zastępcy; procedura procesowa; finał przewodu sądowego; działania przeciw prawu; kara; prawo własności. Zbadanie funkcjonowania składników pól semantycznych w przestrzeni diachronicznej, czyli prześledzenie ich obecności w słownikach historycznych oraz słownikach nowszych, a także w pracach dotyczących rozwoju i kształtowania się stylu kancelaryjnego, dało możliwość sprawdzenia, które terminy stanowią kontynuację dawnych elementów terminologii prawniczej, które się zarchaizowały i wyszły z użycia, a które stanowią nowszy zasób nazewniczy w języku omawianych kancelarii. Przy opracowaniu terminologii prawniczej z tekstów zostało wyekscerpowano 757 jednostek leksykalnych. Wśród nich jest 327 wyrazów pochodzenia łacińskiego i połączeń wyrazowych zawierających wyrazy łacińskie, z których 138 posiada w tekstach odpowiedniki polskie. Pozostałe 430 jednostek stanowią samodzielne wyrazy polskie, które w tekstach prawniczych występują w charakterze terminów. Gromadzenie terminów w pola semantyczne pozwoliło na pokazanie współzależności pomiędzy poszczególnymi leksemami polskimi i łacińskimi. Przeanalizowanie liczby jednostek leksykalnych w poszczególnych polach semantycznych pokazało, że w większości pól semantycznych dominują wyrazy polskie; wyrazy łacińskie przeważają jedynie w polu dokument urzędowy; względnie jednakową liczbę wyrazów polskich i łacińskich obserwujemy w polu finał przewodu sądowego; najbardziej licznymi i rozbudowanymi są pola procedura procesowa, prawo własności i dokument urzędowy – liczą one powyżej stu jednostek leksykalnych. Z 757 opracowanych wyrazów około 40 nie poświadczają słowniki historyczne i opracowania leksyki prawniczej. Polszczyzna pisarzy kancelarii Ukrainy Prawobrzeżnej nie była jednolita pod względem terminologii prawniczej, podobnie jak to miało miejsce w Polsce centralnej. Kształtowanie się zasobu terminologicznego przesuwało dominantę w stronę posługiwania się terminologią prawniczą polską, jednak rola łaciny wciąż zajmuje mocną pozycję w tradycji nomenklatury prawa i sądownictwa. Łacina była dla pisarzy źródłem terminów, zwrotów i w pewnym stopniu podstawą do tworzenia poprawnego, odpowiadającego określeniu „prawniczy” dokumentu pisanego czy to po polsku, czy po ukraińsku.
The main goal of the thesis is the characteristic of the Polish and Latin law terminology which was functioning in the court books from the Volhynia, Podolia, Kyiv and Braclav regions in the XVI–XVII century. The particular task is the presentation of the vocabulary from the point of contacts and interferences of the Polish, Latin and Ukrainian languages in the chamber style of the Right-bank Ukraine. The chronological borders were considered by the historical and cultural terms. Polish became the second official language (the firs was Ukrainian) in the court chambers of the Ukrainian lands which were joined to the Polish Crown after the Lublin Union (1569). But in general Polish appeared in the Ukrainian documents mostly in the form of lexical borrowings. From the end of the XVI century the general parts of the court documents and even the whole documents and books were written in this language, which depended on the tradition of the different court chambers. Bilingualism became an important term of the law terminology forming in the Ukrainian chambers of the mentioned period. The research is based on the court books from Ovruch, Zhytomyr, Volodymyr and Letychiv, which were written in Polish-Ukrainian (Ovruch, Zhytomyr and Volodymyr) and Latin-Polish (Letychiv) from the end of the XVI century till the second half of the XVII century. Documents in those books generally are connected with the judicial (complaints, testimonies, protests, manifests, appellations, oaths), administrative and economic cases (sale, purchase, division of property, testaments). The testimonies of witnesses and testaments include the most interesting linguistic material – its language seems to be very close to the colloquial one of the Southern-Eastern Borderlands. Polish of those documents usually has the dialectal and regional elements, which are connected with the Ukrainian linguistic influences. For example the realization of the old *ě and ė as i in the unstressed position: dzidzicznej, kaliczyli, wiedzic; the realization of the old *ě as e in the stressed position: wieder; the velarization of the consonant r: kremenieckimi, kalendara, troch etc. The number of the lexical borrowings was few: sioło, kozak, grabież, duło, swieszczennik, boiarzy, hreczka, podaczki, tuteszny, hospody stanowne. The XVI–XVII century is the period of the legislative nomination development caused by the influence of the Roman law. From the XVI century the law terminology which was inherited from the Old Polish was competing with the borrowed Latin terminology. The last one appeared in the texts as both adaptations and quotations. Thus, from the end of the XVI century at least one Polish and one Latin word existed for nomination of one law concept, for example: prawo dziedziczne – prawo sukcesjonalne, zeznanie – testimonium, sprawa – akcja, pozwany – wokowany. Such pairs of the analogical terms of different origin are called the equonims. To distinguish the equonims which are functioning in one volume the modifier of the terminological parallelism was brought into circulation. Such words were known and used by writers of one chamber at the same time. In the different volume as the terminological parallels might function the whole groups of equonims or its elements, for example in the group of equonims zeznanie – atestacja, testimonium, rekognicja in such composition the terminological parallels existed only in the Letychiv court books, but in the other books the parallels were made of the group separate elements: zeznanie – rekognicja (the Ovruch Court Book 1678), zeznanie – testimonium (the Ovruch Court Book 1688), zeznanie – atestacja (the Zhytomyr Court Book 1635–1644). The particular goal of the research is to show the proportion in usage of the Polish and the Latin expressions, which are the terminological parallels in the court books. The law lexicon is semantically differentiated, that’s why the terminological parallelisms were analyzed in the distinct semantic fields such as: the law and its sources; the institutions of court; the court document; the lawsuit; the participants of the lawsuit; the procedure of the lawsuit; the ending of the lawsuit; the illegal actions; the punishments; the law of property. 757 lexical units were excerpted during the law terminology studying. Among them 327 expressions are of the Latin origin, 138 of them have its Polish equivalents. The other 430 units are the Polish expressions, which in the law contexts gain the terminological meanings. The quantitative analyses shows that in the most of semantic fields the Polish terminology dominates; Latin expressions dominate only in the court document field; relatively the same number of Polish and Latin expressions is observed in the ending of the lawsuit field; the lawsuit and the court document fields are the most numerous and complex – they consist of more than 100 lexical units. Approximately 40 expressions, which are presented in the thesis, are not certified in the historical vocabularies and in the law terminology studies of A. Zajda and I. Szczepankowska. In terms of law terminology the Polish language of the Ukrainian court chambers wasn’t homogeneous (as it took place in the Central Poland chambers). During the terminological lexicon development the dominant usage was shifting into the side of the Polish law terminology, but the role of Latin still occupied a strong position in the writing tradition of law and judicature. Latin for writers was a source of terminology, expressions and in some way it was the basis for creation of the correct law document, which could be written both in Polish and Ukrainian.

W niniejszej pracy podjęto problem wczesnego rozwoju wybranych kompetencji językowych u dzieci pierwszego pokolenia polskich emigrantów w Wielkiej Brytanii i Irlandii. Porównano je do rozwoju językowego dzieci jednojęzycznych wychowywanych Polsce. Istotnym aspektem badań z punktu widzenia teorii było uwzględnienie wczesnej dwujęzyczności przyswajania językowego dzieci w warunkach, w których język używany w domu jest językiem mniejszości. Z uwagi na brak (według naszej wiedzy) tego typu badań dla języka polskiego lub innego języka słowiańskiego, analizy miały przede wszystkim charakter eksploracyjny. Zaprezentowane zostały badania z użyciem polskiej i angielskiej wersji językowej kwestionariusza McArthur Bates Communicative Developmental Inventory (MB-CDI) i kwestionariusza KRiJ (Kwestionariusz: rozwój dziecka i jego zaplecze językowe). Obejmowały one zasób słownictwa czynnego, kompozycję słownika umysłowego, łączenie słów oraz charakterystykę kontaktu z każdym z języków wraz z oceną wpływu zróżnicowanego kontaktu językowego na rozwój zasobu słownictwa czynnego. Dodatkowo przeprowadzono eksplorację czynników ujętych w danych z KRiJ, w celu sprawdzenia, które z nich są powiązane z niższym zasobem słownictwa. Wyniki wskazują, że dzieci przyswajające język polski w warunkach wczesnej dwujęzyczności nie mają takich samych kompetencji w tym języku w zakresie zasobu słownictwa czynnego, wybranych kategorii semantycznych i łączenia słów, jak dzieci wychowywane w Polsce. Wszystko wskazuje jednak na to, że tendencja rozwojowa jest taka sama, chociaż w odniesieniu do łączenia słów przebiega z pewnym opóźnieniem. Analizy kontaktu z każdym z języków i zasobu słownictwa czynnego wskazują, że grupa dzieci z rodzin polskich wychowywanych za granicą przyswaja język pierwszy dwujęzycznie. Dane potwierdzają, że już na tak wczesnym etapie rozwoju językowego w rodzinach z dominującym użyciem języka społecznej mniejszości, obserwujemy statystycznie istotne różnice pomiędzy wynikami dzieci z Polski i wychowywanymi w warunkach emigracji. Zaobserwowano różnice zarówno dla ogólnego wskaźnika pomiaru zasobu słownictwa czynnego, jak i w poszczególnych kategoriach wyszczególnionych w IRMiK (semantycznych i częściach mowy). Co więcej, różnice te w odniesieniu do ogólnego wyniku dla zasobu słów były istotne we wszystkich wyróżnionych grupach wiekowych (22-26; 27-31; 32-38 miesięcy). Dzieci uzyskały niższe wyniki niż ich rówieśnicy w Polsce, pomimo tego, że aż 96% rodzin deklaruje zdecydowaną dominację języka polskiego. Dzieci miały nieróżnicujący zasób słów przy uwzględnieniu wyników z obydwu języków razem. Różnice zaobserwowano jednak w zasobie słownictwa pojęciowego. Używanie przede wszystkim języka ojczystego w środowisku domowym dzieci wychowywanych w warunkach emigracyjnych nie daje pewności, że osiągną one takie same kompetencje w tym języku, jak dzieci jednojęzyczne. Potrzebne jest dodatkowe wsparcie rozwoju języka rodzimego.
In the following thesis we examine an early language development of Polish children living in UK and Ireland whose parents are first generation immigrants. They were compared to monolingual peers living in Poland. The relevant issue, from a theoretical point of view, was the investigation of early bilingual language acquisition. Due to (to the best of author’s knowledge) the lack of similar studies for Polish or other Slavic languages, our study was primarily exploratory. The expressive vocabularies were assessed using Polish and when relevant British English adaptations of the MacArthur-Bates Communicative Development Inventories (MB-CDI). General information and language exposition patterns were assessed by KRiJ (Questionnaire: Child development and its language resources). The assessment included expressive vocabulary, composition of mental vocabulary, word combination, characteristics of language exposition, the possible effect of diverse language exposition on the development of expressive vocabulary. Additionally, we explored factors (taken from the data collected in KRiJ) which might be related to lower vocabulary scores of bilingual group. Results indicate that children acquiring Polish language in early bilingual setting do not have language skills in Polish on the same level as Polish monolinguals living in Poland. The differences were observed in expressive vocabulary, investigated semantic categories, and early word combination. However, it seems that children in both groups have the same developmental tendency but the emergence of word combination is observed later. The investigation of language exposition patterns indicated that the children being raised in UK and Ireland can be considered as those who bilingually acquire first language. The results confirm that already, at such an early stage of their development in the environment where Polish is a minority language, we can observe significant statistical differences in total expressive vocabulary, as well as in investigated semantic categories and parts of speech. The observed differences were significant in all age groups (22-26; 27-31; 32-38 months). Their results were lower than those of their monolingual peers even though 96% of the families declared Polish to be the dominant language used at home. The differences were also observed in Total Conceptual Vocabulary but not in the Total Vocabulary (measures which considered both languages). Overall, results indicated the dominant use of Polish at home in an immigrant setting does not guarantee the attainment of the same language competence that is demonstrated by monolingual children. Additional support of the heritage language is needed.

Rozprawa „Wpływ polskiego języka migowego na kształt wypowiedzi pisemnych tworzonych przez Głuchych” wpisuje się w zakres badań polskiej lingwistyki migowej i glottodydaktyki nauczania języka polskiego jako obcego. Jej nadrzędnym celem była próba zbadania wpływu polskiego języka migowego na używanie pisanej odmiany języka polskiego przez Głuchych, dla których językiem pierwszym jest polski język migowy (PJM). Przeprowadzono analizę pisemnych wypowiedzi osób niesłyszących (wypracowań szkolnych i częściowo wypowiedzi swobodnych – tworzonych w naturalnych sytuacjach) i wskazano interferencje jednokierunkowe wynikające z wpływu PJM na polszczyznę pisaną. W przeprowadzonych badaniach, które stanowią podstawę rozprawy, oparto się na gramatyce konfrontatywnej polskiego języka migowego i języka polskiego. Dysertacja obejmuje dwa tomy: tekst rozprawy oraz aneks. Rozprawa liczy 7 rozdziałów, wstęp, zakończenie oraz bibliografię. Składa się z części wprowadzająco-opisowej oraz badawczej. Aneks zawiera 109 prac pisemnych autorstwa niesłyszących uczestników badań. Badaniami objęci zostali uczniowie szkół średnich ośrodków dla niesłyszących w Warszawie. Zdobyte przeze mnie prace pochodziły od autorów z czterech instytucji: Instytutu Głuchoniemych przy placu Trzech Krzyży w Warszawie, z Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Głuchych przy ulicy Łuckiej w Warszawie, Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Słabosłyszących przy ulicy Zakroczymskiej w Warszawie oraz Zespołu Szkół Specjalnych przy ulicy Długiej w Warszawie. Są to teksty użytkowe oraz wypracowania uczniów klas trzecich i czwartych szkół średnich na różne tematy zadawane przez prowadzących lekcje z języka polskiego: listy, pozdrowienia, życzenia, interpretacja, rozprawka, charakterystyka, analiza i interpretacja wiersza, recenzja, streszczenie oraz opis. Teksty posłużyły jako źródło danych do badań przeprowadzonych dla potrzeb niniejszej pracy. Analiza wypowiedzi pisemnych uczniów głuchych ma charakter lingwistyczny; starano się wskazać na interferencje gramatyczne, do których zalicza się interferencje fleksyjne i składniowe. Teksty poddano także oglądowi pod kątem zasad ortografii i interpunkcji polskiej, która dla Głuchych, tak jak dla obcokrajowców, może być źródłem interferencji na poziomie języka pisanego oraz wpływać na kształt wypowiedzi pisemnej będącej konsekwencją różnicy między systemem PJM i pisaną odmianą polszczyzny. W części teoretycznej wprowadzono definicję języków wizualno-przestrzennych, konfrontując ją z definicją języka w ogóle. Przedstawiono Głuchych jako rodzimych użytkowników PJM, wymieniono sposoby komunikowania się Głuchych, scharakteryzowano ich rodzimy język oraz system językowo-migowy (SJM). Dokonano ponadto próby zestawienia wybranych aspektów struktury PJM oraz języka migowego. Zwrócono uwagę na oryginalne, typowe dla języków migowych kategorie, które pełnią ważną rolę w ich budowie gramatycznej. Są nimi: klasyfikatory, niemanulności, symultaniczność i nielinearność, istotne z punktu widzenia gramatotwórczej roli przestrzeni w językach wizualno-przestrzennych. W pracy zaakcentowano glottodydaktyczne podejście do problematyki nauczania języka fonicznego rodzimych użytkowników PJM. Na tle podstawowych zagadnień teorii kontaktów językowych przedstawiono zjawisko dwujęzyczności Głuchych, dokonano przeglądu szkół uczących metodą dwujęzyczną w wybranych krajach świata, a także podkreślono rolę Instytutu Polskiego Języka Migowego w rozwijaniu i propagowaniu tej metody w Polsce. Zwrócono uwagę, że pismo jest jednym z ważniejszych i skutecznych środków komunikacji niesłyszących ze słyszącymi. Na koniec części teoretycznej zaprezentowano stan badań nad wykorzystaniem pisma jakoś środka w nauczaniu mowy niesłyszących. Część empiryczna pracy zawiera analizę materiału badawczego po pierwsze, pod kątem interferencji morfologiczno-syntaktycznych z polskiego języka migowego na wypowiedzi pisemne tworzone przez głuchych uczniów, po drugie pod kątem ortograficznym i interpunkcyjnym. W pisemnych pracach nie odnaleziono materiałów świadczących o regularnym włączaniu w wypowiedzi pisemne zapożyczeń z PJM, dlatego też ograniczono się do analizy jakościowej i jedynie przedstawiono w postaci tabeli wyekscerpowane z materiału badawczego wybrane typy konstrukcji ekwiwalentnych z zakresu morfologii i składni stosowanych przez Głuchych i mających wpływ na kształt ich wypowiedzi pisemnych. Są to pewnego rodzaju zabiegi zastępcze stosowane z powodu braku możliwości przełożenia charakterystycznych dla PJM zjawisk, takich jak predykacja klasyfikatorowa, gramatyczne wykorzystanie przestrzeni, zjawisko symultaniczności czy komponenty niemanualne. Mogą one być odzwierciedleniem morfologii i składni charakterystycznej dla polskiego języka migowego. Przedstawiono, jakie rodzaje zapożyczeń istnieją w badanym materiale i w jaki sposób realizują je autorzy tekstów. W obszernej, choć nieopisującej wszystkich zjawisk ze względu na ich nieuchwytność zmysłom słyszącego, analizie materiału empirycznego zaakcentowano, że zjawisko wpływu PJM na polszczyznę pisaną jest obecne na szeroką skalę. Paleta możliwości morfologiczno-składniowych, jaką dają elementy PJM nieprzekładalne na polszczyznę graficzną, podkreśla wagę omawianego problemu i pokazuje, jak szerokie perspektywy rysują się przed badaczami, którzy będą badać przenikanie się dwóch języków, podobnych do siebie tylko z nazwy, diametralnie różniących się kanałem przekazu.

During the period of the Polish-Lithuanian Commonwealth, the 16th century marked the age of development resulting in the Reformation and Counter-Reformation, which led to the flourishing of religious writing, including translations of the Holy Bible. Attempts made to propagate the doctrines of every form of Christianity to wider audience led to the publication of the Biblical translations from original languages (Greek, Aramaic or Hebrew) and Latin, sometimes modelled also on the contemporary translations of the Bible, into other vernacular languages. The form of translations was influenced by the disagreements between their creators, the authors'skills, as well as the adoption of various translations and translation techniques. The differences between translations are evident, among others, on the linguistic level, including lexis. It demonstrates the quality of the 16th century Polish language in the following respects: the stabilization of certain lexemes; the evolution of vocabulary, its diversity and limitations associated with conveying the meaning of foreign words in Polish. The subject of this dissertation is the analysis of lexis concerning the aspects of everyday life in ancient Palestine, excerpted from the ten sixteenth-century translations of the Gospels into Polish. These are: Catholic translations (the New Testament edited by Scharffenberg in 1556, the Leopolita Bible of 1561 and translations by Jakub Wujek of 1593 and 1599), Lutheran (the Gospel According to Matthew of 1551 and The Complete New Testament of 1553 by Stanisław Murzynowski), Calvinist (The Brest Bible of 1563) and Arian (the New Testament of 1570 and a complete translation of the Holy Bible of 1572 by Szymon Budny, as well as the New Testament of Martin Czechowic of 1577). The research was done by means of the transcriptions of translations available at: www.ewangelie.uw.edu.pl, created as a part of the project Sixteenth-Century Translations of the Gospels (Polish Szesnastowieczne przekłady Ewangelii), completed at the University of Warsaw supervised by Izabela Winiarska-Górska. The textual analysis involves two levels of description. The first includes the equivalence between the original Greek and Latin texts and their Polish translations, as well as the correspondence between the translations. The second was an attempt to determine the structure of excerpted lexis on Polish ground, as well as to present the correlation and dependence between the analysed words. For this purpose, the field analysis methodology was employed to identify the aspects of life that are relevant for the Middle Eastern culture and the old Republic of Poland. Eight lexical and semantic fields were distinguished, which included vocabulary relating to landforms, space development, objects and tools, food, dress, diseases and body care, units of measurement, means of payment and transport. Moreover, each field consists of semantic units in the form of individual words and syntactic derivatives, that is a group of words whose meaning is not deducible from those of the individual words. The approach of genetic characterization (division of the foreign and native words), formal and semantic content of collected words has been employed. The semantic relations between individual lexemes have also been examined. The terms: equivalent, synonym, partial equivalent, context equivalent or substitute have been adopted in the analysis. The study has shown that the main spheres of everyday life described by the Evangelists, which are reflected in the Polish translations, are the organization of space, including the distinction of larger administrative units, such as the country, region, management of urban and rural areas (construction of public utility buildings, such as secular and religious, residential and commercial buildings, as well as their facilities, such as everyday objects and working tools), as well as food and its preparation. Foreign lexemes referring to selected aspects of life are often conveyed by several different Polish words that form synonymous lines (gumno – stodoła – spichlerz, gospoda – dom gościnny – gościniec – złożenie, stolica – stolec – stołek). They are composed not only of native words but also borrowings (włocznia – oszczep – kopija, lichtarz – świecznik). Leaving the original transcriptions of foreign words, using borrowings from languages other than Greek or Latin, and derivation increase the number of words describing the daily life of Palestine, which are also given by lexemes that illustrate life in Polish cities and villages of the Renaissance. It is evident particularly in the vocabulary of the range of clothing (kurdwan, szkornia, trzewik, żupica) and spatial management (folwark, powiat, ratusz, targ).
Szesnasty wiek to w Rzeczpospolitej m.in. czas reformacji i kontrreformacji oraz związanego z nimi przyrostu drukowanego piśmiennictwa religijnego, w tym tłumaczeń Pisma Świętego. Dążenie do przekazania szerszemu gronu odbiorców doktryn właściwych każdemu odłamowi religii chrześcijańskiej doprowadziło do pojawienia się przekładów Biblii z języków oryginalnych (w wypadku Nowego Testamentu z greckiego) oraz łaciny, wzorowanych niekiedy także na ówczesnych przekładach Biblii na inne języki wernakularne. Na kształt translacji wpłynęły m.in. polemiki między ich twórcami, kompetencje autorów, a także przyjęcie różnych podstaw tłumaczeń oraz technik translatorskich. Różnice między przekładami uwidaczniają się m.in. na płaszczyźnie językowej, w tym leksykalnej. Pokazuje ona stan ówczesnej polszczyzny w tym zakresie: z jednej strony stabilizację pewnych środków leksykalnych, z drugiej ewolucję zasobu słownictwa, jego bogactwo i ograniczenia związane z oddawaniem w języku polskim znaczenia obcych słów. Przedmiotem rozprawy jest analiza leksyki dotyczącej realiów życia codziennego starożytnej Palestyny, wyekscerpowanej z dziesięciu XVI-wiecznych przekładów Ewangelii na język polski. Są to: przekłady katolickie (Nowy Testament wydany przez Szarffenberga w 1556 roku, Biblia Leopolity z 1561 i przekłady Jakuba Wujka z 1593 i 1599 roku), luterańskie (Ewangelia według św. Mateusza z 1551 roku oraz Nowy Testament zupełny z 1553 roku autorstwa Stanisława Murzynowskiego), kalwińskie (Biblia brzeska z 1563 roku) i ariańskie (Nowy Testament z 1570 roku i całościowy przekład Pisma Świętego z 1572 roku, oba autorstwa Szymona Budnego, a także Nowy Testament Marcina Czechowica z 1577 roku). W pracy wykorzystano transkrypcje przekładów znajdujące się na stronie internetowej www.ewangelie.uw.edu.pl, powstałej w ramach projektu Szesnastowieczne przekłady Ewangelii, zrealizowanego na Uniwersytecie Warszawskim pod kierunkiem Izabeli Winiarskiej-Górskiej. Analiza materiału badawczego przebiega na dwóch płaszczyznach opisu. Pierwsza obejmuje przedstawienie ekwiwalencji między greckim tekstem oryginalnym i przekładem łacińskim a polskimi tłumaczeniami, a także odpowiedniości między samymi translacjami. W ramach drugiej została dokonana próba określenia struktury wyekscerpowanej leksyki na gruncie polskim, a także przedstawienia związków i zależności między badanymi wyrazami. W badaniu wykorzystano metodologię analizy polowej leksyki, dzięki której możliwe było wskazanie wycinków rzeczywistości szczególnie ważnych z punktu widzenia dawnej kultury bliskowschodniej, ale także XVI-wiecznej Rzeczpospolitej, bo niektóre z realiów biblijnych oddawane były w kategoriach polskich. Wydzielono osiem pól leksykalnosemantycznych, w których znalazło się słownictwo dotyczące ukształtowania terenu, zagospodarowania przestrzeni, używanych przedmiotów i narzędzi, pożywienia, ubioru, 1 chorób i pielęgnacji ciała, jednostek miary, środków płatniczych i transportu. Leksyka należąca do każdego z pól to jednostki znaczeniowe w postaci pojedynczych wyrazów i synonimicznych wobec nich derywatów składniowych, czyli połączeń wyrazowych o znaczeniu globalnym. Dokonano charakterystyki genetycznej (podział na wyrazy obce i rodzime), formalnej, a przede wszystkim semantycznej zebranych słów. Wskazano również relacje semantyczne między analizowanymi leksemami, zwracając uwagę na relacje polisemii, synonimii, hiperoi hiponimii, a w wypadku ekwiwalencji leksykalnej stosując terminy takie, jak: odpowiednik, synonim, odpowiednik częściowy, odpowiednik kontekstowy bądź substytut. W badaniu wykazano, że główne odzwierciedlone w polskich przekładach sfery życia codziennego, na które zwracają uwagę Ewangeliści, to organizacja przestrzeni, w tym podział na jednostki administracyjne, jak kraj, region, organizacja przestrzeni miejskiej i wiejskiej oraz ich zagospodarowanie (wznoszenie budynków użyteczności publicznej – świeckich i religijnych, budynków mieszkalnych i gospodarczych, a także ich wyposażenie w różne przedmioty użytku codziennego i narzędzia pracy), oraz jedzenie i jego przyrządzanie. Obce leksemy nazywające wybrane wycinki realiów oddawane są często kilkoma różnymi polskimi wyrazami, które tworzą szeregi synonimiczne, np. gumno – stodoła – spichlerz, gospoda – dom gościnny – gościniec – złożenie, stolica – stolec – stołek. Są one złożone nie tylko z leksemów rodzimych, lecz także zapożyczonych, np. włocznia – oszczep – kopija, lichtarz – świecznik. Pozostawianie w przekładach transkrypcji obcych słów, używanie zapożyczeń z języków innych niż greka lub łacina, a także derywacja to sposoby zwiększające liczebność leksemów nazywających realia życia codziennego Palestyny, które oddawane są również za pomocą leksyki obrazującej życie w polskich miastach i wsiach okresu Renesansu. Widoczne jest to zwłaszcza w słownictwie z zakresu ubioru (kurdwan, szkornia, trzewik, żupica) i zagospodarowania przestrzeni (folwark, powiat, ratusz, targ).

Niniejsza praca poświęcona jest przekładom na język czeski polskojęzycznych tekstów naukowych z zakresu historii Polski XX wieku, opublikowanych w Czechosłowacji i/w Czechach w latach 1975-2016. Przyjąwszy, że przekładoznawstwo jest nauką interdyscyplinarną, pracę poświęcono nie tylko takim zagadnieniom jak styl naukowy czy tłumaczenie terminów i pojęć specjalistycznych. Praca ta ma na celu również pokazać, dlaczego wydawcy wybrali konkretne teksty do publikacji, w jaki sposób przekłady tekstów naukowych zostały zaprezentowane przez wydawców czeskich, oraz kim byli tłumacze analizowanych przekładów, co ich kształtowało i w jaki sposób podchodzili do swojego zadania. Poza tym, niniejsza praca porusza problem, w jaki sposób w przekładzie oddano elementy kultury wyjściowej oraz czy udało się przekazać wizję autora. W rozdziale pierwszym autorka szkicuje tło teoretyczne oraz przedstawia założenia metodologiczne. Badaczka czerpie przede wszystkim z założeń teorii wielosystemowej, socjologii przekładu oraz metodologii zaproponowanej przez Antoine’a Bermana. Drugi rozdział przedstawia czesko-polskie relacje przekładowe, kwestie wyboru analizowanych tekstów oraz nierówność wymian kulturowych w kontekście międzynarodowego przepływu tłumaczeń. Punktem wyjścia do rozważań zawartych w rozdziale trzecim jest koncepcja paratekstu zaproponowana przez Gérarda Genette’a. Na potrzeby pracy pod pojęciem paratekstu rozumie się wyłącznie peritekst (tytuł pracy, wstęp, przedmowę, okładkę, tzw. skrzydełka książki, przypisy i komentarze) oraz paratekst ilustracyjny (ilustracje, mapy, kalendaria, grafy itp.). W rozdziale autorka rozpatruje kontekstualizacyjną rolę paratekstu. Co więcej, ze względu na to, że paratekst jest również źródłem informacji o oczekiwaniach i potrzebach kultury docelowej, badaczka sporo uwagi poświęca takim zagadnieniom jak paratekst i stereotypy, paratekst i ideologia czy paratekst i cenzura. Rozdział czwarty zaś został poświęcony różnicom kulturowym w polskim i czeskim stylu naukowym. W tym rozdziale autorka przyjęła perspektywę lingwistyczną i odwoływała się do tradycyjnie pojmowanej stylistyki, by pokazać zarówno różnice, jak i podobieństwa stylów naukowych obydwu badanych przykładów. Przedmiotem namysłu stały się także charakterystyczne cechy analizowanych tekstów oraz – w perspektywie porównawczej – charakterystyczne cechy tekstów paralelnych. Rozdział piąty traktuje o krytyce przekładu. Oprócz samej krytyki przekładu analizowanych tekstów przedstawiono tło biograficzne tłumacza, jego horyzont, czyli szersze tło historyczno-kulturowe, postawę translatorską – podejście tłumacza do pracy, oraz ocenę projektu przekładu. Sporo uwagi poświęcono również takim kwestiom jak negocjacje tłumacza z zespołem redakcyjnym nad wersją ostateczną. Zakończenie przedstawia podsumowanie wniosków pracy. Według autorki, analizowane przekłady zdają się potwierdzać tezę, że nierówność wymian kulturowych dotyczy również relacji polsko-czeskich i tekstów naukowych, co ma znaczący wpływ na przekład, a w konsekwencji – jego prezentację w kulturze docelowej.

Rozprawa należy do nurtu synchronicznych badań języka zbiorowości polonijnych oraz Polaków mieszkających poza granicami państwa polskiego. Jej celem jest opis podsystemów języka polskiego, którym posługuje się polska młodzież od niedawna przebywająca w warunkach polsko-norweskiego bilingwizmu oraz młodzież urodzona w Norwegii. Do analizy i opisu materiału językowego posłużyła metoda kontrastowa, według której język polski rozwijający się w krajach osiedlenia się Polonii zawiera trzy warstwy elementów fonetycznych i fonologicznych, gramatycznych oraz leksykalnych: 1) warstwę zgodną z językiem polskim, 2) warstwę zgodną z językiem kraju osiedlenia, 3) warstwę skontrastowaną z obiema podstawami, swoistą warstwę tego systemu. Przedmiotem opisu w tej rozprawie jest ta trzecia warstwa, która powstaje w wyniku: a) interferencji językowych związanych z bilingwizmem, b) defektywnej (ograniczonej) znajomości kodów (polskiego i obcego), c) samodzielnego rozwoju: innowacje i archaizmy. Materiał badawczy zebrano za pomocą kwestionariusza gramatycznego oraz nagrań wśród uczniów w wieku od 10 do 19 lat, uczących się w dwóch polskich szkołach w Oslo. Ankiety wypełniło 60 osób, a w nagraniach uczestniczyło 64 osoby. Oddziaływanie języka norweskiego w obrębie podsystemu fonetycznego najbardziej przejawia się w zmianach artykulacji spółgłosek zwarto-szczelinowych i szczelinowych, zwłaszcza u respondentów urodzonych w Norwegii. Źródłem interferencji jest również norweski kontur intonacyjny zdania, a dokładnie akcent melodyczny, przyjmowany przez przedstawicieli wszystkich grup badanych. W zakresie fleksji interferencje języka norweskiego powodują głównie zakłócenia w użyciu form kategorii aspektu oraz redukcję form przypadkowych rzeczowników, zwłaszcza dopełniacza i celownika. Oddziaływanie składni języka norweskiego na polską jest niewielkie, są to przede wszystkim zmiany rekcji czasowników, które wiążą się z ograniczaniem użycia przypadków. Również leksyka nie podlega znacznym interferencjom. Kontrastów defektywnych jest najwięcej w podsystemie fleksyjnym. Są to głównie zaburzenia form przypadków, zwłaszcza celownika, oraz nierozróżnianie rodzaju męskoosobowego. Zachodzą one w języku wszystkich badanych grup respondentów. W zakresie leksyki kontrasty deformacyjne to przesunięcia znaczenia, rozszerzenia znaczenia oraz zmiany znaczenia ze względu na podobieństwo fonetyczne wyrazów. Pojawiają się one przede wszystkim w wypowiedziach przedstawicieli pokolenia polonijnego. W obrębie fonetyki i składni nie są one liczne. Przeprowadzona analiza pozwala na stwierdzenie, że respondenci zachowują genetycznie polski system językowy, który zawiera cechy wynikające z interferencji języka norweskiego, defektywnej znajomości języków polskiego i norweskiego oraz samodzielnego rozwoju ich polszczyzny. Badania wykazały, że najwięcej zmian zaszło w podsystemach fonetycznym i fleksyjnym, nieco lepiej zachowane są podsystemy leksykalny i składniowy. Zarejestrowane cechy odzwierciedlają początkową fazę rozwoju języka polskiego poza granicami kraju, najprawdopodobniej proces ten będzie zgodny z rozwojem dialektów polonijnych w innych krajach świata.

Wydział Filologiczny. Instytut Filologii Polskiej.
Podstawę materiałową pracy stanowią kazania przygotowane i wygłaszane przez księdza Krzysztofa Kluka na Podlasiu w latach 1782–1794. Kluk (1739–1796) był księdzem przyrodnikiem, proboszczem parafii w Ciechanowcu, współpracownikiem KEN, autorem pierwszego podręcznika do botaniki oraz poradników gospodarskich. Rękopis kazań liczy 372 strony. W trakcie badań ustalono, że nie jest to autograf Kluka, ale kopia, najprawdopodobniej wykonana tuż po śmierci przyrodnika. Celem przedstawionej rozprawy jest charakterystyka języka kazań Kluka, a pośrednio również pogranicza Mazowsza i Podlasia przełomu XVIII i XIX wieku. W rozdziale I (grafika i ortografia) omawiam m.in. sposób zapisywania samogłosek i spółgłosek, stosowanie diakrytów, geminat, użycie wielkich i małych liter. W rozdziale II opisano kwestie graficzno-fonetycznym rękopisu (wokalizm i konsonantyzm). Rozdział II (fleksja) zaprezentowany został według schematu: deklinacja rzeczowników, przymiotników i imiesłowów przymiotnikowych, zaimków, liczebników oraz koniugacja. Rozdział IV dotyczy słowotwórstwa. Charakteryzuję w nim formanty rzeczowników, przymiotników, przysłówków i czasowników. Ponadto omówione zostały composita oraz negativa. W rozdziale V (leksyka) poddano analizie słownictwo związane ze sferą religijną. Całość opisano w układzie tematycznym. Tam, gdzie jest to możliwe, wskazuję na ograniczony zakres używania leksemów (słownictwo podniosłe, terminologia religijna), nacechowanie chronologiczne w XVIII wieku oraz użycia niezgodne z ujęciem dogmatycznym.
The dissertation is based on Kluk’s handwritten homilies which were delivered in Podlasie from 1782 until 1794. Krzysztof Kluk (1739–1796) was a priest-scientist, a co-worker of The Commission of National Education, the author of the first botany book and agricultural guidebooks. He was the rector of Ciechanowiec parish as well. There are 372 pages in quarto of Kluk’s handwritten homilies. Studies have shown that the manuscript is indeed not Kluk’s autograph. The document appeared to be a copy made shortly after Kluk’s death. Besides analyzing Kluk’s homilies the aim of my work is to describe the language of the Mazowsze and Podlasie borderland at the turn of 18th and 19th. Present disquisition consists of five chapters. In chapter I (lettering and orthography) I describe ways of writing the vowels and consonants, the rules of using diacritics, the geminates, use of capital and small letters. In chapter II (phonetics) I have analysed distinguish vowel and consonant systems that do not fit the standard literature of the Polish language in 18th century. Chapter III (flection) I have organized in order: system of declension (nouns, adjectives, participles, pronouns, numerals) and conjugation. In chapter IV (word formation) I describe formatives of nouns, adjectives, adverbs and verbs. In chapter V (lexis) I decided to analyze only the lexemes connected with the religious sphere. To present mutual dependence upon the words I have decided to use the semantic fields method. I try to mention the narrow and restricted use of vocabulary (solemn words, terminology) and their chronology marked in the 18th century.

The primary goal of the presented PhD project is a study of Il servitore di due padroni [Servant of Two Masters] by Carlo Goldoni in Polish translation to analyse textual components that contribute to the theatrical potential of the play. One of the most celebrated Italian comedy writers and the founder of theatre reform, Carlo Goldoni has been researched by only several Italian philologists in Poland to date. Goldoni's works have been brought to Polish readers by Brahmer, Żaboklicki, Łukaszewicz, and Dygul. Only several studies are available in print and no researcher has offered a detailed account of Goldoni's comedies in Polish translation. Research on translations for the theatre is a relatively new branch of translation studies which nonetheless has been pursued by a number of eminent scientist, including Bassnett, Veltrusky, Pavis, Brisset, Heylen, Aaltonen, and Totzeva. The hypothesis of the research constructed for the purpose of this project assumes that Goldoni's play, being deeply embedded in the Italian theatre tradition, notwithstanding the obvious difficulty with transferring it into other cultures and, especially, to contemporary audiences, carries theatrical potential which is powerful enough to challenge its position within an ossified système d'antan. I am using the term theatrical potential in my project to avoid any unnecessary confusion. Theatrical potential, which is sometimes called theatricality, in case of analysed play is nothing but a theatrical convention which is deeply characteristic of Goldoni's time. In his Dictionnaire du théâtre (1980), Pavis described theatricality as a term which is both aesthetically and ideologically evolving, which precludes any attempts at its definition. The claim provoked a polemic from a number of researchers, including Roland Barthes. The definition of theatricality proposed by Barthes in his Essais critiques relates the term to performance and performance only. However, I would like to define theatricality as a set of components which exists prior to its staging, or something that Ziomek called a “being-toward-theatre”. The definition has been adopted by many researchers but, in my opinion, the one that fits in with my analysis best is the one created by Sophia Totzeva. As a Bulgarian scholar claims the theatrical potential “refers to a semiotic relation between the verbal and nonverbal signs and structures of the performance” which I tried to show in my analysis of original text and its Polish translations. Polish translations of Goldoni's Il servitore di due padroni [Servant of Two Masters], including those dating back to 20th-century as well as most contemporary renderings, can bring the new (and some of them have already done so) to our culture. Their impact can be explained through heightened awareness on the part of the contemporary theatre audience/readership, which allows them to embrace the subsequent components of the Italian theatre tradition (in this particular case, those deriving from commedia dell'arte and the 18th-century Italian theatre traditions) provided that a translator manages to convey from the original a large number of components which contribute to the theatrical potential of the comedy. Although it has never been fully pursued, the reflection on Goldoni's oeuvre using the notion of theatrical potential seems to be legitimised by the author himself. Goldoni would repeatedly assert that he wrote his plays for the stage. His early works were conceived as canovacci, and only later were they fully recorded and edited for publication purposes. It is thus theatricality and not literariness that guided Goldoni throughout his career as a playwright. This dissertation first presents methodological remarks, in which I am examining theatre translation theories used in further analysis, with particular reference to theatrical potential and the challenges of translating humour and rendering the strangeness of the foreign. The work is divided into two parts: the first part has theoretical-historical character, the second one - analytical one. In the historical part which is divided in three chapters I am drawing the background of the occurrence of the comedy, tilting above theatre customs in 18th-century Venice and I am presenting in detail fates of the text. The reader will find here also remarks concerning the two most important staging for the Polish reception of Il servitore di due padroni [Servant of Two Masters] - first performed by Max Reinhardt, second, more essential from a Polish point of view, created by Giorgio Strehler. The second part of the dissertation contains analysis of chosen Polish translations of the comedy. The introduction reviews history of Polish translations of examined play. Chapter 1 presents Edward Boyé's translation and Leon Schiller's script that was based on it. The translation by Edward Boyé with Leon Schiller's handwritten changes was made available to me by Muzeum Teatralne in Warsaw. Chapter 2 examines the translation by Zofia Jachimecka - the only translation of Goldoni's comedy that was published in Poland. The purpose of this chapter, which I belive has been reached, was also to present the translator's figure and to re/deconstruct it. Furthermore I focus on Krystyna Skuszanka's performance based on Jachimecka's translation, which is deeply embedded in socialist performance aesthetics however trying to fight with the official theatre narration in PRL. Chapter 3 investigates two recent translations both made for Teatr Dramatyczny in Warsaw. The first one was prepared by Anna Wasilewska who decided to follow Witold Gombrowicz's steps while introducing neologisms into the text. The second one was created by Jan Polewka and was the one chosen to be staged by Teatr Dramatyczny's director - Tadeusz Bradecki. Both modern translations were made available to me by very authors which agreed also to answer a few questions concerning work on Goldoni's play. In all conducted analysis I focus on marks of "włoskość" ["italianity"] and ways of transferring humour. As shown in conclusions drawn in the very last part of the dissertation the main aims of the PhD project have been reached.

Rozprawa analizuje modalność deontyczną w fińskim języku prawnym, który z tej perspektywy nie był dotąd przedmiotem pogłębionych badań ani w fińskiej teorii prawa, ani w fińskim językoznawstwie. Celem pracy jest zbadanie semantyki i pragmatyki wyrażeń deontycznych w fińskim języku prawnym i potocznym, a kontekst polski służy do przedstawienia bogatej literatury przedmiotu wypracowanej przez polskich badaczy oraz stanowi punkt odniesienia do analiz dla języka fińskiego. Praca składa się z części teoretycznej i analitycznej. Część teoretyczna obejmuje omówienie założeń modalności deontycznej w ujęciu logicznym, językoznawczym i prawoznawczym oraz uwzględnia podejścia wypracowane w polskiej i fińskiej tradycji. Wprowadzone zostały definicje czasownika necesywnego i siły deontycznej wykorzystywane w dalszej analizie pracy. Ponadto opisano zakres legilingwistyki oraz scharakteryzowano klasyfikację fińskiego języka prawnego skontrastowaną z zakorzenionym w polskiej teorii prawa dychotomicznym podziałem na język prawny i prawniczy. Przedstawiona została aparatura pojęciowa z zakresu prawoznawstwa, tj. z teorii wypowiedzi normatywnych oraz uregulowania dotyczące użycia wyrażeń deontycznych w aktach prawnych sporządzanych w języku fińskim, szwedzkim i tłumaczeniach na język angielski. Opisano także polisemię wyrażeń i relacje synonimiczne oraz pojęcie konotacji. Część analityczna przedstawia istniejące definicje słownikowe polskich i fińskich wyrażeń deontycznych w użyciu ogólnym i prawnym. Analiza podzielona jest na części według wykładników: nakazu, dozwolenia, zakazu i fakultatywności. Szczególne miejsce zostało poświęcone czasownikowi powinien, w którego wypadku występują największe różnice między użyciem prawnym a potocznym. W celu ukazania użycia wyrażeń deontycznych i znalezienia ekwiwalentów tłumaczeniowych w obu językach, przeanalizowano ponadto paralelne fragmenty Konstytucji Republiki Finlandii i Rzeczypospolitej Polskiej oraz paralelne wersje przekładu Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej na fiński i polski z uwzględnieniem frekwencji wyrażeń. Powyższe rozważania zostały uzupełnione analizą jakościową i ilościową dwóch badań ankietowych przeprowadzonych za pośrednictwem Internetu wśród rodzimych użytkowników języka fińskiego w ramach współpracy z Instytutem Języków Finlandii (Kotimaisten kielten keskus). Wyniki badań stanowią główną część pracy. Ankiety polegały na wstawieniu wyrażenia deontycznego z listy do zdań zaczerpniętych z różnych fińskich aktów prawnych. Na podstawie komentarzy uzasadniających wybór danego wyrażenia przez respondentów uzyskano cechy konotacyjne wyrażeń, dzięki którym możliwe stało się ich zróżnicowanie. Analizy zostały przeprowadzone z uwzględnieniem różnic w wykształceniu i profilu zatrudnienia grup respondentów. Dodatkowo na skali od 1 do 10 sprawdzona została siła modalną wyrażeń. Zestawiono również cechy wyrażeń wskazane przez respondentów dla użycia w języku ogólnym i odmianie prawnej. Wyniki obu ankiet zostały uzupełnione komentarzami pracowników fińskiego Ministerstwa Sprawiedliwości. Badanie pozwoliło potwierdzić hipotezę, iż w fińskim języku prawnym istnieje określony, typowy dla niego zestaw wykładników deontycznych oraz iż większość fińskich respondentów jest świadoma specyfiki rejestru prawnego i ogólnego. Mimo to respondenci często nie brali pod uwagę różnic interpretacyjnych wynikających z pragmatyki tekstu prawnego, który należy rozumieć inaczej niż tekst o tematyce ogólnej. Prowadziło to respondentów do błędnych wniosków na temat stopnia zobowiązania wyrażeń. Na tej podstawie ankieta ukazała różnice między grupami respondentów w ich postrzeganiu cech konotacyjnych wyrażeń, na przykład lingwiści-nieprawnicy częściej niż prawnicy-nielingwiści przypisywali niższe wartości siły deontycznej czasownikom nakazu. Ukazuje to, że problem dotyczący błędnej interpretacji siły deontycznej wśród osób niezwiązanych z prawem, zasygnalizowany na przykładzie polskiego powinien, okazuje się odnosić również do realiów fińskich. Badanie pozwoliło potwierdzić cechy denotacyjne z przytoczonych definicji słownikowych oraz ustalić pewne nowe cechy konotacyjne, których w fińskich słownikach brak. Przykładem może być związek wyrażeń deontycznych z czynnikami, takimi jak rejestr językowy, gałąź prawa oraz podmiot deontyczny. Ustalony zestaw cech odzwierciedla szczegółowo różne aspekty wyrażeń deontycznych i potwierdza, że między wyrażeniami zachodzi synonimia częściowa.
This dissertation investigates the topic of deontic modality in Finnish legal language which has not been a subject of any in-depth research from this perspective so far neither in the Finnish legal theory nor in the Finnish linguistics. The aim of this dissertation is to examine semantic and pragmatic relations between deontic expressions in legal and general Finnish with Polish language being used as a reference language. The dissertation is divided into a theoretical and an analytical part. The theoretical part includes fundamentals of deontic modality described from a point of view of logic, linguistics and jurisprudence, as well as refers to both Polish and Finnish research. Moreover, definitions of a necessive verb and deontic strength are introduced for further analysis and the scope of legilinguistics is described. Finnish legal language is classified and juxtaposed to a division of Polish legal language into a language of the law (prawny) and metalanguage of the law (prawniczy) which is established in Polish legal theory. Furthermore, terminology of normative statements used in jurisprudence is introduced and the official guidelines are discussed on the usage of deontic expressions in legal acts drawn in Finnish, Swedish and translated into English. Moreover, polysemy, synonymy and the concept of connotation are described. The analytical part of the dissertation presents dictionary definitions of some Polish and Finnish deontic expressions with reference to their general and legal usage. Analysis is divided according to the types of modal exponents: obligation, permission, prohibition and no obligation. Especially the Polish obligation expression powinien is scrutinised due to the biggest differences observed in its legal and general usage. In order to present the usage of deontic expressions and to find translation equivalents in both languages, textual analyses are performed: parallel fragments of the Constitution of the Republic of Finland and the Constitution of the Republic of Poland, as well as parallel versions of the Treaty on the Functioning of the European Union in Finnish and Polish are analysed considering the frequency of the expressions. The above considerations are complemented with qualitative and quantitative analyses. They are based on two online questionnaire surveys performed among Finnish native speakers and made in cooperation with the Institute for the Languages of Finland (Kotimaisten kielten keskus). The results of the research form the core of the dissertation. The surveys included sentences with gaps excerpted from authentic legislative texts. Respondents were to fill the gaps with deontic expressions from the provided list of different options or to propose an expression of their own. For each of the sentences respondents could provide optional comments justifying their choice of particular expressions. On the basis of respondents’ comments connotative features of the expressions were found which enabled differentiating their meanings. Analyses include differences in educational and professional profile of the respondents. Moreover, on the scale 1-10 the deontic strength of the expressions was examined and the comparative analysis of the features of the expressions indicated by the respondents was performed concerning general and legal use of particular phrases. Results of both surveys were also confronted with opinions of experts from the Finnish Ministry of Justice. The study confirmed the hypothesis that Finnish language can be characterised by its own, typical set of deontic exponents and that the majority of respondents are aware of the peculiarity of legal and general registers. In spite of such awareness respondents did not take into account differences in the interpretation that result from the pragmatics of legal text which should be understood in a normative way unlike texts on a general subject. This has led respondents to erroneous conclusions on the deontic strength attributed to the expressions. On this basis the research showed some discrepancies between groups of respondents concerning their perception of connotational features of the expressions, e.g. linguists without legal background compared to lawyers without language background attributed lower values of deontic strength to obligation expressions more often. This indicates that the problem pertaining to the erroneous interpretation of the obligation level of some deontic expressions among people without legal background, as mentioned on the example of Polish powinien, may apply to Finnish as well. Furthermore, the study confirmed denotational features from dictionary definitions and established new connotational features which have not been addressed in the Finnish dictionaries so far. For example there may be a link between deontic expressions and such factors as language register, branch of law or deontic subject. The proposed sets of features reflect various aspects of deontic expressions and confirm existing near-synonymy between them.