Academic literature on the topic 'Wołosi'

Artykuł opisuje obecność Wołochów w Królestwie Węgier od najwcześniejszych wzmianek o tej ludności do czasów wczesnonowożytnych. Rozpoczyna się od opisu informacji z Gesta Hungarorum, gdzie Wołosi zostali przedstawieni jako pastores Romanorum. Byli to dawni mieszkańcy (wraz ze Słowianami) pogranicza między Wielką Niziną Węgierską a zachodnim Siedmiogrodem, podbici przez węgierskich przybyszów. Szymon z Kézy sądził, że to rzymscy pasterze, którzy nauczyli Szeklerów pisma. Z pasterzami Rzymian utożsamiano ich w opisie Europy Wschodniej z 1308 roku. Renesansowi humaniści włoscy i węgierscy uważali, że Wołosi byli potomkami dawnych żołnierzy rzymskich z prowincji Dacia Traiana. Wzmianki o osadnictwie wołoskim w Siedmiogrodzie pochodzą z początku XIII wieku, ale najwięcej informacji na ten temat jest z końca tego stulecia. Obecność Wołochów obserwowano w Karpatach Południowych i górach zachodniego Siedmiogrodu. Odnotowano ich migracje w Karpatach Wschodnich i Zachodnich. Osadnictwo dotarło w XVI wieku z Marmaroszu (Máramaros/Maramureş) (1320) do regionu Koszyc i Zwolenia (Zolyom) oraz granicy z Morawami. Początkowo Wołosi byli wschodnio-romańską grupą ludności z dużym (być może dominującym) udziałem elementu słowiańskiego (być może bułgarskiego). W dokumentach o Marmaroszu z końca XIV wieku mowa zarówno o Wołochach, jak i Rusinach. Z kolei na zachód od Spisza (Zips, Szepes) pod nazwą Wołosi kryli się Słowacy i Polacy. Charakter osadnictwa wołoskiego ewoluował od cech etnicznych do rozwiązań społeczno-gospodarczych, przeważnie opartych na pasterstwie i kolonizacji ludności (głównie Słowian). Niektórzy przedstawiciele tej ludności (kenezii, vojevodae) zostali nobilitowani i stali się częścią Natio Hungarica. Zaakceptowali wiarę rzymskokatolicką i węgierską tożsamość. Pozostała ludność zachowała wiarę prawosławną a jej status ludności obniżył się do poziomu ludności zależnej. Wołosi zajmowali się pasterstwem, a później rolnictwem górskim i byli także strażnikami na trasach komunikacyjnych i granicach.

W artykule zwrócono uwagę na zróżnicowaną charakterystykę ludności wołoskiej we współczesnych realiach społeczno-politycznych poszczególnych państw Europy południowo-wschodniej. Na jej podstawie można wyodrębnić trojakie rozumienie Wołochów. Najczęściej traktuje się ich jako mniejszość w sensie kulturowym i regionalnym (w Grecji, Bułgarii, Chorwacji), identyfikuje z żywiołem rumuńskim (Bułgaria, Rumunia) lub uznaje za mniejszość etno-językową (w Macedonii Północnej i Albanii). Obyczajowość, tradycje i tożsamość społeczności wołoskich ukształtowały się w odniesieniu do lokalnych warunków życia. Wołosi musieli szukać modus vivendi z ludnością, która na danym obszarze dominowała liczebnie i określała reguły funkcjonowania. W rezultacie, rozproszone społeczności wołoskie nie wygenerowały jednolitej tożsamości etnicznej czy kulturowej, która mogłaby je spoić w większą całość. Zróżnicowana jest także ich sytuacja prawno-polityczna w poszczególnych państwach.

W literaturze historycznej dominuje przekonanie o zanikającym w ciągu XVI wieku nurcie migracji transgranicznych, mających miejsce między ziemiami kontrolowanymi przez państwo polsko-litewskie a Mołdawią. W ten sposób szerzące się w tym czasie na ziemiach ruskich osadnictwo na prawie wołoskim miało być dziełem przede wszystkim ludności miejscowej lub zrutenizowanych Wołochów, przybyłych na ten teren jeszcze w XV wieku. Celem zaprezentowanych badań było skonfrontowanie tego poglądu ze słabo dotąd wykorzystanymi źródłami o charakterze masowym, przede wszystkim inwentarzami i lustracjami dóbr królewskich egzystujących na Podolu. W efekcie stwierdzono znaczne natężenie badanych migracji w całym stuleciu. Przebiegały one w przeciwnych kierunkach: Mołdawianie (Wołosi) migrowali do Polski a Rusini przekraczali granicę państwową z Mołdawią. Przygraniczne Podole stanowiło często tylko przejściowy etap tych wędrówek. Z tej krainy imigranci kierowali się w głąb kraju, uczestnicząc aktywnie w procesie lokowania nowych osad pasterskich.

<p style="margin-top: 0.42cm; margin-bottom: 0cm;" align="JUSTIFY">Analiza relacji wołosko-słowiańskich w średniowieczu pozwoliła ustalić pewne prawidłowości w procesie slawizacji Wołochów/Włachów lub też odwrotnie – w jego braku. Za najważniejsze skutki kontaktów wołosko-słowiańskich w średniowieczu i wczesnej epoce nowożytnej uznano:</p><ol><li><p style="margin-top: 0.42cm; margin-bottom: 0cm;" align="JUSTIFY">Slawizację znacznej części Wołochów/Włachów i ich ewolucję w kierunku narodowości bułgarskiej, serbskiej, czarnogórskiej, chorwackiej, bośniackiej, ruskiej, słowackiej, polskiej.</p></li><li><p style="margin-top: 0.42cm; margin-bottom: 0cm;" align="JUSTIFY">Silną obecność kultury i tradycji słowiańskiej w średniowiecznych państwach rumuńskich – księstwach Wołoszczyzny i Mołdawii.</p></li><li><p style="margin-top: 0.42cm; margin-bottom: 0cm;" align="JUSTIFY">Pogłębienie mozaiki etnicznej Bałkanów i obecność etnicznych Wołochów/Włachów także na terenach nizinnych.</p></li><li><p style="margin-top: 0.42cm; margin-bottom: 0cm; line-height: 150%;" align="JUSTIFY">Wzajemne przenikanie się kultur i tradycji: schodzenie Wołochów/Włachów na niziny i podejmowanie działalności rolniczej oraz stopniowe oswajanie gór przez Słowian.</p></li></ol>

Osadnictwo wołoskie na północnych stokach Karpatów podczas małej epoki lodowej (XV i XVI w.)W okresie od XV do XIX wieku w Karpatach miało miejsce znaczące pogorszenie klimatu. Jest to fragment zjawiska globalnego, przez przedstawicieli różnych nauk o ziemi zwane Małą Epoką Lodową (MEL). Rozważaniom zawartym w artykule towarzyszyło wstępne założenie, że te wydarzenia miały szczególny wpływ na warunki egzystencji społeczności zasiedlających na przestrzeni XV i XVI stulecia obszary położone w strefie podgórskiej i górskiej. Na tym obszarze znajdują się górne piętra zasięgu różnych roślin uprawnych, zwłaszcza kluczowych dla rolnictwa zbóż ozimych. Nawet niewielkie wahania wieloletnich średnich temperatur potrafią znacząco je podwyższać lub obniżać. Wnioski zawarte w pracy sformułowano w oparciu o informacje zawarte w źródłach przede wszystkim o charakterze skarbowym, do tej pory przez historyków klimatu niedoceniane. Analizę zachodzących w poszczególnych osadach zmian przeprowadzono z kolei posługując się metodyką stosowaną przez historyków osadnictwa. Efektem zaprezentowanych niżej badań jest generalny wniosek o istnieniu w analizowanym okresie powszechnego zjawiska narastania na obszarach karpackich elementów modelu gospodarczego funkcjonowania wsi opartego na hodowli. Odbywało się to kosztem ograniczania lub czasami nawet eliminowania zajęć rolniczych. Stanowiło to decydujący powód dla którego poszczególni wielcy właściciele ziemscy sprzyjali lub inicjowali kolonizację opartą na prawie wołoskim lub co najmniej na jego elementach. Z tej przyczyny zwłaszcza XVI wiek stał się okresem gwałtownego rozwoju tego nurtu osadniczego w rejonach karpackich. Miało to poważne konsekwencje nie tylko dla gospodarki. W pracy zwrócono uwagę, że wprowadzanie zmian mogło się odbyć poprzez migracje obcej etnicznie ludności-zaznajomionej z tajemnicami wyspecjalizowanej hodowli, niedostępnej klasycznym rolnikom. Wśród przybyszów pojawili się również etniczni Wołosi. Jedną z konsekwencji tych wędrówek było też znaczne rozszerzenie w Małopolsce zasięgu prawosławia kosztem katolicyzmu.

Niniejszy artykuł poświęcony będzie kwestii zasięgu osadnictwa wołoskiego, prawa wołoskiego i jego funkcjonowania oraz społeczno-gospodarczej roli środkowoeuropejskich i bałkańskich Vlachów. Materiał źródłowy, jakim dysponujemy, nie pozwala nam wytyczyć jakiegoś wyraźnego kierunku ekspansji Wołochów jako etnosu, zwłaszcza że na niektórych terenach ewoluował on bardzo szybko, niewątpliwie jednak w momencie, gdy w źródłach się pojawiają, widoczni są od Półwyspu Chalkidiki po Karpaty. Obserwując funkcjonowanie prawa wołoskiego możemy zaobserwować podobny jego rozwój na całym terenie, na którym było ono stosowane, niezależnie od tego, czy były to państwa o tradycji zachodnioeuropejskiej, bizantyńsko-prawosławnej, czy Imperium Osmańskie. Także ewolucja tego prawa przebiegała podobnie i w podobnym czasie. Możemy zaobserwować następujące etapy tej ewolucji: 1. do XIV wieku kształtowanie się systemu społecznego i samorządowego wspólnot wołoskich 2. wiek XIV–XVI: procesy osadnicze i intensywna kolonizacja na prawie wołoskim 3. wiek XVI–XVIII: podejmowanie przez część Vlachów zajęć rolniczych i utrata przez nich prawa wołoskiego 4. wiek XV–XVIII: wykorzystanie zasad prawa wołoskiego do budowy statusu prawnego Pograniczy Wojskowych. 5. wiek XIV–XVIII: przechodzenie knezów, wojewodów i primićurów do stanu szlacheckiego lub warstwy timariotów. Wołosi, mimo pozornie prymitywnego sposobu życia i gospodarowania odegrali ważną rolę cywilizacyjną, umożliwiając wykorzystanie gospodarcze trudno dostępnych i niebezpiecznych terenów.

Do wrażliwych problemów naukowych, na które nakładają się czasami współczesne animozje o podłożu nacjonalistycznym, należy kwestia miejsca i znaczenia w dziejach średniowiecznej Bułgarii ludu określanego w źródłach z epoki mianem Wołochów. Gros rozważań dotyczących tego tematu koncentruje się na wydarzeniach związanych z restytucją państwowości bułgarskiej pod koniec XII w., po niemal 170 latach od jej likwidacji przez Bizantyńczyków i dotyczy charakteru etnicznego zarówno przywódców rebelii przeciwko władzy bizantyńskiej, uczestników tejże oraz nowopowstałego państwa. Historiografia bułgarska okresu XX–XXI w. wypracowała dwa zasadnicze stanowiska wobec kwestii znaczenia i roli tzw. Wołochów i Wołochii w powstaniu i dziejach Drugiego Państwa Bułgarskiego. Pierwsze z nich, reprezentowane przez uczonych tej miary co Wasił Złatarski, Genowewa Caknowa-Petkowa, Borisław Primow, Nikołaj Markow, uznaje realny udział etnicznych Wołochów w restytucji państwowości bułgarskiej, drugie natomiast, przyjęte przez historyków pokroju Petyra Mutafcziewa, Iwana Dujczewa, Iwana Bożiłowa, Georgiego Bakałowa, Georgiego Nikołowa, Aleksandra Nikołowa czy Terweła Popowa, bądź całkowicie neguje ich rzeczywistą obecność w gronie powstańców, bądź skrajnie ją marginalizuje. Co zrozumiałe, żaden z uczonych bułgarskich nie jest skłonny przychylić się do popularnej wśród historyków rumuńskich tezy o wiodącej roli etnicznych Wołochów w restytucji państwa bułgarskiego pod koniec XII stulecia. Nawet zwolennicy ich realnego udziału w tym przedsięwzięciu, w tym szukający kompromisowej formuły Primow, czy wyraźnie starający się przedstawić w pełni obiektywny ogląd sytuacji Markow albo nie zgadzają się z hipotezą o wołoskim rodowodzie przywódców powstania, albo nie decydują się na sformułowanie jasnej konkluzji w tej materii. Oczywiście, poglądy badaczy skupionych wokół każdego z wyżej wskazanych stanowisk rozmijają się ze sobą w szeregu szczegółach, z drugiej zaś strony wszystkich omawianych historyków, z jednym wyjątkiem (Markow), a zatem z obu grup, łączy dość podobna argumentacja, podkreślająca bezapelacyjność bułgarskiego charakteru zarówno sił napędowych rebelii przeciwko władzy bizantyńskiej jak i odnowionego państwa. Gros tej argumentacji sformułowana została jeszcze w okresie międzywojennym (Złatarski, Mutafcziew) i czasach trwania Drugiej Wojny Światowej. (Dujczew), by następnie zostać powieloną i w pewnych kwestiach nieco wzbogaconą przez kolejne pokolenia historyków.

Defter's are an excellent source for historians, especially in demographic and socio-economic research, they are also very useful in researching the Vlachian communities.Analysis of material contained in Ottoman defter's from the Herzegovina area leads to the following conclusions:1. In the area of Herzegovina, in the second half of the fifteenth century, Vlachs lived in a mostly nomadic lifestyle. Their number was at least sixty thousand people.2. In the second half of the fifteenth century, many abandoned villages were recorded. Abandoned villages were gradually settled by migratory Vlachs, which contributed to their change of lifestyle on semi-settled and settled. In 1585, Vlachs - shepherds who were not associated with a village were rare.3. In the Ottoman state, Vlachs those who lead an nomadic way of living, as well as those living in the Vlachian villages, were tax-favored, paid only a lump grazing tax for the state (a filuria with allowances), and did not pay any benefits to the timar owner. In the event that they served as derbenci's or vojnuc's, they were exempted from all taxes.4. Settling in the former agricultural villages, in particular related to undertaking agricultural activities, was most often associated with an additional burden of tithing for the sipahi. Departure from pastoralism meant degradation to a group of raya, most often in these villages mixed-agricultural-pastoral management was conducted. Newly settled villages rarely received the status of the vlachian villages, because such status freed residents from additional benefits even in the case of agricultural classes.5. The flat-rate grazing tax, filuria, in the fifteenth century had a fixed value and equaled 45 akçe, while at the end of the sixteenth century it was different for various Vlachs groups and could range from 60 to 200 akçe. Considering the fact that additional fees for sheep or tents were liquidated and that the value of employment fell akçe significantly compared to the fifteenth century, the real amount of taxes did not increase, and in some cases it decreased.6. Not much on the basis of defilers can be said about the language used by the Herzegovina Vlachs. In defeats from the fifteenth century they bear mostly Slavic names, but sometimes there are also names only in the Vlachs: Radu, Bratul, Dabija, the same also applies to local names.7. Gradually, Islamization processes took place. In the fifteenth century, they are almost invisible among the Vlachs, almost all of them wore Christian names. At the end of the sixteenth century, a significant percentage of Vlachs wore Muslim names. The Islamization process seems to be faster among the Vlachs settled than the Vlachs nomads, but there is no rule.8. In the light of the defters in the area of Herzegovina, there is no difference between Muslims and non-Muslims in burdens to the state, but defters do not include the cizye, or headship, collected from non-Muslims.