Academic literature on the topic 'Powieść wojenna'

W latach międzywojennych Ferdynand Goetel w krótkim czasie dołączył do grona najbardziej rozpoznawalnych twórców „nowej literatury w nowej Polsce”1. Szybko zdobył również uznanie za granicą – należał do najczęściej tłumaczonych na języki obce autorów współczesnych2. Zrazu pisarz czerpał z własnych wojenno-rewolucyjnych doświadczeń, ponieważ z chwilą wybuchu Wielkiej Wojny znalazł się w Warszawie i jako Galicjanin, poddany monarchii austro-węgierskiej, a więc obywatel wrogiego państwa, został w charakterze jeńca cywilnego przymusowo zesłany w głąb imperium rosyjskiego, do Turkiestanu, gdzie doczekał rewolucji i wojny domowej. Lata spędzone na zesłaniu okazały się nieocenionym przeżyciem, inspirującym całą początkową fazę dojrzałej twórczości. Otwierała ją autobiograficzna relacja z podróży-ucieczki Przez płonący Wschód (napisana w 1921, wydana w 1923 lub 1924), po której nastąpiły dalsze utwory: tomy opowiadań Pątnik Karapeta (1923) i Ludzkość (1925, wydanie II pomnożone, 1930) oraz powieści Kar-Chat (1923) i Z dnia na dzień (1926). Ten właśnie zestaw tytułów wyrobił Goetlowi pisarską pozycję i postawił go w rzędzie najbardziej obiecujących talentów pierwszej dekady międzywojnia – sytuowano go pośród najwyżej cenionych polskich prozaików młodszej generacji. Osiągnięty w kraju sukces miał zresztą przedłużenie za granicą3. Potwierdzeniem międzynarodowego powodzenia były choćby przedmowy do anglojęzycznych wydań powieści Kar-Chatu i Z dnia na dzień napisane przez prominentnych wówczas pisarzy: Gilberta Keitha Chestertona (wstęp w The Messenger of the Snow, 1931) oraz Johna Galsworthy’ego (introdukcja do From day to day, 1931).

Po wojnie Czesław Straszewicz (1904–1963) opublikował dwa różnej długości utwory, które cieszyły się niesłabnącym powodzeniem zarówno wśród emigracyjnej krytyki, jak i przygodnych czytelników. Mowa o ogłoszonym w 1952 roku w „Kulturze” szkicu symulującym scenariusz audycji radiowej dzielonej na sekwencje za pomocą dźwięku gongu, zatytułowanym Pióra w ukropie albo strach nami rządzi, oraz dylogii – Turyści z bocianich gniazd, którą w tomie zwartym wydał Jerzy Giedroyć w roku 1953. O ile z wielkim trudem rodził się pierwszy szkic Straszewicza, dzięki któremu twórca de facto zaistniał w przestrzeni polskiej kultury emigracyjnej, o tyle Turystów… pisał on bez zbędnej zwłoki i z nieskrywanym entuzjazmem. Ten sam entuzjazm podzielał Jerzy Giedroyć, który zrobił wiele, aby nagłośnić powojenną aktywność Straszewicza, zwłaszcza wydanie jego powieściowej dylogii3, i który niestrudzenie namawiał go do kontynuowania pracy literackiej. Niestety – nieskutecznie. Poza wymienionymi utworami udało się redaktorowi „Kultury” namówić Straszewicza jeszcze na jeden ważny (i to nie z powodów literackich) szkic zatytułowany O „Świcie”, przywołujący pierwszy kontakt autora Turystów… z audialnym medium, działającym w warunkach wojny. Szkic ów dopełnia nadana kilka lat później na falach Radia Wolna Europa rozmowa Straszewicza z Michałem Lasotą (właściwie Tadeuszem Chciukiem). Obie te wypowiedzi na temat Świtu są ważne co najmniej z kilku powodów. Po pierwsze przybliżają jak dotąd niedostatecznie rozpoznane okoliczności funkcjonowania stacji radiowych w czasie wojny. Po drugie opisują ich specyfikę, dając możliwość zajrzenia do tej części radiowej pracy, która miała charakter dyskrecjonalny. Ponadto konkretyzują i zarazem dopełniają powojenne związki Straszewicza z rozgłośniami na wychodźstwie, dla których poświęcił niemal dwie dekady swojego życia, oraz – po czwarte – wzbogacają naszą dość skromną wiedzę o jego wojennej biografii. Zarówno szkic publikowany w „Kulturze”, jak i audycja radiowa poświęcona tej samej tematyce są wysokiej próby literackiej i – co warto w tym miejscu podkreślić – audycję radiową można od niedawna znaleźć w postaci tekstowej. Udało się bowiem w sześćdziesiątą rocznicę śmierci Straszewicza opracować i wydać w obszernych trzech tomach całą zebraną twórczość pisarza – z zachowaną w archiwum Wolnej Europy publicystyką radiową włącznie. Mam zatem prawo żywić nadzieję, że za sprawą owych Pism Straszewicza (t. 1–2/2020, t. 3/2022) – bo taki tytuł noszą trzy tomy materiałów zredagowane i opracowane przez piszącą ten szkic oraz przez Macieja Urbanowskiego przy współpracy Agaty Stecewicz – uda nam się wzbudzić zainteresowanie pisarzem, który do wybuchu wojny był autorem rozpoznawalnym, mającym na swoim koncie cztery wydane powieści i zyskał uznanie środowiska warszawskiej krytyki. Pisano bowiem przed 1939 rokiem o oryginalności i wyrazistości autorskiego stylu, odwadze sądzenia w kwestiach natury cywilizacyjno-kulturowej czy też „europejskim” charakterze tej twórczości.