Dissertations / Theses on the topic 'XVIII wiek'

In der vorliegenden Arbeit wird erstmals darauf hingewiesen, dass sich im Fidelio viele Gedankenstränge manifestieren, die nicht nur dem damaligen Zeitgeist verhaftet sind, sondern auch Rudimente der näheren und weiteren Vergangenheit darstellen. Die Autorin gliedert ihre Studie in drei Teile mit einem Anhang, in dem die originalsprachlichen Texte von Léonore und Fidelio wiedergegeben werden. Hinzuweisen ist in diesem Teil besonders auf die polnische Übersetzung von 1814, die damit der Forschung erstmals leicht zugänglich gemacht wird.

Wydział Historyczno-Socjologiczny. Instytut Historii i Nauk Politycznych.<br>Celem rozprawy była charakterystyka społeczeństwa miasta Tykocina pod względem liczebności, narodowości oraz wyznania jego członków. Opisano stosunki między członkami społeczności chrześcijańskiej i żydowskiej. Określono, na ile warunki życia mieszkańców zmieniły się, gdy Tykocin z miasta królewskiego stał się miastem prywatnym. Granice chronologiczne rozprawy objęły XVIII - XIX wiek, początek XX wieku do 1914 r. Granice terytorialne stanowią granice gruntów miasta Tykocina. Praca liczy pięć rozdziałów. W pierwszym przedstawiono dzieje miasta do końca XVII wieku, podano liczbę ludności i jej skład narodowościowy i religijny. Wymieniono i scharakteryzowano przywileje otrzymane od właścicieli miasta zarówno przez mieszczan, jak i przez Żydów. Następnie scharakteryzowano zajęcia ludności. Opisano także stosunki między społecznością chrześcijańską a żydowską Tykocina. W drugim rozdziale przedstawiono historię miasta i jego mieszkańców w XVIII i XIX wieku, a także na początku XX wieku do chwili wybuchu I wojny światowej. W trzecim rozdziale obliczano, ilu mieszkańców liczył Tykocin w XVIII wieku. Następnie oceniano, na ile wiarygodne są dane statystyczne odnośnie liczby mieszkańców miasta w XIX wieku, ich wyznania i narodowości. Przedstawiono, jak układały się stosunki między społecznością chrześcijańską a żydowską w XVIII-XIX i na początku XX wieku. W czwartym rozdziale scharakteryzowano zajęcia i źródła utrzymania ludności w XVIII i XIX wieku. Ostatni rozdział zawiera opis walki mieszczan i Żydów tykocińskich o zachowanie swoich praw i przywilejów z właścicielami miasta<br>The purpose of this doctoral dissertation was to characterise the community of the town of Tykocin in terms of the number of inhabitants, their nationality and religious faith. The thesis describes relations between members of the Christian and Jewish communities. It also presents the scope of the changes of living conditions that occurred when Tykocin, once a royal property, became a private town. Chronological boundaries of the dissertation included the 18th and 19th centuries, as well as the beginning of the 20th century until 1914. Although the 19th century ended on 31st December 1900, certain processes and historical, economic and social phenomena lasted until the outbreak of World War I, therefore they have been discussed up to that point. The described area is limited to the boundaries of the land that belonged to the town of Tykocin. The thesis consists of five chapters. The first one presents the history of the town until the end of the 17th century, gives the number of local residents and the ethnic and religious composition of the population. It lists and characterises privileges given by the town owners to both townspeople and Jews. Next, it describes occupations of the Tykocin population and relations between the Christian and Jewish communities. The second chapter presents the history of the town and its inhabitants in the 18th, 19th and early 20th centuries - until the outbreak of World War I. The next chapter includes the number of people living in Tykocin in the 18th century. Then it evaluates of the reliability of the statistical data regarding: the number of inhabitants in the 19th century, their religion and nationality. Moreover, the chapter analyses the methods of maintaining birth registers and certificates by civil registrars and preparing reports by various authorities on the number of people and their division based on religious faith and nationality. The relations between the Christian and Jewish communities in 18th, 19th and early 20th centuries are also discussed in this chapter. The fourth chapter characterises activities and sources of income of the local population in the 18th and 19th centuries. It determines the influence of economic transformations (the industrial revolution, changes in agriculture, new means of transport) on the lives and structure of professions of Tykocin inhabitants. The last chapter contains the description of the struggle of townspeople and Jews from Tykocin against the town owners to preserve the rights and privileges of the former.

STRESZCZENIE Niniejsza praca dotyczy reformy edukacji w kontekście wychowania i edukacji dziewcząt w latach 1773-1830. Systemowe myślenie o edukacji polskich kobiet rozpoczęło się wraz z pracami Komisji Edukacji Narodowej. Komisja skupiła się głównie na reformie szkolnictwa chłopców, ale nie mogła pominąć w swoich działaniach dziewcząt. Duże zasługi dla zwrócenia uwagi na edukację dziewcząt i wydanie pierwszych przepisów prawa w tym zakresie miał generał ziem podolskich książę Adam Kazimierz Czartoryski. Omawiane zagadnienie podzielone zostało chronologicznie. W pierwszym rozdziale opisano działania, jakich podjęła się Komisja Edukacji Narodowej od 1773 r. do upadku Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W drugiej części przedstawione zostały działania władz edukacyjnych w Księstwie Warszawskim, a w ostatniej w Królestwie Polskim do roku 1830. Fakt, że ziemie polskie na przełomie XVIII i XIX wieku znajdowały się w różnych rękach i różnych strefach wpływów państw ościennych spowodował, że docelowo skupiono się w tej pracy na ziemiach, które weszły w skład Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Trudne warunki polityczne, ekonomiczne, społeczne oraz działania wojenne znacznie utrudniły wprowadzanie reformy edukacji. W omawianym czasie powoli dorastano do myśli, że dziewczęta, tak samo jak chłopcy, potrzebują jakiegoś zakresu edukacji. O ile pod koniec XVIII wieku pojawiały się jeszcze głosy, że dziewczęta nie powinny uczęszczać do szkół elementarnych to z początkiem XIX wieku ich obecność była już oczywista. Pojawiał się jednak problem koedukacji. Część środowiska zajmująca się reformą uważała, że oddzielne prowadzenie zajęć dla chłopców i dziewcząt uchroni je przed niemoralnymi pokusami. Z drugiej jednak strony oddzielną naukę motywowano tym, że od najmłodszych lat należało dzieci wychowywać zgodnie z ich przyszłym przeznaczeniem. Przeznaczenie i użyteczność dla społeczeństwa mężczyzn i kobiet różniły się między sobą, zatem chłopcy i dziewczęta powinni uczyć się oddzielnie. Takie rozwiązania wprowadzono dla dzieci od 10-12 roku życia. Proponowane w omawianym czasie projekty sytemu edukacji dziewcząt miały charakter stanowy. W zależności od pochodzenia, dziewczynki objęte były inną form nauczania. Dla dziewcząt niższego pochodzenia (wiejskich i miejskich) przeznaczone były szkółki elementarne, dla dziewcząt wyższego stanu prywatne szkoły i pensje. W drugiej połowie XVIII wieku (cezura początkowa) nie było formalnego systemu edukacji dziewcząt. Pod koniec lat 30. XIX wieku (cezura końcowa) w Królestwie Polskim istniały programy, przepisy dotyczące funkcjonowania systemu edukacji obejmujące swoim zakresem edukację dziewcząt oraz instytucje kontrolujące jakość nauczania w szkołach i pensjach dla dziewcząt. SUMMARY This dissertation addresses the question of the education reform in the context of upbringing and education of girls between 1773 and 1830. Viewing the education of Polish women as part of a wider social system commenced with the work of the National Education Commission (Komisja Edukacji Narodowej, abbreviated KEN). And even though the KEN’s main thrust was the male education reform, the education of girls could not have been left unnoticed. One of the KEN members, prince Adam Kazimierz Czartoryski, was instrumental in drawing wider attention to women’s education and passing the very first laws on it. The thesis is divided into chapters in chronological order. Chapter One describes the actions undertaken by the KEN from 1773 to the fall of the Republic of the Two Nations. Chapters Two and Three scrutinize the activities of educational authorities in the Duchy of Warsaw, and in the Kingdom of Poland until 1830, respectively. Due to the fact that at the turn of the 18th and 19th centuries, the Polish lands were partitioned among three different states, and therefore in various spheres of influence of the neighboring and governing states, my work focuses on the lands that became part of the Duchy of Warsaw and the Kingdom of Poland. Difficult political, economic, and social conditions as well as warfare made the reform of education not easy to bring about. In the period of time in question, the idea that girls, as well as boys, need some kind of education was slowly gaining acceptance. While there were voices at the end of the 18th century that girls should not attend elementary schools, the female presence in those very schools was already obvious at the beginning of the nineteenth century. This, however, opened the door to another problem: the coeducation. Some reformers argued that conducting classes for boys and girls separately would protect both sexes from immoral temptations. Moreover, it was believed that children of either sex had to be educated according to their future destiny from an early age. Expectations of men and women, as well as their prospective usefulness for society were different, therefore boys and girls should learn separately. Such solutions were introduced for children from 10 to 12 years of age. Importantly, the projects of the girls' education system put forward at the time were class-specific. For lower class girls, either of rural or urban origin, elementary schools were provided, and for girls from the higher strata of society there were private schools and boarding schools for women. In the second half of the eighteenth century (the initial ceasura) there was no formal education system for girls, whereas at the end of the 1830s (the final ceasura) in the Kingdom of Poland there were educational programmes for girls, as well as laws on the educational system that covered also female education, not to mention the institutions controlling the quality of teaching in schools for women. This study purports to chronicle this change.

Celem pracy jest charakterystyka źródłoznawcza staropolskich inskrypcji na terenie byłego województwa konińskiego. Podjąłem się rozważań nad zagadnieniami typowymi dla epigrafiki takimi jak analiza treści i funkcji inskrypcji oraz charakterystyka typu pisma oraz jego kształt. Podstawa źródłowa została poddana krytyce zewnętrznej i wewnętrznej w skutek czego wskazałem na przeszkody jakie pojawiły się podczas prób odczytania i ustalenia pierwotnych treści. Odniosłem się pobieżnie do współczesnego problemu przechowywania i dbania o posiadane przedmioty oraz kwestii postrzegania ich jako zabytki. Zastanawiam się nad kulturowym i społecznym odbiorem inskrypcji, motywami jej wyboru i sposobów prezentacji. Poruszyłem problem świadomego lub przypadkowego użycia konkretnych tekstów. Podjąłem się próby odpowiedzi na pytanie po co i dla kogo wykonywano dane treści. Wykazałem, że zebrane inskrypcje mogą posłużyć jako źródło do badań nad kulturą materialną i duchową oraz obyczajowością społeczeństwa staropolskiego. Podstawę źródłową pracy stanową inskrypcje staropolskie powstałe na przełomie XII-XVIII wieku. Na terenie byłego województwa konińskiego odnalazłem 483 inskrypcji, z czego największa ich ilość pochodzi z XVIII wieku. Teksty, poza pojedynczymi przypadkami, nie zostały nigdzie opublikowane. Pominąłem inskrypcje w języku hebrajskim, ponieważ nie zaliczają się do podjętego przez mnie problemu badawczego. Praca składa się z czterech rozdziałów podzielonych na podrozdziały oraz z aneksu. Rozdział I poświęcony został stanowi zachowania zabytków na którym znajdują się inskrypcje, charakterystyce nośników napisów epigraficznych oraz lokalizacji treści na przedmiotach. Zbudowany został w oparciu o podział przedmiotowy. W rozdziale II dokonałem charakterystyki inskrypcji pod kątem kanonu (kształtów) znaków, słów i zdań w układzie chronologicznym. W tej części umieściłem tabele przedstawiające przykłady wszystkich liter i cyfr zinwentaryzowanych na terenie byłego województwa konińskiego w układzie chronologicznym. W rozdziale III skupiłem się na analizie treści inskrypcji pod kątem przekazywanej informacji, zamierzonych celów propagandowych, wybranych cytatów i ich znaczeniu dla ówczesnych. Podjąłem się badania treści napisów pod kątem możliwości odbioru przekazów i okoliczności w jakich mogły mieć one miejsce. W rozdziale IV przedstawiłem informacje dotyczące powodów powstania inskrypcji. Zaprezentowałem, tam gdzie było to możliwe, fundatorów i autorów zabytków epigraficznych. W przypadkach braku informacji o tychże, przedstawiałem najbardziej prawdopodobne rozwiązania. Aneks zbudowany został z dwóch części: podstawy źródłowej umieszczonej w formie katalogu inskrypcji staropolskich oraz tabeli charakteryzującej zabytki epigraficzne.

Celem mojej rozprawy doktorskiej jest analiza dwóch popularnych austriackich musicali – Elisabeth oraz Mozarta! – w perspektywie badań pamięci zbiorowej. Spektakle te poświęcone są ważnym ikonom austriackiej przeszłości, cesarzowej Elżbiecie – Sisi – oraz Wolfgangowi Amadeuszowi Mozartowi. Dzięki swoim badaniom pragnę ustalić, jakie związki łączą te musicale ze współczesną świadomością historyczną w tym kraju oraz z innymi dziełami podejmującymi temat austriackiej pamięci zbiorowej. Moja rozprawa podzielona jest na pięć rozdziałów. Dołączone do niej są także trzy aneksy streszczające akcję Elisabeth i Mozarta! oraz przybliżające ogólną strukturę musicali Kunzego. Rozdział 1: Przeszłość – historia czy pamięć? Rozdział ten zaczyna się od przedstawienia kluczowych założeń badań pamięci (memory studies). Przywołuję tezy kluczowych polskich oraz zagranicznych badaczy zajmujących się tą tematyką, by pokazać, że dyscyplina ta traktuje przeszłość jako pamiętaną subiektywnie i wykorzystywaną instrumentalnie w teraźniejszości. Każdą teorię, którą przywołuję, od razu odnoszę do taktyk przedstawiania przeszłości w musicalach Kunzego, a także, dla szerszego kontekstu, w najsłynniejszych filmowych narracjach o bohaterach jego musicali – trylogii Sissi w reżyserii Ernsta Marischki oraz ekranizacji Amadeusza w reżyserii Miloša Formana. Szczególną uwagę poświęcam teoriom poświęconym przedstawiania przeszłości i pamięci w teatrze. Szczegółowo omawiam teorię nawiedzonej sceny (The Haunted Stage) Marvina Carlsona, w której proponuje on rozumieć teatr jako medium oparte na fenomenie nawiedzania (ghosting) – ukazywania znanych już widowni elementów w nowych kontekstach. UkazujęPokazuję, w jaki sposób rozpoznania Carlsona mogą pomóc w rozumieniu teatru muzycznego w ogóle, a musicali Kunzego w szczególności. Podsumowuję ten rozdział, analizując najważniejszy amerykański musical związany z pamięcią o Austrii – Dźwięki muzyki. Pokazuję, w jaki sposób jego wydźwięk został zmieniony w porównaniu z jego filmowym pierwowzorem, zachodnioniemieckim Die Trapp-Familie, i jak te zmiany wynikały z różnych potrzeb niemieckojęzycznych i amerykańskich odbiorców. Rozdział 2: Austria, czyli co? Drugi rozdział zaczynam od przedstawienia w skrócie historię historii Austrii do XVIII w., zwracając uwagę na to, że przez cały ten czas była ona częścią różnych większych organizmów państwowych, często potężnych w skali kontynentu lub nawet świata. Zauważam, że idea Austrii jako państwa, a nie centrum Świętego Cesarstwa Rzymskiego czy wręcz monarchii uniwersalnej, zrodziła się dopiero w XVIII wieku wraz z Sankcją Pragmatyczną i wstąpieniem na tron Marii Teresy. Jednocześnie jest to cezura, która wyznacza ramy historii przedstawionej w spektaklach Kunzego – w trakcie panowania Marii Teresy rozpoczyna się fabuła Mozarta!. Dzieje Austrii w XVIII i XIX wieku omawiam więc, porównując ze źródłami historycznymi ich przedstawienie w spektaklach Kunzego, by przybliżyć czytelnikom jednocześnie fakty historyczne i treść tych spektakli. Taki zabieg pozwala mi również zademonstrować to, w jaki sposób Kunze dokonuje adaptacji owych faktów i kolejny raz zestawić jego twórczość z tezami badań pamięci. Rozdział wieńczy krótki opis historii najnowszej Austrii skupiony na przemianach austriackiej państwowości i świadomości narodowej od rozpadu Austro-Węgier do dzisiaj. Przedstawiając najnowszą historię Austrii, omawiam także przyczyny „boomu pamięciowego”, czyli zwiększonego zainteresowania pamięcią w społeczeństwie i w nauce, do którego doszło w drugiej połowie XX wieku. Szczególny nacisk kładę na związki między tym „boomem” a wojnami światowymi, co pozwala mi lepiej uchwycić formy zainteresowania pamięcią charakterystyczne dla obszaru niemieckojęzycznego. Opisuję to, jak Austria oraz Republika Federalna Niemiec radziły sobie po II wojnie światowej z dziedzictwem nazizmu i III Rzeszy, a zwłaszcza to, w jaki sposób Austria uniknęła głębszych rozliczeń z nazizmem dzięki statusowi „pierwszej ofiary Hitlera”. To zaś stanowi dla mnie przyczynek dla omówienia szerszego zjawiska austriackiej „amnezji” objawiającej się pomijaniem problematycznych elementów historii tego kraju i skupianiem na promowaniu w jego wizerunku tego, co prestiżowe, przyjemne i apolityczne – w tym muzyki. Jako kontrę do tego trendu przedstawiam twórczość tak zwanych Nestbeschmutzern, czyli autorów „kalających własne gniazdo”, bardzo ostro komentujących przeszłość Austrii powieściopisarzy- i dramatopisarzy z drugiej połowy XX wieku. W dalszych rozdziałach traktuję ich twórczość jako przedmiot porównań z Elisabeth i Mozartem! Rozdział 3: pamięć na scenach muzycznych W rozdziale tym wychodzę od powszechnych w badaniu nad musicalem trudności i sprzeczności w zdefiniowaniu jego kształtu formalnego. Udowadniając, że zbudowanie takiej definicji jest praktycznie niemożliwe, proponuję zamiast tego rozumieć traktować musical jako termin reklamowy służący zakomunikowaniu publiczności, że dany spektakl muzyczny będzie stosunkowo przystępny w odbiorze. Za pomocą tego rozpoznania analizuję powody, dla których Michael Kunze przedstawia swoje spektakle właśnie jako musicale (a nie np. opery bądź dramaty muzyczne). Wskazuję na to, że Kunzemu bardzo zależy na zrozumiałości librett i że pragnie on komunikować się z widownią przede wszystkim za pomocą emocji. Analizuję teorię „musicalu dramatycznego” (drama musical), którą Kunze rozwinął jako formalną strukturę jego spektakli, mającą gwarantować efektowne ukazanie widzom dramatycznej akcji oraz rozwoju bohaterów. I wreszcie w tym rozdziale analizuję status musicalu i innych gatunków teatru muzycznego w Wiedniu. Wskazuję na to, że w mieście tym wciąż wyższym poważaniem cieszy się opera, a twórcy musicali chcący obronić zasadność swojej pracy albo podważają hegemoniczną pozycję opery, albo dowodzą podobieństw między tymi gatunkami. Zarazem wskazuję na fakt, że większą międzynarodową popularnością cieszą się lżejsze gatunki teatralno-muzyczne tworzone w Wiedniu: opery komiczne Mozarta, operetki złotej i srebrnej ery, a w dzisiejszych czasach także musicale Kunzego. Ma to dla mnie dwie istotne konsekwencje. Po pierwsze czyni z Elisabeth i Mozarta! spadkobierców bardzo ważnej tradycji teatralno-muzycznej, a po drugie pokazuje, że dokonywane w Mozarcie! rozliczenie ze sposobem, w jaki austriacka kultura na ogół przedstawia Mozarta, jest ważne nie tylko dla pamięci zbiorowej Austriaków, ale też dla pełnego opowiedzenia historii popularnego teatru muzycznego. Moja rozprawa może być więc traktowana także jako głos przeciwko utożsamianiu rozwoju musicalu i nie-operowego teatru muzycznego tylko ze zjawiskami zachodzącymi na Broadwayu. Rozdział 4 – „Należę tylko do siebie”: Elisabeth W analizie Elisabeth kluczowe są dla mnie dwa aspekty. Pierwszym jest napięcie między chęcią opowiedzenia historii upadku Austro-Węgier a wybraniem na główną bohaterkę stroniącej od polityki cesarzowej Elżbiety Bawarskiej. Drugim zaś, poniekąd służącym za rozwiązanie pierwszego, jest możliwość czytania tego spektaklu w sposób synchroniczny a nie diachroniczny – skupienie na kluczowych elementach inscenizacyjnych powtarzających się w różnych scenach zamiast na liniowym następstwie zdarzeń. Skupiam Koncentruję się więc na kilku scenach, które wprowadzają kluczowe elementy inscenizacji i szczególnie dobrze obrazują istniejące w libretcie napięcia. Rozdział zaczynam obszerną analizą Prologu musicalu. Analizuję zachowanie i status ontologiczny narratora spektaklu – Luigiego Lucheniego, zabójcy Sisi – jak również nienaturalne, marionetkowe zachowanie większości postaci oraz budowanie scenografii z pojedynczych symboli państwa Habsburgów. Kluczowymi scenami są dla mnie też finały obu aktów, gdyż zajmują one specjalne miejsce w teorii struktury drama musicalu Kunzego, a w Elisabeth dodatkowo dobrze trafnie obrazują zasadnicze napięcie tematyczne. Początki aktów w tym musicalu nakreślają ogólną sytuację zarówno protagonistki, jak i jej otoczenia, ale już finały pomijają szerszy kontekst społeczno-polityczny i dotyczą głównie samej Elżbiety. Zasadniczym wnioskiem z mojej analizy jest to, że w Elisabeth Kunze starał się opowiedzieć o upadku Austro-Węgier z perspektywy Sisi, ukazując ją jako główną ofiarę opresyjnego systemu panowania w cesarstwie Habsburgów. Libretto musicalu zawiera także jednak sceny, w których ta sama opresja dotyka innych postaci – na czele z synem Sisi i Franciszka Józefa, arcyksięciem Rudolfem, którego losy zostają streszczone w kilku scenach drugiego aktu stanowiących de facto osobną fabułę, ukazującą przesłanie spektaklu bardzo wyraźnie, bo w skondensowanym powtórzeniu. Ze względu na to, jak mocno związana z ikonosferą Wiednia jest analizowana przeze mnie austriacka inscenizacja, na końcu rozdziału poświęcam kilka stron na porównanie jej z wersją z Budapeszteńskiego Teatru Operetki, fabularnie mocniej skupionej na wątkach węgierskich a inscenizacyjnie ukazującej większe sprawstwo Elżbiety oraz inną wizję relacji między światem żywych a zmarłych. Przywołuję także koncertową wersję spektaklu wystawioną przed wiedeńskim pałacem Schönbrunn jako najnowszą austriacką inscenizację Elisabeth, która skróciła obecne we wcześniejszych wersjach libretta wątki polityczne na korzyść pełniejszego oddania interakcji między głównymi bohaterami musicalu. Wydaje mi się to być przejaw tego, że Elisabeth zyskała większą popularność jako apolityczne widowisko kostiumowe, a nie krytyczna wypowiedź o przeszłości Austrii. Rozdział 5: „Jestem muzyką” – Mozart! Ponieważ Mozart! powtarza liczne rozwiązania inscenizacyjne oraz fabularne z Elisabeth, w analizie tego spektaklu skupiam się na wyjaśnieniu powodów tych powtórzeń oraz ustaleniu, czy wizja austriackiej przeszłości w tym musicaluw nim także jest podobna do tej z Elisabeth, czy też zachodzą istotne różnice. Wskazuję, że Mozart! jest spektaklem dużo mocniej od Elisabeth skupionym na swoim protagoniście, a wątki społeczne i polityczne są w nim wprowadzane tylko, gdy bezpośrednio wpływają na biografię kompozytora. Zauważam, że paradoksalnie może to posłużyć do pełniejszej diagnozy wizji społeczeństwa Austrii – Elisabeth przedstawia głównie wydarzenia w wyższych sferach, Mozart! jako spektakl o mieszczańskim muzyku gnębionym przez arystokrację dotyka problemów zarówno warstwy wyższej, jak i średniej. To zresztą kolejne podobieństwo między twórczością Kunzego a dziełami autorów „kalających własne gniazdo”, którzy często stawiają bardzo krytyczne diagnozy Austrii jako społeczeństwa i narodu przez ukazywanie opresyjnych i przemocowych mechanizmów działających w pojedynczych związkach czy rodzinach. Szczególną uwagę poświęcam kluczowej metaforze spektaklu, którą podobnie do inscenizacji Elisabeth można czytać synchronicznie a nie diachronicznie – rozbiciu postaci Wolfganga Amadeusza Mozarta na dwóch aktorów, jednego kreującego go jako dorosłego a drugiego jako nieustannie obecne przy dorosłym dziecko. To dziecko, a nie dorosły, jest ubrane w stereotypowo kojarzony z Mozartem czerwony strój oraz perukę, symbolizuje on geniusz kompozytora oraz jego potrzebę tworzenia. W dalszych scenach spektaklu chłopiec atakuje i dręczy dorosłego Mozarta, gdy ten nie chce poświęcać całego czasu na komponowanie, co w mojej interpretacji ma ukazać Mozarta jako osobę zniszczoną przez wcielenie zarazem własnej pamięci o dzieciństwie i pośmiertnej pamięci innych o nim – nieśmiertelne dziecko-ikona rani i wreszcie zabija dorosłego, by móc się urzeczywistnić jako bezosobowy geniusz muzyki. Takie metaforyczne ujęcie losów Mozarta dobrze oddaje jego dzisiejszą obecność w austriackiej kulturze, gdzie funkcjonuje jako bezosobowy symbol muzyki klasycznej oraz Wiednia jako miasta muzyki. Zarazem uważam, że jest to autotematyczny aspekt Mozarta! – ukazując w ten sposób problemy swojego protagonisty, musical ten zarazem wskazuje na problemy twórczości Kunzego jako niepasującej do ponadnarodowego, apolitycznego kanonu wiedeńskiego teatru muzycznego. Podsumowanie W podsumowaniu mojej rozprawy zestawiam ze sobą analizy Elisabeth oraz Mozarta! ze z wcześniejszymi rozpoznaniami austriackiej pamięci zbiorowej, by naświetlić miejsce tych spektakli we współczesnej kulturze Austrii. Wskazuję na to, że oba musicale ostro krytykują stosunki społeczne panujące w Austrii w, odpowiednio, drugiej połowie XVIII i XIX w., sugerują, że te historyczne problemy mogą trwać do dzisiaj, a przy tym w dużej mierze pomijają ważne dla tych czasów zagadnienia narodowościowe. Ukazują habsburską Austrię jako miejsce opresji indywidualistów i innowatorów, kraj spętany okowami tradycji, zarazem jednak ukazują ją jako etniczną przeszłość obecnej Republiki Austriackiej – minimalizując rolę innych narodowości w monarchii i skupiając się na niemieckojęzycznych ikonach Wiednia, przedłużają historię Austrii jako samodzielnego kraju niemieckojęzycznego do czasów, gdy historycznie była ona jedną ze składowych Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i zarazem wielonarodowym, wielojęzycznym państwem. Sformatowano: Normalny Podsumowując swoje analizy wskazuję na to, że Elisabeth oraz Mozart! mogą stanowić cenną platformę do dyskusji nad problematycznymi stronami austriackiej tradycji oraz opresyjnością cesarstwa Habsburgów, często pomijanym w oficjalnych przedstawieniach przeszłości tego państwa. Fakt skupienia się na niemieckojęzycznych bohaterach i pomijania innych narodowości monarchii jest problematyczny z mojego, polskiego punktu widzenia, ale umożliwia krytykę przeszłości Austrii w sposób czytelny dla dzisiejszych mieszkańców tego państwa, dla których jego wielonarodowa przeszłość nie jest już istotną ramą pamięci. Obawiam się jednak, że mimo politycznego i pamięciowego potencjału obu musicali zostały one przyjęte w Austrii przede wszystkim jako psychologicznie dopracowane i niejednoznaczne, ale niezwiązane bezpośrednio z tożsamością narodową widowiska. Nie widzę w tym jednak winy czy błędu Kunzego, a raczej brak powszechny na całym świecie brak gotowości do traktowania musicali jako ważnych wypowiedzi publicznych, w Austrii dodatkowo wzmocniony przekonaniem, że muzyka powinna być apolityczna i ponadnarodowa<br>My thesis analyses two popular Austrian musicals with books by Michael Kunze and music by Sylvester Levay – Elisabeth and Mozart! – via the lenses of memory studies. These musicals are devoted do important icons of the Austrian past: empress Elisabeth – also known as Sisi – and Wolfgang Amadeus Mozart. In my doctoral research I analyzed and described the connection between these musicals and the contemporary historical consciousness in Austria as well as other works concerned with Austrian collective memory. My thesis is divided into five chapters. It also contains appendices that provide plot summaries of Elisabeth and Mozart! and describe the overall structure of Michael Kunze’s musicals. Chapter One: The past – history or memory? This chapter starts by presenting key aspects of memory studies. I summarize the ideas of key researchers in this field to show that it’s based on perceiving the past as something remembered subjectively and used instrumentally in the present. I immediately apply each theory I describe to the tactics of presenting history used by Kunze in his musicals and also, to show a wider context, to the most widely known movie narratives about the same characters – Ernst Marischka’s Sissi trilogy and Miloš Forman’s movie adaptation of Amadeus. I give special attention to the theories of performing the past and memory in theatre. I present Marvin Carlson’s theories in great detail, explaining his view of the theatre as a medium based on the phenomenon of ghosting – showing elements the audience already knows in new contexts. I explain how can Carlson’s theories be helpful in understanding musical theatre in general and Kunze’s musicals in particular. I finish this chapter with the analysis of the most important American musical concerned with memory of Austria – The Sound of Music. I show how its premise was changed in comparison with the movie it was inspired by, the West German movie Die Trapp-Familie, and how those changes were caused by different needs and different collective memory of German and American audiences. Chapter Two: What does Austria mean? In Chapter Two I start by shortly presenting Austria’s history up to eighteenth century, stressing that it has always been a part of bigger countries, usually ones important on continental or even global scale. I point out that the idea of Austria as a separate country, not the center of the Holy Roman Empire or even a global monarchy, was born in the eighteenth century with the Pragmatic Sanction and the ascension of Maria Theresia to the throne. This transition is also the beginning of the part of Austrian history covered by Kunze’s musicals – the plot of Mozart! begins during Maria Theresia’s reign. Thus when presenting Austria’s history in the eighteenth and nineteenth century, I draw a comparison between historical sources and the presentation of these periods in Kunze’s works. This approach allows me to present the history and these musicals at the same time as well as demonstrate how does Kunze adapt the facts, thus once again investigating his works via the lenses of memory studies. This chapter ends with a brief description of Austria’s twenty-century history that focuses on the changes in the Austrian state and Austrians’ national consciousness since the collapse of Austria-Hungary till today. Presenting this story allows me to segue into the reasons of “memory boom” – increased popular and academic attention towards memory seen in the second half of the twentieth century. I’m focusing on the connection of this „boom” to both world wars – this perspective allows me to present aspects of collective memory key for the German-speaking countries. I describe the coping strategies of post-World War II Austria and the Federal Republic of Germany in relation to the legacy of Nazism and the Third Reich, especially how did Austria evade deeper reckoning with its Nazi past thanks to the victorious countries perceiving it as “Hitler’s first victim”. Analyzing this status of Austria allows me to describe a wider phenomenon of Austria’s so-called “amnesia”, seen in averting discussion about the more problematic aspects of this country’s history and basing its image on its prestigious, pleasant and non-political aspects – including music. As a counterpoint to this trend I present the works of so-called Nestbeschmutzern, Austrian writers from the second half of the twentieth century who “litter their own nest” by commenting on Austria’s past and politics very harshly. In the following chapters I regularly compare their works to Elisabeth and Mozart!. Chapter Three: memory on musical stages I start this chapter by presenting the difficulties and contradictions that arise when one tries to define the formal qualities of a musical. I prove that building a definition of this genre basing on its formal qualities is almost impossible and propose to see the musical as a marketing term instead – one used to inform the audience that a given music-infused theatre piece will be relatively accessible. Using this perspective I analyze reasons for which Michael Kunze wants his shows to be called musicals (opposed to, say, operas or music dramas). I explain that Kunze values the comprehensibility of his musicals very highly and that he wants to communicate with his audiences primarily by using emotions. I analyze the concept of a „drama musical”, the formal structure of Kunze’s shows, designed to show the action and the characters’ development effectively. In this chapter I also analyze the status of the musical and other genres of musical theatre in Vienna. I explain that opera remains the more respectable musical theatre genre in this city and thus that people working on musicals either undermine opera’s higher status or point at similarities between the two genres. At the same time lighter musical theatre pieces created in Vienna have gained more international popularity – Mozart’s comic operas, operettas of the golden and silver era of Viennese operetta and now Kunze’s musicals. This fact has two important consequences. First, it makes Elisabeth and Mozart! heirs of a very important musical theatre tradition. Second, it shows that Mozart!’s reckoning with the way Austrian culture usually presents Mozart is a process important not only for Austrian collective memory but also for telling the full story of popular musical theatre. In this light my thesis can be seen as a voice of resistance against considering Broadway the only important place of musical’s and non- opera musical theatre’s development. Chapter Four – „I belong to me”: Elisabeth My analysis of Elisabeth has two crucial aspects. The first one is the tension arising from Kunze’s desire to tell the story of the fall of Austria-Hungary but also of the emancipation of empress Elisabeth, a person staying away from politics. The second, related one is the idea of analyzing this show synchronically instead of diachronically – focusing on key elements of the staging, reused in various scenes, instead of on a linear course of events. Thus I focus on a few scenes that introduce key elements of the staging and present the book’s tensions especially well. I start the chapter with a detailed analysis of the show’s Prologue. I analyze the behavior and ontological status of the show’s narrator – Luigi Lucheni, Sisi’s assassin – as well as the unnatural, doll-like behavior of most characters and the way the set is constructed from fragmented symbols of the Habsburg monarchy. Further key scenes are the finales of both acts – act finales take an especially important place in Kunze’s drama musical theory and in Elisabeth they exemplify the libretto’s tensions especially well. Both acts of Elisabeth begin with scenes that establish the situation of both the protagonist and her surroundings, but the finals abandon the wider socio-political context and focus on Elisabeth herself. In Elisabeth Kunze has shown the fall of Austria-Hungary from Elisabeth’s perspective, portraying her as the main victim of the oppressive system that rules the Habsburg state. The show also contains, however, scenes in which the same oppression affects other characters – especially Rudolph, the son of Sisi and Francis Joseph, whose life is shown in a few scenes in Act Two. These few scenes appear as a separate plot within Elisabeth’s main plot, showing the show’s premise very concisely, in a condensed repetition. Because of the strong ties of the analyzed staging to the Viennese icons, at the end of the chapter I compare it to the staging by Budapest Operetta Theatre, with the book altered to show Hungarian matters more fully and the staging that gives more agency to Elisabeth and portrays a different relationship between the worlds of the living and the dead. I analyze the concert version of the show staged in front of the Viennese Schönbrunn palace as well. It’s the newest Austrian staging of Elisabeth and one that reduced the political themes present in earlier versions of the show to present the interactions between the show’s main characters more fully. I propose to see this change as a symptom of how Elisabeth gained more popularity as a non- political period piece, not a critical voice about Austria’s past. Chapter Five: „I am music” – Mozart! Mozart! repeats many staging ang plot elements of Elisabeth, prompting me to focus my analysis on finding the reasons of those repetitions and investigating if the vision of the Austrian past is similar in both shows as well or if there are significant differences between the two. I stress that Mozart! is focused on its protagonist much more than Elisabeth and portrays wider social and political events only when they influence the composer’s biography. I point that, paradoxically, this approach opens up the possibility for a fuller diagnosis of Austrian society: Elisabeth is focused on events that concern the upper class only, Mozart!, a show about a servant yoking under the aristocracy portrays both the upper and the middle class. I see it as another commonality between Kunze’s musicals and works by Austrian Nestbeschmutzern – they also present very critical diagnoses of Austrian society by showing oppressive and violence-based mechanisms in single relationships or families. I give particular attention to the key metaphor of the show, one that, just like the staging of Elisabeth, can be read synchronically instead of diachronically – the split of Wolfgang Amadeus Mozart into two characters, an adult and an eternal child. It’s the child who’s wearing Mozart’s stereotypical red robe and a wig, symbolizing his genius and his drive to compose. As the plot develops the child attacks and torments the adult when the latter doesn’t want to sacrifice all his time for composing. In my interpretation this dynamics shows Mozart as a person destroyed by an incarnation of memory – both his own childhood memories and others’ posthumous memory of him as a genius. The child harms and finally kills the adult in an attempt to become fully realized as an impersonal musical genius. This metaphorical take on the fate of Mozart corresponds well with his place in contemporary Austrian culture, where he also functions as an impersonal symbol of classical music and Vienna’s place as a city of music. I consider this aspect of Mozart! the musical to be self-reflective: by showing the problems of its protagonist in that way, this musical is also pointing at Kunze’s problems as a creator whose work became popular in Vienna but doesn’t fit with the international, non- political canon of Viennese music theatre. Finishing thoughts On the last pages of my thesis I compare my analyses of Elisabeth and Mozart! with my earlier remarks on the Austrian collective memory to delineate the place those shows have in contemporary Austrian culture. I point at how both these musical offer a sharp critique of the Austrian society in the second half of the eighteenth (Mozart!) and nineteenth (Elisabeth) century, but also evade the nationality issues important for those time periods. They present the Habsburg Austria as a place oppressive for individualists and innovators, a country bound by tradition, but they also make it more ethnically similar to the contemporary Republic of Austria than it really was. They lessen the role of other nationalities in the monarchy and focus on German-language icons of Vienna, lengthening the history of Austria as an independent German-speaking country into times when historically it was one of the constituent parts of the Holy Roman Empire and a multinational and multilingual country. I conclude my analysis by repeating that Elisabeth and Mozart! can be an effective prompt for discussing the problematic faces of Austrian tradition and the oppressive nature of the Habsburg state, aspects often omitted in the official representations of this country’s past. Focusing on German-speaking characters and omitting other nationalities of the monarchy might be problematic from my Polish perspective, but I admit it helps to critique old Austria in a way that’s easily comprehensible for contemporary Austrians, people for whom the multinational past of their country is no longer a significant memory frame. What I am afraid, however, is that in spite of their potentials as a commentary on politics and memory both musicals became well-received in Austria mostly as psychologically intricate and ambivalent shows unrelated to the Austrian national identity. I don’t consider it an error by Kunze, but a consequence of the global lack of readiness to see musicals as relevant social commentaries. I believe that this global trend is reinforced in Austria by a belief that music should be non-political and international.

Praca poświęcona jest analizie genologicznej i komunikacyjnej tekstów grodzieńskich kronik klasztornych, powstałych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku w klasztorach bernardynów, karmelitów bosych, jezuitów i brygidek w Grodnie. Celem pracy jest znalezienie właściwego opisu gatunkowego dla kronik klasztornych na przykładzie kronik grodzieńskich. Przedmiotem analizy są następujące kroniki: Kronika karmelitów bosych grodzieńskich; Listy roczne i historie jezuickie wysyłane do centrum Towarzystwa Jezusowego w Rzymie rozumiane jako kronika klasztorna; Dzieje kapitularne zakonnic św. Brygitty; Historia domowa bernardynów; Kronika bernardynów grodzieńskich; oraz fragmenty dotyczące klasztorów grodzieńskich z kronik: Chronologia Ordinis Fratrum Minorum de Observantia provinciae Minoris Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae Tomasza Dygonia; Descriptiones nonnullorum monasteriorum Ordinis Minorum Observantiae; Vinea electa ex Minore Polonia in novam S. Casimiri Provinciam erecta 1469–1772. Kroniki grodzieńskie zostały wybrane do analizy ze względu na specyfikę Grodna w XVII-XVIII wieku i różnorodność zachowanych kronik klasztornych. Grodno w badanym okresie było jednym ze znaczących miast Wielkiego Księstwa Litewskiego, a zarazem – miastem peryferyjnym w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Choć od 1673 r. było to miasto sejmowe, pozostało na uboczu procesów ekonomicznych, politycznych czy kulturowych do czasów Stanisława Augusta. Grodno łączyło zatem w sobie cechy centrum i kulturowych peryferii oraz posiadało wspólne cechy z różnorodnymi miastami Korony i Litwy. Zachowane kroniki klasztorne powstały w męskich i żeńskim klasztorach należących do zakonów mendykanckich, kontemplacyjnych i kanoników regularnych. Kroniki te nie stanowiły zespołu tekstowego w rozumieniu badaczy. Analizowane teksty zachowały się w rękopisach, przechowywane są w archiwach Polski, Litwy i Włoch, tylko niektóre z nich doczekały się wydania drukiem (Dzieje kapitularne zakonnic św. Brygitty wydane przez Małgorzatę Borkowską OSB i fragmenty Chronologii Tomasza Dygonia dotyczące Grodna, wydane przez doktorantkę). Kroniki w większości są napisane w języku łacińskim (Dzieje kapitularne są napisane wyłącznie po polsku). Kroniki klasztorne jako teksty historyczne odzwierciedlają proces tworzenia historii klasztorów. Wyznaczeni przez władze zakonne kronikarze posiadali moc podejmowania decyzji o włączeniu opisów niektórych ze zdarzeń do narracji historycznej. Kroniki są świadectwem transformacji pamięci komunikatywnej w pamięć kulturową (historię zapisaną), semiotyzacji zdarzeń. Kroniki klasztorne są tekstami hybrydalnymi z punktu widzenia gatunku. Oprócz kroniki właściwej, również złożonej gatunkowo, zawierają one teksty innych gatunków (wierszy, pamflety, dokumenty, kazania, inskrypcje itd.). Stanowi to o sylwicznym charakterze kronik. Specyfiką kronik jest wieloautorskość. Jednocześnie kroniki klasztorne tworzone na przeciągu długiego czasu (do kilkuset lat) stanowią tekst spójny. Struktura pracy podporządkowana jest założeniom badawczym. W pierwszym rozdziale – Kronika klasztorna jako gatunek wypowiedzi – wymienione zostały główne problemy badawcze i przedstawiona perspektywa metodologiczna analizy. Rozdział drugi – Kroniki klasztorów grodzieńskich – przedstawia zarys historii miasta i historiografii klasztornej. Skrótowo opisana jest historia chrześcijaństwa i rozwoju zakonów w Grodnie, akcentując czas powstawania kronik. Następnie przedstawione są główne dzieła historiograficzne powstałe w klasztorach grodzieńskich i zachowane do dziś albo znane z opisów. Każde dzieło otrzymało krótką charakterystykę, na podstawie której wydzielone zostały najważniejsze wyznaczniki gatunku kronik klasztornych i wybrany zespół kronik stanowiących przedmiot analizy. Osobno przestawione są zasady funkcjonowania kronikarstwa klasztornego w poszczególnych zakonach na podstawie dokumentacji zakonnej i rozporządzeń władz zakonnych w tej sprawie. Trzeci rozdział jest poświęcony Opisowi zachowanych rękopisów z uwzględnieniem budowy kodeksów, charakterystyki paleograficznej i językowej, znaków proweniencji i historii rękopisów. Odnotowane zostały również czas prowadzenia kronik, główny zakres tematyczny oraz źródła wykorzystywane przez kronikarzy. Następne rozdziały zawierają właściwy opis gatunku kronik klasztornych i sytuacji komunikacyjnej tekstów w następującym porządku. Rozdział czwarty przedstawia Analizę komunikacyjną tekstów, która podzielona jest na dwie główne części, dotyczące autora (realnego i tekstowego) oraz odbiorcy (wirtualnego i realnego) kronik. W części poświęconej autorowi realnemu przytoczone są informacje w kwestii autorstwa kronik. Na tekstowy obraz autora oprócz oznak na poziomie gramatycznym składa się ich autoprezentacja jako przedstawicieli grup społecznych. Obraz ten dopełnia analiza wypowiedzi metatekstowych odnośnie spisywania kronik i systemów etycznych reprezentowanych przez autorów. Odbiorcą wirtualnym kronik jest implikowany przez tekst adresat utworów. Odbiorcą realnym zaś czytelnik, którego profil można zrekonstruować na podstawie lektury. Badany jest również sposób funkcjonowania kronik w klasztorach, świadectwa zwracania się do nich we współczesności i czasach późniejszych, znajomość tekstu przez późniejszych autorów. Piąty rozdział dotyczy Struktury kompozycyjnej kronik. Osobno przeanalizowany został schemat kompozycyjny kronik różnego typu i problem spójności tekstów sporządzanych w ciągu długiego czasu przez wielu autorów. Unaoczniło to różnorodny charakter tekstów, których głównym spoiwem jest cel sporządzenia kronik. Dość dużo uwagi poświęcono tematyce kronik (w rozdziale szóstym o takim właśnie tytule) w związku z tym, że zawartość tekstu wpływa na formę kronik i sposoby ich funkcjonowania. W strukturze tematycznej wyodrębnione zostały problemy, najbardziej istotne z punktu widzenia autorki w budowaniu narracji historycznej kronik. Przeanalizowane są również perspektywa temporalno-lokatywna kronik – jak daleko sięga pamięć historyczna autorów, jak szeroka jest perspektywa geograficzna pojawiająca się na stronicach kronik. Ostatni rozdział poświęcony jest Stylistyce kronik. Teksty podzielone zostały na różne grupy stylistyczne, w ramach których została przedstawiona ich specyfika i główne cechy. Praca kończy się podsumowaniem, zawierającym ważniejsze z punktu widzenia autorki cechy kronik klasztornych wywnioskowane z analizy materiałów grodzieńskich. Może to być przydatne w badaniach komparatystycznych tekstów tworzonych w różnych środowiskach. Analiza gatunkowa i komunikacyjna daje wgląd w sposoby funkcjonowania kronik i mechanizmy tworzenia historii w niewielkich wspólnotach Rzeczypospolitej. Historia dziejąca się przeistacza się w historię ustną, aby zostać zapisaną jako tekst kronikarski. Różna częstotliwość spisywania kronik i długość ich prowadzenia pozwalają w szczególny sposób zobaczyć mechanizmy historiotwórcze w kulturze staropolskiej na przykładzie społeczności klasztornych. Wzajemne cytowanie kronik i ślady pozostawione na kartach rękopisów odzwierciedlają stopień znajomości tekstów. Niektóre fragmenty kronik pozwalają badać głębokość sięgania pamięci kronikarza. Sylwiczność, wieloautorskość, hybrydowość gatunkowa tekstów określają ich różnorodność i niepowtarzalność. Kontynuacja prowadzenia kronik na przeciągu długiego czasu i zachowanie spójności tekstów świadczą o trwaniu wspólnego rozumienia gatunkowego na przeciągu funkcjonowania kronik. Wspólnoty klasztorne są szczególnie ciekawe ze względu na wielką wagę nadawaną w tych środowiskach zachowaniu tradycji i obserwancji, co pozwala badać odcinek czasowy w 150 lat jako jeden okres historyczny. Wspólnoty te są w pewnym stopniu zamkniętymi i otwartymi jednocześnie (poprzez przemieszczenie zakonników pomiędzy różnymi placówkami zakonu), co wpływa na osobliwości w przechowywaniu historii konwentów. Kroniki wybrane do analizy nigdy wcześniej nie były przedmiotem badania jako zespół tekstów. Sposób przeprowadzenia analizy odbiega od tradycyjnego sposobu badania tego typu korpusu tekstów.<br>The dissertation deals with the genre and communicative analysis of Hrodna monastery chronicles written in the second half of the 17th and 18th centuries in the monasteries of the Observants, the Discalced Carmelites, the Jesuits and the Bridgettines in Hrodna. The aim of this study is to find a proper genre description for monastery chronicles by the example of Hrodna monastery chronicles. The subject of the analysis are the following chronicles: The Chronicle of the Discalced Carmelites of Hrodna; Annual Letters and Histories of Jesuits sent to the centre of the Society of Jesus in Rome; The Chapter History of S. Bridget Convent; The Home History of Observants; The Chronicle of the Hrodna Observants; and fragments of chronicles concerning monasteries in Hrodna: Chronologia Ordinis Fratrum Minorum de Observantia Provinciae Magni et Minoris Poloniae et Ducatus Lithuaniae by Thomas Dygon; Descriptiones Nonnullorum Monasteriorum Ordinis Minorum Observantiae; Vinea Electa ex Minore Polonia in novam S. Casimiri Provincia erecta 1469-1772. The chronicles of Hrodna were selected for analysis due to the specificity of Hrodna in the 17th and 18th centuries and diversity of the extant monastery chronicles. Hrodna during this period was one of the major cities of the Grand Duchy of Lithuania, and at the same time it was a provincial city within the Polish-Lithuanian Commonwealth. Although it was a city of the Sejm since 1673, it has remained in a distance of economical, political and cultural life to the time of King Stanisław August Poniatowski. So Hrodna had attributes of the cultural centre and the periphery, and it had features common to various cities of Poland and Lithuania. The analysed chronicles have been written in male and female monasteries, in Mendicant, Contemplative religious orders and an order of Canons Regular. The Hrodna monastery chronicles have not been considered as a set of texts by researches earlier. The analysed texts extant in manuscripts and are kept in the archives of Poland, Lithuania and Italy. Only few of them have printed editions (The Chapter History of S. Bridget Convent edited by Margaret Borkowska OSB and fragments of Thomas Dygon Chronologia concerning Hrodna edited by the author of the dissertation). The chronicles are written mainly in Latin (The Chapter History of S. Bridget Convent is written in Polish). The monastery chronicles as historical texts reflect the process of creating the history of the monasteries. Appointed by the monastic authorities the chroniclers had decision-making power to include descriptions of some of the events to the historical narrative. The chronicles are an evidence of transformation of communicative memory into cultural memory (written history), of semiosis of the events. The monastery chronicles are genre hybrids. Besides the chronicle itself (also compound as a genre) they contain texts of other genres (poems, pamphlets, documents, sermons, inscriptions, etc.). It transforms chronicles into a silva rerum of monastic families. A specificity of the chronicles is plurality of the authors, who wrote the texts. At the same time the monastery chronicles created over a long time (a few hundred of years) constitute coherent texts. The structure of the dissertation is subordinated to assumptions of the study. In the first chapter - The Monastery Chronicle as a Speech Genre - there are mentioned the main research problems and the prospect of the methodological analysis. Chapter 2 - The Chronicles of the Hrodna Monasteries - provides an overview of the history of the city and historiography of the monasteries. It briefly describes history of Christianity and of religious orders in Hrodna. The author outlines historiographical works created in the monasteries of Hrodna extant till nowadays or known to researchers. Every work has a brief description, on the base of which the most important determinants of the monastery chronicles as a genre were defined. It allowed selecting the complex of texts that became the subject of the analysis. The principles of monastery historiography are also presented on the base of religious documents and regulations of religious authorities in this matter. The third chapter is dedicated to The Description of the Extant Manuscripts. It contains descriptions of codices, paleographic and linguistic characteristics, signs of provenance and history of the manuscripts. The time of the chronicle, the main range of topics and sources used by the chroniclers are also presented. The fourth chapter presents The Analysis of Text Communication. It is divided into two main parts telling about the author (real and textual) and the addressee (virtual and real) of the chronicles. The first part presents all found information about the authors of the chronicles. The textual image is based on the analysis of grammatical markers and self-presentation of the authors as representatives of social groups. The picture is completed by analysis of metatextual expressions about writing of the chronicles and about the ethical systems represented by the authors. The virtual addressee is implied by the texts. The real recipient is the reader whose image can be reconstructed on the base of manuscripts. Functioning of the chronicles in the monasteries, evidences of reading the texts, acquaintance with the texts by the later authors is an object of the analysis. The fifth chapter deals with The Composition of the Chronicles. The chronicles were divided into four groups according to the types of the composition. Problem of cohesion and coherence of the texts written during long periods of time by many authors is an important question of this chapter. The diverse nature of the texts is revealed in the analysis and the historiographical aim as the main factor of the coherence. A lot of attention is paid to The Topics of the Chronicles in the chapter six. The content of the texts affects the form of the chronicles and their usage. There are presented only a few, the most important from the author’s point of view, topics of the chronicles. The temporal and locative perspective is a subject of analysis of this chapter too. The last chapter deals with The Style of the Chronicles. The texts are divided into different stylistic groups, and it is shown the specificity and the main features of them. The dissertation concludes with a summary containing some important features of the monastic chronicles deduced from the analysis of the Hrodna materials. Genre and communicative analysis provides insight into the ways of functioning of the chronicles and of the mechanisms of creation history in small communities of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Historical facts transform into an oral history to be saved as a written text. Differences in frequency of writing of the chronicles and of the time of making allow to see mechanisms of producing historical writing. Mutual citing of the chronicles and the marks left on pages of the manuscripts reflect the degree of acquaintance with the texts. Some parts of the chronicles allow us to study the depth of memory of a chronicler. Chronicles as silvae rerum, written by many authors, containing diversity of genre forms are unique texts, worthy to be examined. Writing of the chronicles over a long time and keeping coherence of the texts testify common understanding of the genre while making the texts. Monastic communities are examples of traditional communities. It allows us to explore a time interval in 150 years as one historical period. These communities are open and closed at the same time (monks lived in different cloisters during their service), which affects peculiarities in preserving the history of the monasteries. The analysed chronicles have never been subject of study as a set of texts. The method used for the analysis differs from the traditional way of studying such type of texts.

Wydział Historyczno-Socjologiczny. Instytut Historii i Nauk Politycznych.<br>Dekanat olwicki usytuowany był w Wielkim Księstwie Litewskim, w zachodniej części diecezji wileńskiej, obok księstwa i diecezji żmudzkiej. Bezpośrednio przylegał do granicy pruskiej i koronnej. Sąsiadował z dekanatami: simneńskim, kowieńskim, grodzieńskim, augustowskim (Korona Polska) oraz wielońskim (diecezja żmudzka). Pierwsze świątynie powstały tu w XVI w. Najstarszymi były kościoły w: Bakałarzewie (przed 1520 r.) oraz Wisztyńcu (przed 1549 r.). Następne renesansowe świątynie zbudowano w: Przerośli (1562), Grabowie (1564-1565), Filipowie (1567), Pojewoniu (1586), Raczkach (1599), Janówce i Grażyszkach (przełom XVI i XVII w.) oraz prawdopodobnie w Wiżajnach (około 1570?). Kolejny etap tworzenia się dekanatu olwickiego nastąpił w XVII w., gdy powstały świątynie w: Łankieliszkach (1608-1609), Olwicie (1617), Wiłkowyszkach (około 1620), Bartnikach (około 1640 bądź 1663), Wigrach (1678), Magdalenowie (1680 bądź 1694) i może Pilwiszkach (przed 1685 lub przed 1709). W XVIII w. wzniesiono kościoły w: Kalwarii (około 1704), Suwałkach (1710-1714), Ludwinowie (około 1715-1719), Lubowie (1717-1740), Jeleniewie (około 1767-1773), Giżach (przed 1774) i Szczebrze (między 1784 a 1787). Do pocz. XVII w. kościoły podlegały pod dekanaty: grodzieński i kowieński. Później wykształcił się dekanat Przerośl, od 1666 r. określany ,,olwickim”. Charakterysteczne jest, że niemal wszystkie kościoły wykonano z drewna. Wyjątek stanowiły świątynie z Raczek i Bartnik. Kościół raczkowski z 1599 r. w połowie był murowany i drewniany. W końcu XVIII w. tylko w Raczkch i Bartnikach całe kościoły były murowane. W 1784 r. dekanat olwicki obejmował 22 parafie: Bakałarzewo, Bartniki, Filipów, Giże, Grażyszki, Jeleniewo, Janówka, Kalwaria, Kieturwłóki, Lubów, Ludwinów, Łankieliszki, Olwita, Pilwiszki, Pojewonie, Przerośl, Raczki, Suwałki, Wigry, Wiłkowyszki, Wisztyniec i Wiżajny. Problem stanowią Wigry (Magdalenowo), które umieszczono w spisie, jednak nie podano ich opisu zgodnie z żądaniem bpa Ignacego Massalskiego. Przynależność parafii wigierskiej w XVIII w. jest dykusyjna (dekanat olwicki lub simneński?). Cechą charakterystyczną dekanatu Olwita było funkcjonowanie na jego terenie najgęstszej, w diecezji wileńskiej, sieci szpitali. W 2. poł. XVIII w. wszystkie parafie dekanatu posiadały szkoły (choć z przerwami). Na terenie omawianego dekanatu występowały różne formy dóbr: królewskie (starostwa i ekonomiczne) oraz prywatne (szlacheckie i duchowne). Przeważnie miasta królewskie posiadały prawa magdeburskie, co bardzo korzystnie wpływało na ich rozwój. Magdeburgię otrzymały też jednak kamedulskie Suwałki. Poza katolikami obszar dekanatu olwickiego zamieszkiwali także prawosławni, żydzi, staroobrzędowcy, protestanci i muzułmanie. Źródła milczą o konfliktach na tle religijnym czy narodowościowym w tym czasie. Połowa XVI stulecia to czas funkcjowania tu jedynie dwóch miast: królewskiego Wisztyńca (przed 1549 r., magdeburgia 1570) i prywatnego Bakałarzewa (1558). Na przełomie lat 60. i 70. XVI w. powstały inne ośrodki królewskie – Filipów (1567, 1570), Przerośl (lata 60., 1576) i prawdopodobnie Wiżajny. W 1. poł. XVII w. dominował Filipów, gdy w końcu tegoż stulecia najważniejszym ośrodkiem były Wiżajny. Już w poł. XVIII w. bezdyskusyjnie największym miastem została Kalwaria. Utrzymała tę pozycję do końca stulecia, gdy według danych pruskich przebywało w niej 2886 osób. Drugie Wiłkowyszki liczyły 2077 osób. Większość kościołów parafialnych (14) znajdowało się w miastach. 8 lub 9 far było we wsiach. Dwa miasta należały do szlachty (Bakałarzewo i Raczki), jedno do kamedułów (Suwałki), pozostałe to ośrodki królewskie (Wisztyniec, Przerośl, Filipów, Wiżajny, Wiłkowyszki, Kalwaria, Ludwinów, Pilwiszki, Lubowo, Jeleniewo, Szczebra). W 1794 r. omawiane tereny zajęły wojska pruskie. Dwa lata później obszar włączono do nowo utworzonej prowincji Prusy Nowowschodnie. 17 IX 1795 r. caryca Katarzyna II wydała ukaz znoszący diecezję wileńską, która od śmierci bpa Massalskiego pozostawała nieobsadzona. Przyłączono ją do szczątkowej terytorialnie diecezji inflanckiej. Dekretem nuncjusza apostolskiego Wawrzyńca Litty z 8 VIII 1798 r., diecezja wileńska została włączona do archidiecezji mohylewskiej (do której przyłączono jeszcze cztery diecezje leżące na obszarze cesarstwa).

Celem rozprawy jest prześledzenie historii narodzin amerykańskiego nacjonalizmu od okresu kolonialnego, przez czasy rewolucji, formowania państwa, aż po koniec wojny secesyjnej. Podstawowe pytania jakie przyświecają podjętym tu rozważaniom, odnoszą się do amerykańskiego folkloru oraz jego różnic względem innych kultur patriotycznych. Różnice te, wynikają głównie ze specyfiki powstania państwa amerykańskiego, które stanowiło - i nadal stanowi - konglomerat etniczny. Wraz z rozwojem nowej narodowości, niezwykle istotne było kształtowanie i krzewienie postaw patriotycznych, w czym ogromną rolę odgrywały symbole. Autorka opisuje historię zarówno oficjalnych symboli narodowych USA jak: flaga, pieczęć ale i wszelakie ilustracje prasowe, satyry, ulotki, podania ludowe i legendy, czyli te symbole, które najlepiej oddają proces kształtowania się nowej narodowości. Kultura patriotyczna to także malarstwo historyczne, szczególne to, związane z wydarzeniami wojny o niepodległość jak i tworzeniem popularności pierwszego prezydenta Stanów Zjednoczonych czy potem Abrahama Lincolna. To także wiersze, pieśni, biografie, które uczyły Amerykanów historii państwa. Ukazywały one nie tylko postacie bohaterów - przywódców, ale i szerzyły ich kult, jak również pozwalały masom ludności osiedlającej się w tym państwie utożsamiać się z nimi. Wreszcie kultura patriotyczna to także architektura. Zarówno monumentalna, wznoszona na cześć bohaterów państwowych lub upamiętniająca ważne wydarzenia, jak np. obelisk Waszyngtona, Statua Wolności ale i również architektura użytkowa. Za przykład niech stanowią budynki, w murach których decydowano o kształcie nowopowstającego państwa i które to nadal pełnią swoje pierwotne funkcje jak Kapitol czy Biały Dom.

Przedmiotem rozprawy było wskazanie i opisanie przejawów świadomości językowej Polaków w epoce saskiej, a więc ich wiedza o języku oraz stosunek do języka i do związanych z nim kwestii, takich jak makaronizowanie, estetyka barokowa czy wpływ języków obcych na polszczyznę. Materiał badawczy stanowiło 35 tekstów źródłowych z lat 1696-1763, które tradycyjnie nazywane są epoką saską. W okresie badawczym wydzieliłam dwa przekroje synchroniczne: O1 (lata 1696-1740) oraz O2 (lata 1741-1763), by móc obserwować zmiany zachodzące w świadomości językowej. Dodatkowo okres drugi podzieliłam na dwa krótsze z uwagi na intensywność zachodzących procesów (O2a – lata 1741-1751, O2b – lata 1752-1763). Autorzy analizowanych wypowiedzi mieli staranne wykształcenie, pochodzili ze stanu szlacheckiego lub mieszczańskiego, wielu z nich było zakonnikami, głównie jezuitami lub pijarami. W części teoretycznej rozprawy scharakteryzowałam pojęcie świadomości językowej, dokonałam przeglądu dotychczasowych ujęć tego zagadnienia i porównałam poszczególne stanowiska badawcze ze względu na kilka kryteriów. Wskazałam też definicję świadomości językowej, do której odwoływałam się w całej rozprawie. W odrębnym rozdziale przedstawiłam stan badań nad epoką saską oraz percepcję i ocenę tego okresu w literaturze przedmiotu; zwróciłam uwagę szczególnie na dwa typy postaw badaczy: fatalizującą i racjonalną. Następnie opisałam sytuację językową w Rzeczypospolitej w 1. poł. XVIII wieku oraz wskazałam czynniki zewnętrznojęzykowe wpływające na rozwój polszczyzny tego okresu. Część analityczną rozprawy stanowią trzy rozdziały. Pierwszy został poświęcony przejawom ogólnej świadomości językowej, tzn. rozumieniu języka i jego funkcji oraz postrzeganiu rodzimego języka, w tym diagnozie jego kondycji, koncepcjom rozwoju, ocenom zasobu leksykalnego i różnicom regionalnym. W kolejnym rozdziale opisałam przejawy świadomości gramatycznej. Zaprezentowałam poglądy wypowiadających się osób na kwestie związane m.in. z ortografią, teorią przekładu i odmianami stylistycznymi języka. Opisałam też wiedzę leksykograficzną autorów słowników z tego okresu. Najwięcej wypowiedzi wiązało się ze świadomością leksykalno-stylistyczną. W rozdziale poświęconym tym kwestiom przedstawiłam stosunek autorów analizowanych tekstów do wyrazów obcych w polszczyźnie, w tym latynizmów i galicyzmów, a także scharakteryzowałam sądy wypowiadających się osób o stylu wypowiedzi i guście Polaków oraz o makaronizowaniu. Rozprawę zamyka rozdział, w którym wskazałam ogólne przekonania o języku oraz generalne założenia językowe autorów badanych wypowiedzi, a także przedstawiłam wnioski. Analiza zgromadzonych tekstów wykazała, że przejawy świadomości z nich wynikające nie są reprezentatywne dla całego społeczeństwa, lecz tylko dla jednej z grup społecznych – elity intelektualnej. Na podstawie niewielu źródeł można było wnioskować o sądach mas szlacheckich o języku. Większość badanych pism to wypowiedzi oficjalne, przejawiające wysoką świadomość językową ich autorów. Stosunek do języka osób o niskiej świadomości językowej i postawie liberalnej wobec języka nie jest łatwo uchwycić. W tekstach źródłowych ujawniły się tylko niektóre z przejawów takiej świadomości językowej. Pomiędzy podokresami O1 i O2 uwidoczniła się wyraźna dysproporcja w liczbie wydanych tekstów, ale też deklarowanych sądów o języku. Wypowiedzi z okresu O1, w których ujawniły się sądy o języku, były pojedynczymi głosami i w większości nie dotyczyły kwestii ówcześnie najważniejszych dla polszczyzny. Znaczna część wątków dyskusji o języku polskim, jego stanie, perspektywach i trudnościach rozwoju, pojawiła się lub rozwinęła dopiero po roku 1740. W każdej poruszanej kwestii autorzy wypowiedzi zajmowali dwa skrajne stanowiska – chcieli zachować „stary” porządek, trwali przy założeniach estetyki barokowej albo opowiadali się za „nowym”, czyli za poglądami oświeceniowymi. Można zauważyć stopniową ewolucję świadomości językowej – od konserwatyzmu szlacheckiego popierającego stylistykę późnobarokową do nowoczesnej postawy oświeceniowej Polaka dumnego ze swego języka. Jednak przemiany dokonywały się dzięki wkraczaniu młodszych generacji, wychowanych w zreformowanym szkolnictwie. Wydaje się, że w epoce saskiej główną funkcją języka była funkcja retoryczna. Wypowiadający się postrzegali mowę jako narzędzie wpływania na ludzi, ich postawy i decyzje. Kluczowymi kategoriami oceny wypowiedzi były skuteczność komunikatu i sprawność języka. W ogólnej perspektywie spory o język w epoce saskiej dotyczyły możliwości i środków zwiększenia skuteczności wypowiedzi. Polacy popierający „starą” filozofię uważali, że treści można wyrazić sprawniej i efektywniej za pomocą łaciny, trwali na stanowisku, że wyszukana ozdobność, której podstawą są skomplikowane, wyuczone figury słowne, jest środkiem do przekonania odbiorcy o swoich racjach. Zwolennicy poglądów oświeceniowych zaś twierdzili, że współczesny im język polski nie może być sprawny i komunikatywny bez usunięcia z niego zbędnego balastu zapożyczeń i figur retorycznych i powrotu do naturalnego toku wypowiedzi.

The objective of the PhD thesis was to perform a linguistic analysis of several lesser-known XVIII century French-Polish and Polish-French bilingual dictionaries: * Lexykon francusko-polski… (1701) of Bartłomiej Kazimierz Malicki ["French-Polish Lexicon"], * Mały dykcyonarz polski y francuski… (1746, 1773, 1782) of Józef Uszak Kulikowski [“Small Polish-French Dictionary"], * Anonymous Dykcyonarzyk Francuzki z krotką Informacyą o Pronuncyacyi… (1757) [“French Dictionary with brief information on the pronunciation (…)"; it's about the Polish-French Dictionary], * Słownik polsko-francuski… (1779) of Marcin Kazimierz Piotrowski ["Polish-French Dictionary"], * Anonymous Nowy dykcyonarzyk polsko-francuzko-niemiecki (1792) ["New French-Polish-German Dictionary"; discussed especially among bilingual dictionaries]. The analysis of these dictionaries was carried out within the context of the multilingual lexicography tradition. So, we also discussed the multilingual dictionaries containing Polish and French vocabulary, published since the second half of the sixteenth century to the end of the eighteenth century. Thus, the submitted thesis became a monograph of all dictionaries published before the end of the eighteenth century, in which the Polish language has been compiled with the French language. The thesis is consist of a metalexicographic analysis of the advisable dictionaries. The term metalexicography is used in reference to historical lexicography and we was, first and foremost, try to reconstruct and describe the way XVIII century lexicographers worked. Two broad metalexicographic terms, i.e. macro- and microstructure of a dictionary, was been key to the analysis of French-Polish and Polish-French XVIII century dictionaries. Moreover, the research was also try to establish what were the original dictionaries on which the analysed works were based. A monograph on XVIII century French-Polish and Polish-French lexicography, carried out as described above, will: a) broaden knowledge on French sources in Polish lexicography; b) add and update information on the history of Polish lexicography; c) present the analysed dictionaries as possible sources of research into XVIII century Polish and French languages; d) describe the analysed lexicographic works, which belong to Polish cultural heritage and provide evidence of language contact between Polish and French. The above-mentioned dictionaries are primarily one of the manifestations increased in the eighteenth century Polish-French contacts (cultural and linguistic), as well as a response to the growing demand for this type of publication in the then thriving Polish education.

Wydział Historyczno-Socjologiczny. Instytut Historii i Nauk Politycznych.<br>Głównym celem niniejszej rozprawy było zbadanie procesów zachodzących wewnątrz stanu mieszczańskiego, jak również wzajemnych zależności struktury społecznej miasta. Z uwagi na szczególną specyfikę terenu poddane analizie zostały miasta prywatne ziemi drohickiej i mielnickiej. Ze względu na swoje położenie, oddalone od wpływów europejskich, najpóźniej przyjmowały wzorce europejskie. Ponadto duże zróżnicowanie pod względem struktury własnościowej i etnicznej uczyniły z tych terenów doskonały przedmiot badawczy. Rozprawa została podzielona na cztery rozdziały. Pierwszy został poświęcony podstawom prawnym funkcjonowania miast prywatnych znajdujących się na badanym terenie. Zbadano przywileje lokacyjne, prawa i obowiązki, jakim podlegali mieszkańcy w poszczególnych miastach. Omówiona została również problematyka jurysdykcji. Drugi rozdział omawia stosunki społeczne, jakie panowały w badanych miastach, warunki osiedleńcze oraz obyczaje i życie codzienne. W trzecim rozdziale autorka zbadała warunki i możliwości prowadzenia działalności gospodarczej miast prywatnych ziemi drohickiej i mielnickiej oraz zasady funkcjonowania cechów rzemieślniczych. Ostatni rozdział zawiera problematykę topografii miast, ich architekturę oraz zmiany w układzie przestrzennym. Tu tez znalazły się regulacje porządkowe wydawane przez właścicieli. Rozprawa zawiera ponadto aneksy, mapy, tabele, ilustracje oraz indeks osobowy i geograficzny.<br>The main objective of this trial was to investigate the processes taking place inside the bourgeois state, as well as the interdependence of the social structure of the city. Due to the characteristic area of the city have been analyzed private land of Drohiczyn and Mielnik lands. Due to its location, away from the influence of Europe, adopt the latest European standards. Moreover, the large variation in the structure of ownership and ethnic made from these areas perfect research subject. The hearing was divisible into four chapters. The first was devoted to the legal foundation for the operation of private cities located in the study area. Considered tracking privileges, rights and obligations, which are subject to the residents in each city. Also discussed was the issue of jurisdiction. The second chapter discusses social relations that prevailed in the surveyed cities, the terms of settlement and the customs and daily life. in the third chapter the author has examined the conditions and business opportunities private towns of Drohiczyn and Mielnik lands and the operation of the fraternity's. The last chapter contains problems topography cities, their architecture and the changes in the spatial arrangement. Here also icnclude regulations issued by the organizing owners. he hearing further includes appendices, maps, tables The illustrations and an index of names and geographical names.

Staropolskie pamiętniki stanowiły odzwierciedlenie świadomości narracyjnej ich autorów. Twórcy memuarów wywodzili się głównie ze szlachty i magnaterii, należeli również do dworu. Pamiętniki, diariusze i raptularze były zwierciadłem nie tylko światopoglądu twórców, lecz również ukazywały ich świadomość retoryczną, będącą efektem edukacji. Memuary XVI i XVII wieku charakteryzuje różnorodność narracji i ról pełnionych w tekście przez podmiot opowiadania. Narrator bowiem łączy funkcje narratora, autora i bohatera. Co więcej, pełni również funkcje kreatora i autokreatora oraz przewodnika po świecie przedstawionym utworu czy też świadomego twórcy własnego dzieła. Narracja pamiętnikarska stanowi specyficzny rodzaj opowiadania, w którym narrator jest tożsamy z autorem i jako narrator ukazuje fakty z własnego punktu widzenia. Autor opisuje wydarzenia, w których uczestniczył, zaś narrator bierze udział w ich literackim odzwierciedleniu. Niewątpliwie więc narrator należy do świata przedstawionego utworu i jest jego integralną częścią. Niezależnie od stopnia jawności, stanowi immanentny element dzieła. Pamiętnikarz bowiem rejestruje to, co widział lub słyszał, by dowieść własnego udziału w wydarzeniach oraz autentyzmu opowiadania. Celem pracy jest przebadanie form podawczych narracji oraz funkcji narratora w następujących memuarach z XVI i XVII wieku: Wypisaniu drogi tureckiej Erazma Otwinowskiego, Peregrynacyi do Ziemi Świętej Jana Goryńskiego, Poselstwie pana wojnickiego królowi j.m. w Warszawie Piotra Zborowskiego, Krótkim wypisaniu drogi z Polski do Konstantynopola Jędrzeja Taranowskiego, Dyjariuszu wyprawy wojennej Łukasza Działyńskiego, Dzienniku wyprawy Stefana Batorego pod Psków Jana Piotrowskiego, Autobiografii i Księgach peregrynackich Macieja Rywockiego, Peregrynacyi do Ziemi Świętej i Egiptu Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki, Pamiętniku Zbigniewa Ossolińskiego, Dyjariuszu drogi spisanej i różnych przypadków pociesznych i żałosnych prowadząc córkę Jerzego Mniszka, Marynę, Dymitrowi Iwanowiczowi w roku 1606 Stanisława Niemojewskiego, Dyjariuszu życia Kaspra Michałowskiego, Początku i progresie wojny moskiewskiej Stanisława Żółkiewskiego, Dyjariuszu ekspedycyjnej moskiewskiej dwuletniej królewicza Władysława 1617–1618 Jakuba Sobieskiego, Pamiętniku Samuela Maskiewicza, Pamiętniku Jerzego Ossolińskiego, Dyjariuszu Jana Antoniego Chrapowickiego, Autobiografia Bogusława Radziwiłła, Pamiętniku Jana Cedrowskiego, Pamiętniku Jakuba Łosia, Dyjariusz podróży po Europie w latach 1677 – 1678 Teodora Billewicza, Dyjariuszu wyprawy wiedeńskiej króla Jana III Marcina Kątskiego, Konotacyi Jana Floriana Drobysza Tuszyńskiego, Pamiętniku dzieje Polski zawierający (1648–1679) Mikołaja Jemiołowskiego, Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska oraz Pamiętnikach z czasów Jana Sobieskiego Kazimierza Sarneckiego. Analiza służy rozpoznaniu swoistości rodzajów narracji oraz ról narratora. Oglądowi zostały poddane formy podawcze, w tym: prezentacja sceniczna, opowiadanie relacjonujące, opis i wypowiedzi bohaterów tak w postaci przytoczeń (mowy zależnej), jak i dialogów bohaterów (mowy niezależnej). Praca podejmuje również zagadnienie zróżnicowania temporalnego staropolskich memuarów. Przebadane zostały relacje między czasem wydarzeń, czasem narracji i „czasem tworzenia” oraz zabiegi w obrębie czasu narracji. Istotnym zagadnieniem było rozpoznanie narratora w pamiętnikach XVI i XVII wieku. Bezwyjątkowa przynależność podmiotu mówiącego do świata przedstawionego stanowi cechę dystynktywną pamiętników. W opowiadaniu pamiętnikarskim i jego formach podawczych funkcjonował narrator, który przybierał w utworze role gramatyczne i metatekstowe. Zamierzeniem było przebadanie przejawów obecności narratora w tekstach. Z tego względu zostały zaprezentowane dwa podziały: jeden — metatekstowy (systematyzacja obejmująca autora-narratora-bohatera, narratora-autora i autora-bohatera), drugi — klasyfikacja postaci narratora. Dokonana została ona zgodnie podziałem Arystotelesa według osób gramatycznych, co pozwala wyróżnić: narrację w pierwszej („ja”), drugiej („ty”) i trzeciej („on”) osobie liczby pojedynczej oraz w pierwszej (podmiot kolektywny — „my”), drugiej („wy”) i trzeciej („oni”) osobie liczby mnogiej. Następnym zagadnieniem jest ogląd znacznej liczby funkcji narratora w tekście. W tym przypadku klasyfikacja została dokonana na podstawie głównych ról, które pełni on w dziele: kreatora i autokreatora (tworzenie podmiotu opowiadania i własnego wizerunku w oczach czytelnika), przewodnika po świecie przedstawionym utworu oraz świadomego twórcy własnego dzieła. W pracy starano się odpowiedzieć na pytanie, czy narracja pamiętnikarska i formy narratora ulegały przemianom w ciągu XVI i XVII wieku. Ukazano jednak, że nie były to przemiany zbyt nagłe ani konsekwentne. Dowiedziono, że w narrację pamiętnikarską często włączano elementy dygresyjne, które „rozbijały” spójność logiczno-kompozycyjną tekstu i pozwalały na stworzenie innych planów akcji, bądź na opisanie wydarzeń wcześniejszych lub późniejszych. Udowodniono również, że im bardziej narrator chciał przedstawić czytelnikowi wydarzenia szczegółowo, podkreślając dramaturgię wypadków włączaną do narracji prezentacją sceniczną lub elementami dialogowymi, tym bardziej ta forma opowiadania miała charakter pamiętnika. Można więc zauważyć, że pamiętnik nie tyle pozwolił autorom na pewną dowolność w tworzeniu narracji, lecz stanowił odpowiedź na coraz większe zapotrzebowania formalne i poszukiwania narracyjne twórców. Oznacza to, że złożoność narracyjna pamiętnika jest skutkiem różnorodności funkcji opowiadania, które na przestrzeni XVI i XVII wieku były w nim gromadzone.<br>Old Polish diaries provided a reflection of narration awareness of their authors. Creators of diaries descended mainly from the gentry and nobles, they also belonged to the court. Diaries were a mirror not only of their outlook, but also they unveiled the rhetorical awareness of their authors, as an effect of education. Memoirs of 16th and 17th century are characterized by variety of narration and roles performing in text by the narration subject. Narrator combines functions of narrator, author and character. Moreover, it performs functions of creator and autocreator and a guide to the presented world or creator aware of his work. Diary narration constitutes specific kind of storytelling, in which narrator is the same as the author and as the author reveals facts from his point of view. Author describes happenings, in which he participated, but the narrator takes part in their literary reflection. Undoubtedly narrator belongs to the created world and forms its integral part. Apart from the stage of its openness, narrator constitutes immanent element of the work. The diarist after all registers what he saw or heard to prove his own participation in the happenings and the reality of the story. The main purpose of the work is researching narration forms and functions of narrator in the following diaries from the 16th and the 17th century: The description of the Turkish journey by Erazm Otwinowski, The Peregrination to the Holy Land by Jan Goryński, The Legation of Mr Wojnicki to His Majesty the King in Warsaw by Piotr Zborowski, The Short Description of the Journey by Jędrzej Taranowski, The Diary of the War Expedition by Łukasz Działyński, The Diary of Stefan Batory’s Campaign to Psków by Jan Piotrowski, Autobiography and Peregrination Books by Maciej Rywocki, The Peregrination to the Holy Land and Egypt by Mikołaj Krzysztof Radziwiłł The Orphan, The Diary Zbigniew Ossoliński, The Diary of the Written Journey and Different Happy and Sad Coincidences Leading the Daughter of Jerzy Mniszek, Maryna, to Dymitri Iwanowicz in the Year 1606 by Stanisław Niemojewski, The Diary of Life by Kasper Michałowski, The Beginning and the Progress of Moscovian War by Stanisław Żółkiewski, The Diary of Two-Year Moscovian War Expedition of The Prince Władysław 1617–1618 by Jakub Sobieski, The Diary of Samuel Maskiewicz, The Diary of Jerzy Ossoliński, The Diary of Jan Antoni Chrapowicki, Autobiography of Bogusław Radziwiłł, The Diary of Jan Cedrowski, The Diary of the Cavalry’s Comrade Jakub Łoś, The Diary of the Journey Around the Europe in Years 1677 – 1678 by Teodor Billewicz, The Diary of the Vienna Expedition of the King John III by Marcin Kątski, Connotation by Jan Florian Drobysz Tuszyński, The Diary Including The History of Poland (1648–1679) by Mikołaj Jemiołowski, The Diaries by Jan Chryzostom Pasek oraz The Diaries form the Times of Jan Sobieski by Kazimierz Sarnecki. The analysis serves recognition of the specificity of narration and the roles of narrator. Narrative forms, which were reviewed were: stage presentation, reporting narration, description and dialogs of characters, including reported speech and dialogs of characters (direct speech). The work also undertakes the issue of temporal variety of Old Polish memoirs. Examined were relations between time of happenings, time of narration and time of creating the work and measures in the range of the time of narration. Another important issue was the recognition of narrator in the memoirs of the 16th and the 17th century. Exceptionless affiliation of narration subject to presented world constitutes a distinctive feature of the diaries. In the diary storytelling and its forms functioned narrator, who in works took grammar and metatextual roles. The purpose was to study the presence manifestations of narrator in texts. For the reason were presented two divisions: the first — metatextual (systematic organization including author-narrator-character, narrator-author and author-character), the second — classification of narrator figures. It was accomplished according to the Aristotle’s division due to the grammar person, what allows to distinguish: the first person narration (“I”), the second person narration (“you”) and the third person singular narration (“he”) and the first (“we”), the second (collective subject — “you”) and the third (“they”) person plural. Next issue is to study many functions of narrator in text. In this case classification was carried on the basis of main roles, which were performed in work: creator and autocreator (creating the subject of narration and his own image in the eyes of reader), guide to the presented world and creator aware of his work. In the dissertation it was attempted to answer the question, whether diary narration and forms of narrator have undergone some changes during the 16th and the 17th century. However it was acknowledged, that these changes were neither rapid nor consequent. It was proved that diary narration often included digressive elements, which ”crashed” logically compositional coherence of text and allowed to create different plans of action or to describe previous or following happenings. It was also proved that more the narrator wanted to present to the reader facts in detail, emphasizing drama of events with implemented in narration stage presentation or elements of dialogs, the more this form of narration had the feature of diary. It is possible to notice, that the diary not only permitted authors freedom in creating narration but also formed an answer for the increasing formal demand and narration quest of the authors. This means that complexity of diary narration is a result of variety of narration functions, which were collecting in it in the 16th and the 17th century.

The thesis is devoted to the development of clothing and fashion in Gdańsk during the mid -16th to the end of 18th centuries. The time range included in this dissertation represents a dynamic and rich development of the city – including fashion and clothes in this period. The preface contains information about development of costumology in the world and then in Poland and finally in Gdańsk. The first chapter (from the half of the 16th century to 1620) presents the Spanish fashion as dominating in that period, but Gdańsk was also influenced by German, Italian English and Polish fashion. The second chapter (1620 – 1650) continues to examine Spain fashion which gradually gave way to French fashion, with the important emergence of feminine fashion – alamoda dress in Gdańsk, and the men’s fashion – pourpoint and casaquin. Polish fashion was also strongly connected with Gdańsk, which is demonstrated in the drawings of Peter Mundy from his travel to Gdańsk in 1642. In this same year the City Council adopted sumptuary laws on clothing for all the people living in the city. The Polish queen, Ludwika Maria Gonzaga, played a very important role in spreading French fashion. The third chapter (1650 – 1700) focuses on the dominance of French fashion in Gdańsk. New men’s clothing appeared – trousers rhinegraves and later justaucorps a brevet, as well as accessories such as wigs. In women’s fashion, the appearance of a one-piece dress known as mantua was of particular significance. The fascination with Orient and Far East, and how it affected fashion can be seen on the example of robe de chambre. The last two chapters (1700 – 1750, 1750 – 1795) are devoted to the 18th century, showing the development of fashion in Gdańsk as well as clothing construction. The first half of 18th century sees setting the basic set of formal male outfits consisting of justaucorps, culotte (trousers), veste (waistcoat) and stockings and elegant black shoes with buckles and with a tricorne hat. In women’s fashion there was a dynamic development of different garments, from formal dresses robe de cour to less known ones, such as contusche, which can be compared to robe volante and andrienne. At that time there appeared clothes known as deshabille – comfortable and used at home and worn by lower social classes – casaquin, pet an l’air and caraco. New trends in fashion – anglomania and indomania – are also examined. Very interesting and unknown descriptions of clothing/fashion in Gdańsk in first half of the 18th century by Gottfird Taubert, a dance teacher in Gdańsk, were the sources of the doctoral research. The author also analyzed a well known inventory of the property of Magdalena Szumanowa and examined Polish costumes from some the business records of Polish nobility. In the last chapter the author discusses the dynamic development of fashion in the 18th century due to technical innovations in the industry and the issues of fashion in relation with the industrial technology and historical and political events (Seven Years War, Civil War in America, French Revolution or the abolitionist movement). The findings were also based fashion journals, very interesting and informing about important events related to French Revolution, as well as on encyclopedic works and guidebooks for women. The authors analyzes clothes of particular professional and ethnic groups at that time (Mennonites, mariners, rafters and Kashubians) and raises the problem of the influence of the French Revolution on clothing in Gdańsk, to finally mark the impact of the coming Classicism. The thesis is divided into five chapters, in chronological order. In each chapter men’s and women’s clothes and their fashion changes were discussed, taking into account the trends occurring in individual periods. The dress analysis was made on the basis of preserved extant objects found in the collections in museums of the world, in Poland – mainly from the National Museum in Warsaw and in Gdańsk – and widely understood iconography, the memoirs or descriptions of travels, inventory notes. Due to the necessity of describing and analyzing individual fashions, the dissertation contains a large number of illustrations in the second part of thesis, as well as their list and bibliographies.<br>Praca jest poświęcona rozwojowi ubiorów oraz mody w Gdańsku na przestrzeni od połowy XVI do końca XVIII wieku. Zakres czasowy ujęty w pracy prezentuje dynamiczny i bogaty rozwój Gdańska oraz ówczesnych ubiorów i mody. We wstępie zawarto informacje na temat rozwoju kostiumologii na świecie oraz w Polsce, a następnie autorka podjęła się przeanalizowania rozwoju kostiumologii dotyczącej Gdańska. W pierwszym rozdziale (od poł. XVI wieku do 1620) zaprezentowana została moda hiszpańska jako dominująca w tym okresie, ale w Gdańsku obok niej funkcjonowały także wpływy niemieckie, włoskie, angielskie i polskie. W rozdziale drugim (1620 – 1650) ukazano jeszcze wpływy mody hiszpańskiej, która powoli ustępowała miejsca modzie francuskiej, zaznaczenie pojawienia się w Gdańsku w modzie kobiecej alamody a w modzie męskiej – pourpointa a potem casaquin’a. Silne związki z Gdańskiem miała także moda polska co ukazują rysunki Petera Mundego z jego podróży do Gdańska w 1642 roku. W tym samym czasie w Gdańsku ogłoszono prawo antyzbytkowe dotyczące ubiorów. Istotną rolę dla rozwoju francuskiej mody w Polsce jak również i w Gdańsku miała polska królowa Ludwika Maria Gonzaga. W rozdziale trzecim (1650 – 1700) skupiono się na ugruntowywaniu się mody francuskiej w Gdańsku. Pojawiły się nowe męskie ubiory, jak nowe spodnie znane jako rhinegraves oraz później justaucorps a brevet, jak też akcesoria takie jak peruki. W modzie damskiej szczególne znaczenie miało pojawienie się jednoczęściowej sukni znanej pod nazwą mantua. Zaakcentowano także fascynacje Orientem i Dalekim Wschodem i jaki miało to wpływ na modę ale także na kształtowanie się konstrukcji ubiorów przykładem tego była robe de chambre. W dwóch ostatnich rozdziałach (1700 – 1750, 1750 – 1795) poświęconych XVIII wiekowi zaznaczono rozwój mody w Gdańsku jak i konstrukcji ubiorów. W pierwszej połowie XVIII wieku w męskich ubiorach kształtuje się podstawowy komplet oficjalnego ubioru męskiego na który składały się justaucorps, spodnie – culotte, kamizelka – veste, pończochy i eleganckie czarne trzewiki z klamrą i kapelusz tricorne. W modzie damskiej następuje dynamiczny rozwój różnych ubiorów począwszy od oficjalnych sukien dworskich robe de cour a kończąc na mniej znanych jak contusche czyli damski kontusz, porównywany do sukien robe volante czy andrienne. Pojawiają się ubiory znane jako deshabille – wygodne, niezobowiązujące noszone także przez niższe klasy społeczne casaquin, pet an l’air i caraco. Zaznaczono także pojawienie się nowych tendencji w modzie jak anglomanię czy indomanię, dotyczącą mody na wszystko co angielskie lub indyjskie. Źródłami do badań tych ubiorów w Gdańsku były niezwykle ciekawe ale i nieznane opisy ubiorów noszonych w Gdańsku, którego autorem był nauczyciel tańców Gottfried Taubert. Autorka także poddała analizie kostiumologicznej znany inwentarz mienia Magdaleny Szumanowej a jeśli chodzi o ubiory polskie przebadała także rejestr sprawunków polskiej szlachty. W ostatnim rozdziale ze względu na dynamiczny rozwój mody w XVIII wieku dzięki rozwojowi innowacji technicznych w przemyśle, autorka zwraca uwagę na kwestię związków rozwoju mody z techniką przemysłową oraz na wydarzenia historyczne i polityczne (jak wojna siedmioletnia, wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych czy Rewolucja Francuska, ruch abolicjonistów). W tym przypadku przydatne okazały się zachowane żurnale mód, które niezwykle interesująco i na bieżąco informowały o ważnych wydarzeniach, tak jak było to w przypadku rewolucji Francuskiej, a także na podstawie prac encyklopedycznych i poradników dla kobiet, w których pisano o modzie. Autorka zwraca uwagę na ubiory poszczególnych grup zawodowych i etnicznych w tym czasie (Menonitów, marynary, flisaków czy Kaszubów) oraz porusza problem wpływu Rewolucji Francuskiej na ubiory w Gdańsku by na końcu zaznaczyć wpływ nadchodzącego klasycyzmu. Praca została podzielona chronologicznie na pięć rozdziałów. W każdym z rozdziałów zostały omówione ubiory męskie i damskie i występujące w nich zmiany z uwzględnieniem trendów występujących w poszczególnych okresach. Analizy ubiorów podjęto się na bazie zachowanych obiektów znajdujących się w kolekcjach w muzeach na świecie, w Polsce głównie w Muzeum Narodowego w Warszawie oraz w Gdańsku oraz szeroko rozumiana ikonografia, pamiętniki czy opisy z podróży i zapisy inwentarzy. Ze względu na konieczność dokonania opisu i analizy poszczególnych ubiorów, praca zawiera znaczną liczbę ilustracji zamieszczonych w drugiej części pracy, a także ich spis oraz bibliografię.

Koncepcja pracy objęła twórczość tych artystów, którzy poza działalnością artystyczną podjęli próbę pisania traktatów teoretycznych w poszczególnych dziedzinach sztuki. Praca składa się z trzech rozdziałów. Każdy rozdział obejmuje jeden badany wiek. Podział ten pozwala zbadać różnice i podobieństwa w postrzeganiu sztuki na przestrzeni trzech epok. Każdy rozdział posiada zarys historyczny krajów europejskich w opisywanej epoce oraz zarys historyczny krajów niemieckiego obszaru językowego. Pozwala to poznać i zrozumieć wydarzenia zachodzące w obszarze gospodarki, społeczeństwa i historii tych państw. Drugim powodem takiego podziału jest możliwość sprawdzenia i zbadania, czy państwa oddziaływały na siebie, czy ich historia i wydarzenia danej epoki mają na siebie wzajemny wpływ, czy są pozbawione jakichkolwiek cech wspólnych. W każdym rozdziale rozprawy znajdują się informacje na temat sztuki europejskiej danego okresu oraz sztuki krajów niemieckiego obszaru językowego. Podział na sztukę europejską i niemieckojęzyczną powstał w celu uogólnienia informacji o Europie i poszerzeniu wiedzy o krajach niemieckiego obszaru językowego. W każdej opisywanej epoce znajduje się punkt poświęcony estetyce ogólnej danej epoki, powszechnie znanej i stosowanej w danym okresie czasowym na terenie Europy. Rozdziały zamykają szczegółowe badania nad pracami teoretycznymi wybranych artystów niemieckiego obszaru językowego, streszczenie pism, ich osobista analiza oraz istniejące już informacje i teksty na dany temat. Rozdział kończy się podsumowaniem, w którym stoją odpowiedzi na postawione we wstępie pytania.<br>The dissertation’s concept involves the work of those artists who, in addition to their artistic activity, made an attempt to write theoretical treatises in the respective art disciplines. The dissertation consists of three chapters. Each chapter covers one studied century. This division enables to study the similarities and differences in perceiving art over the course of three eras.Each chapter includes a historical outline of European countries in the described era and a historical outline of German-speaking countries. This enables to recognise and understand the events taking place in the area of economy, society and history of these countries. The second reason for this division is the opportunity to verify and study whether the countries influenced each other, if their history and the events of the given era have an impact on one another, if they are devoid of any common features. In each chapter there is information regarding European art of the given historical period and art of German-speaking countries. The division to European art and German-related art was made in order to generalise the information concerning Europe and to broaden the knowledge regarding German-speaking countries. In each of the described eras there is included a subsection devoted to general aesthetics of the given era, widely known and used in the given time period in Europe.Chapters are concluded with detailed studies on theoretical work of the chosen German-speaking artists, the summary of the writings, their personal analysis and already existing information and texts on a given topic.Chapters end with a summary in which one may find answers to questions posed at the beginning.

Interregnum było szczególnym okresem, kiedy staropolska samorządność miała największe pole do popisu. Przebadanie zachowań Bielszczan w kolejnych bezkrólewiach w XVI-XVII w., ze względu na ich powtarzalność i „niepowtarzalność” zarazem, przyniosło interesujące wyniki. Tym użyteczniejsze, że wciąż nie posiadamy monografii sejmiku brańskiego. Szlachta bielska, choć była to grupa dalece niejednorodna, w swych elitach, w gronie przywódców miała przede wszystkim średniozamożnych urzędników, rzymskich katolików etnicznie polskiego pochodzenia. Choć należeli oni często do klienteli możnych rodów, ich znaczenie wśród braci szlacheckiej w „terenie” nie zależało wyłącznie od patrona, lecz od własnych zasług i budowanej latami pozycji. Bielszczanie znali swoje miejsce w szeregu, ustępowali „starszym”, „górnym” województwom, zazwyczaj dążąc w sprawach tyczących się całego państwa do konsensusu i nie próbując usilnie forsować swoich pomysłów.<br>The interregnum was a special period when the old Polish nobility self-government had the greatest scope for manoeuvre. The study of Bielsk land attitude in the subsequent interregnum in the 16th-17th centuries, due to their repetitiveness and „uniqueness” at the same time, brought interesting results. The more useful, as we still do not have a monograph of the Brańsk sejmik. The nobility of Bielsk land knew their place in the line, gave way to the „upper” voivodships, usually striving for consensus in the whole country and not trying to force their ideas. With great determination, however, they sought the interests of the local community and defended their rights, especially - in their opinion constantly violated – „privilege of incorporation of Podlasie” from 1569. Very rarely during the interregnum they spoke about foreign policy. More often, however, they were interested in the person of the king, in the shape of the court, in his maintenance. Much space was devoted to defence and the army, as well as to the matters of treasury. In spite of the numerical superiority of the small, poor noble families, the tone to political action was given by the wealthier - to use the words of voivode of Podlasie Mikołaj Kiszka – „more accurate”. The Bielsk land nobility, although it was a very heterogeneous group, among the leaders had, above all, middle-class officials, Roman Catholics of ethnically Polish origin. Although they often belonged to the clientele of wealthy families, their importance among the noblemen of the Bielsk land did not depend solely on the patron, but on their own merits. They did not forget about the needs of their „voters” and took care of providing them with the opportunity to participate in the election of the king, at least by representatives. While establishing an extraordinary judiciary during the interregnum, it was sought that court fees were not harmful to „poor people”. The efficiency of the local leadership elite in dealing with taking over responsibility for the community grew with each subsequent interregnum. One can see the gradual „ingrown” of Podlasie into the political system of the Polish Crown and the development of political culture among the local nobility. However, the decline of Polish-Lithuanian Commonwealth political system, starting from the second half of the 17th century, of course, affected also the Bielsk land and its nobility, including dependence on the magnates and conflicts between factions, that even caused the breaking up of the local sejmik.

Wywodzące się z prostych piosenek ludowych villancico zostało wprowadzone na grunt hiszpańskiego kościoła katolickiego na przełomie XV i XVI wieku, a jego pozycja umocniła się na przestrzeni wieku XVI, kiedy to zaczął być podstawowym elementem muzycznej oprawy ważniejszych świąt. W tym też czasie przeniesiony został, w ramach rozpoczynającego się procesu ewangelizacji, na tereny dzisiejszego Meksyku i Gwatemalii, a stopniowo i do innych rejonów kontynentu amerykańskiego. W ramach tzw. teatru misyjnego spełniał funkcje dydaktyczne, natomiast w katedrach i kościołach - funkcje ozdobne, będąc swoistym magnesem przyciągającym ludność. Najintensywniejszy rozwój villancico w Nowej Hiszpanii miał miejsce w XVII wieku i związany był z działalnością maestros de capilla i capillas de música działającymi we wszystkich katedrach Nowej Hiszpanii. Villancico - canto de raíces populares, logró penetrar en el repertorio religioso de la iglesia católica española a finales del siglo XV y principios del XVI. Durante el siglo XVI apareció en los territorios del continente americano cumpliendo un papel didáctico dentro del teatro misionero, siendo una de las herramientas del proceso de evangelización. Casi al mismo tiempo apareció dentro del repertorio musical de las catedrales novohispanas siendo una de las formas más populares. Su función - adornar las festividades religiosas. La presencia del villancico estaba ligada con el funcionamiento de las capillas de música y el personaje del maestro de capilla. Ambos presentes en cada catedral novohispana. El siglo XVII fue la época del máximo desarrollo del villancico novohispano, lo cual comprueban las grandes cantidades de partituras conservadas en los archivos catedralicios de Nueva España.

Rozprawa składa się z przedmowy, wstępu (w którym przedstawiony został stan badań, baza źródłowa, metodologia i struktura pracy) oraz z trzech rozdziałów. W pierwszym, dotyczącym urzędu horodnictwa, zarysowano jego ogólne dzieje i specyfikę, a także problematykę historii i kompetencji urzędu horodnictwa wileńskiego oraz relacji między tamtejszym horodnictwem a derewnictwem. Zaprezentowane zostały również zagadnienia finansów urzędu oraz informacje o kolejnych horodniczych wileńskich.Rozdział II poświęcony został jurydyce horodnictwa wileńskiego. Punkt wyjścia stanowi definicja i ogólna charakterystyka jurydyk w Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz dane dotyczące jurydyk wileńskich. Następnie omówiono nazwę, genezę i topografię jurydyki horodnictwa wileńskiego oraz wygląd i funkcje Domu Horodniczego. Oddzielne podrozdziały poświęcono działalności sądu jurydyki (w tym praktyce stosowania prawa) oraz jej personelowi (głównie podhorodniczym).Ostatni, III rozdział dotyczy jurydyczan horodnictwa wileńskiego. Zaprezentowana została w nim ogólna charakterystyka tej społeczności, jej życie religijne, sytuacja materialna, a także konflikty. Przybliżono również biografie dwojga jurydyczan: Barbary Ławrynowej Dauborowej i Wilhelma Polla. Zasadniczą część pracy zamyka zakończenie zawierające wnioski płynące z analizy zgromadzonych materiałów, a dalej zamieszczono: aneks, wykazy zestawień, tabel, wykresów, planów, ilustracji, fotografii, tablic i aneksów, a także bibliografię.Praca wypełnia lukę w historiografii nowożytnego Wilna, przybliżając temat rozpoznany dotychczas w niewielkim stopniu. W rozprawie podjęto próbę przedstawienia tytułowej problematyki z różnych punktów widzenia, stąd też stanowi ona wkład w rozwój kilku dziedzin badań historycznych, takich jak historia społeczna i gospodarcza, historia religijności oraz prawa i administracji.Wilno rozumiane jest w niniejszej pracy nie jako miasto sensu stricto, lecz jako aglomeracja, składająca się z jednostek o różnym statusie prawnym. Jurydyka horodnictwa wileńskiego wykazywała pewną swoistość, lecz jednocześnie stanowiła nieodłączną część tego złożonego organizmu. Jurydyczanie utrzymywali np. więzi rodzinne, towarzyskie, wyznaniowe i zawodowe z mieszkańcami innych jurysdykcji, niniejsza praca pozwala zatem zbudować pełniejszy obraz dziejów Wilna.<br>The dissertation consists of the preface, introduction (in which state of research, sources, methodology, and structure of the work are presented), and three chapters. The first chapter covers the definition, history, and competencies of the office of horodniczy (castle supervisor) in the Grand Duchy of Lithuania in general, and particularly in its capital city. The relations between horodnictwo (the office of horodniczy) and derewnictwo (the office of wood supervisor) in the city of Vilnius are also analysed.Chapter 2 is dedicated to the jurydyka (the legal and territorial entity subordinate to Vilnian horodnictwo). It begins with a definition and general profile of jurydyki (plural form of jurydyka) in the Polish-Lithuanian Commonwealth and some remarks concerning the jurydyki in Vilnius. The name, origins, and topography of the jurydyka of Vilnian horodnictwo, as well as the appearance and functions of the House of Horodniczy are then discussed. Separate subsections are dedicated to describing the activity of the court of the jurydyka, including the practical implementation of the law, and to describing the staff of the jurydyka (mainly podhorodniczy, the deputy horodniczy).Chapter 3, the last chapter, concerns the inhabitants of Vilnian horodnictwo jurydyka. The general profile of the community, its religious life, material status, as well as conflicts are presented. The biographies of two inhabitants, Barbara Ławrynowa Dauborowa and Wilhelm Poll, are described in detail. The essential part of the work is closed with an overview which contains the conclusions based on analysis of the collected source material. Following this, an appendix, the list of listings, tables, graphs, plans, pictures, photographs, and appendices that were used as references in this work, and bibliography are provided.The work fills a gap in the historiography of Early Modern Vilnius by casting light on the topic of horodnictwo and its jurydyka, which has been poorly recognized thus far. In the dissertation, an attempt is made to present issues from different points of view, thus it contributes to the development of several fields of historical research, such as social and economic history, as well as the history of religious life, law, and administration.In the presented work, Vilnius is understood not as a city in the strict sense, but as an agglomeration consisting of units of different legal status. The jurydyka of Vilnian horodnictwo was a specific but inherent part of this complex agglomeration. The inhabitants of the jurydyka maintained family, social, confessional, and professional relationships with the residents of other jurisdictions, thus the presented work makes it possible to gain a more complete and coherent view of the history of the capital city of the Grand Duchy of Lithuania.

Praca została udostępniona 10 dni przed obroną, włącznie z dniem obrony.<br>Siedemnastowieczna Rzeczypospolita była częstym kierunkiem obieranym przez podróżników, wśród których liczną grupę stanowili Francuzi. Wielu z nich postanowiło opisać swój pobyt nad Wisłą. Z tego okresu zachowało się około czterdziestu relacji, dzienników i pamiętników. Zdecydowana większość autorów o Rzeczypospolitej i jej mieszkańcach wypowiadała się dobrze, rzadko kusząc się na własny komentarz do opisywanych wydarzeń. Polskę opisywali jako kraj rozległy i bogaty, zaś Polaków jako ludzi dumnych ze swego pochodzenia, odważnych, a za razem bardzo gościnnych i życzliwych w stosunku do obcokrajowców. Na kartach francuskich relacji znaleźć można wywody na temat geografii i historii Rzeczypospolitej, a także opinie dotyczące wielu aspektów życia codziennego jej mieszkańców oraz społecznego i politycznego kraju. Na uwagę zasługują przede wszystkim barwne opisy sejmów, a także tradycyjnych obrzędów, takich jak uczty, śluby czy pogrzeby. Atrakcyjnym wątkiem okazało się również życie religijne Polaków i związane z nim kwestie wyznaniowe, chociażby problem unii brzeskiej. Niemal w każdej relacji znalazły się też sądy na temat tolerancji wobec wyznań reformowanych, niespotykanej w rodzimym kraju autorów. Nie rzadko Francuzi relacjonowali też wydarzenia związane z polityką zagraniczną Rzeczypospolitej, jej stosunki z sąsiadami, wojny, bitwy, zawierane sojusze i rozejmy.<br>In the 17th century, the number of travelers from France increased in the Commonwealth, which was a popular destination for people from other countries. A few dozen accounts, diaries or journals from the time of French visits to Warsaw have been preserved and now serve as a valuable source of information about the 17th-century Commonwealth. The visitors often presented the country’s location, geographical and natural characteristics, including references to the world of nature – not only from the point of view of esthetic values but also, predominantly, of natural resources and soil fertility. The subjects mentioned by the French travelers were political issues and typical Polish customs, mostly referring to various celebrations. Descriptions of weddings, funerals, banquets and church holidays were present in nearly all accounts. The authors expressed their interest in or even surprise at what they saw. It must be emphasized that these reports are detailed, vivid and colorful. Although French accounts of visits to the Commonwealth are very interesting, their authors did not always care about the accuracy and reliability of the information. Still, they should not be ignored, at least due to their interesting content. In addition, more or less reliably, they show the Commonwealth from the perspective of French visitors.<br>Uniwersytet w Białymstoku. Wydział Historii i Stosunków Międzynarodowych

Rejestry podatkowe są ważnym, lecz ciągle słabo zbadanym źródłem do badań historii spolecznej czy gospodarczej. W niniejszej dysertacji wykorzystuję dwa ich typy – rejestry szosu miejskiego i kontrybucji szwedzkich. Głównym celem pracy jest analiza nierówności majątkowych w XVII i początkach XVIII w. w pięciu miastach Rzeczpospolitej Obojga Narodów (Kraków, Warszawa, Lwów, Poznań, Lublin). Porównanie rejestrów podatkowych pozwala ponadto na prześledzenie zmian w koncentracji bogactwa w głównych miastach Rzeczpospolitej, a także na przeanalizowanie socjotopografii wymienionych ośrodków. Ta ostatnia służy również do wyznaczania stref biedy I bogactwa w przestrzeni poszczególnych miast.<br>Tax registers are an important and still relatively unexplored source of information for social-historical research. In the present dissertation I used two types of registers, i.e. municipal tax (szos) and records of contributions imposed by Swedish occupational administration for five cities (Kraków, Warsaw, Lviv, Poznan, Lublin). The information included in tax registers allows us to define and analyze wealth inequalities in the 17th century and in the first years of the 18th century. By comparing the data from different benchmark years, I was able to determine the evolution of wealth concentration in main cities of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Moreover, I analyzed a social topography of the cities, which allowed me to indicate zones of poverty and wealth in the urban space.

Głównym celem niniejszego doktoratu jest przedstawienie dziejów dóbr orlańskich w latach 1585-1695, gdy były one w posiadaniu Radziwiłłów birżańskich. Rozprawa porusza wielorakie kwestie, by całościowo zaprezentować obraz majątku orlańskiego w omawianych latach. Opisana została ewolucja tej majętności od jej początków w I połowie XVI w., poprzez jej rozkwit w I połowie kolejnego stulecia, następnie zniszczenie jej w trakcie potopu szwedzkiego i powolną odbudowę w II połowie wieku XVII. Pierwszy rozdział dotyczy dóbr orlańskich do 1585 r., ale także przybliżono w nim sylwetki Radziwiłłów birżańskich i przedstawiono zarys dziejów majętności orlańskiej za życia poszczególnych członków tego rodu w latach 1585-1695. Drugi rozdział porusza kwestie powstania miasta Orla, układu urbanistycznego miejscowości wchodzących w skład dóbr orlańskich, a także ich demografii i administracji. Kolejny rozdział omawia całościowo społeczeństwo dóbr orlańskich wraz z kwestiami religijnymi i powinnościami. Ostatni rozdział dotyczy gospodarki dóbr orlańskich z rozbiciem na jej poszczególne sektory. Podsumowaniem tego rozdziału jest określenie roli, jaką dobra orlańskie odgrywały w ramach latyfundium radziwiłłowskiego.

Rozprawa doktorska jest analizą stylistyczną i historyczną oraz reinterpretacją oeuvre graficznego Jana Ziarnki. Urodzony we Lwowie rytownik, czynny w latach 1598-1629 oraz znany także jako Jean le Grain lub A. Grano, związany był całkowicie ze środowiskiem paryskim pierwszej ćwierci XVII wieku. Jego twórczość obejmuje zarówno ryciny luźne, jak i ilustracje do różnorodnych rodzajów publikacji. W pracy stawiam tezę, że dla zrozumienia i nowej interpretacji jego twórczości należy rozpatrywać ją nie tylko w kontekście ówczesnych wydarzeń historycznych, jak czyniono dotychczas, ale także na tle ówczesnego rynku wydawniczego.Okres, w którym Ziarnko działał w Paryżu, był czasem niebywałego rozwoju zarówno ilościowego, jak i jakościowego produkcji graficznej, związanego ze zmianą medium graficznego, licznie wydawanymi tłumaczeniami, traktatami naukowymi, dziełami historycznymi oraz dziełami ilustrowanymi. Doszło wówczas także do szczególnej organizacji pracy i współpracy między autorami dzieł, autorami ilustracji, drukarzami, rytownikami i wydawcami. Ponieważ Ziarnko wykonywał swoje prace niemal do wszystkich rodzajów publikacji drukowanych w stolicy Francji (karty tytułowe, ilustracje do książek tekstowych i ilustracyjnych, luźne afisze, ilustracje do almanachów), w dysertacji została uwzględniona także rozwinięta produkcja druków ulotnych powiązanych z wydarzeniami politycznymi. Odrębnym zagadnieniem podjętym w rozprawie jest sposób funkcjonowania prac Ziarnki, zwłaszcza wykorzystanie jego rycin w propagandzie politycznej.Przeprowadzone przeze mnie badania pokazują, że dotychczasowa rozpowszechniona opinia o epigońskim charakterze jego twórczości jest niepełna. Ziarnko z jednej strony był typowym przedstawicielem paryskiej sceny graficznej początku XVII wieku, zarówno jeśli chodzi o dobór tematów, jak i sposób funkcjonowania na tamtejszym rynku. Z drugiej jednak strony jego twórczość charakteryzuje niespotykany eklektyzm będący wyrazem jego intelektualnych i artystycznych ambicji oraz zdolności. W rezultacie, twórczość Ziarnki jest niejednorodna: znakomitemu opanowaniu techniki akwafortowej oraz lekkości kreski towarzyszą niekiedy błędy anatomiczne, zaś nowatorskie ujęcia tematów przeplatają się z anachronicznymi, tradycyjnymi sposobami obrazowania.Dysertacja zaopatrzona jest w aneks, tj. obszerny katalog, obejmujący prace Ziarnki już znane, a także te, które rozpoznane przeze mnie w czasie badań. Katalog uwzględnia także kopie jego prac oraz późniejsze nawiązania do nich.<br>In my dissertation I analyse and reinterpret the oeuvre of Jan Ziarnko (fl. 1598-1629), a Parisian printmaker of Polish origins (known also as Jean le Grain, A Grano) who was active in Paris in the first quarter of the 17th century when he created several etchings for broadsheets, almanacs, as well as illustrated books, series of prints and single-sheet printed images. I argue that in order to understand his artistic activity in a more adequate manner than offered by the traditional approaches it is essential to look into the mechanisms of the market of prints and books of that epoch in the French capital. At the beginning of the 17th century printmaking in Paris underwent significant changes: many Flemish engravers and printmakers moved to Paris while the production of engravings on copper replaced that of woodcuts, which had an impact on consumers’ preferences. Furthermore, due to the speed of the political life typical for this period the publishers looked for quick and more effective ways of multiplying images. In light of all of these aspects as well as of new functions that prints stared to have (information, propaganda, didactic etc.) Ziarnko’s oeuvre has to be re-evaluated and reconsidered. In order to make my analysis exhaustive I also take into account the then growing social aspirations of Parisian engravers who longed to be recognized as artists. Ziarnko’s activity was shaped by this attitude to a great extent. Thus, I discuss his intellectual input to the compositions he etched – he was au courant with the issues of alchemy, emblem theory and geometry. The dissertation comprises a catalogue of Ziarnko’s works. It is an important element of my work as it presents the body of his work (in some respects redefined by me) together with detailed technical descriptions of prints accompanied by my comments and interpretations.

Przedmiotem rozprawy jest analiza profilu wyznaniowego poematu Wacława Potockiego Nowy zaciąg pod chorągiew starą tryumfującego Jezusa Syna Bożego nad światem, czartem, śmiercią i piekłem (utwór został ukończony między 1679 a 1696 rokiem). Za cel postawiono sobie weryfikację prawdziwości powtarzanej w literaturze przedmiotu tezy o wprowadzaniu przez autora treści kryptoariańskich do tekstów powstałych po przejściu na katolicyzm, tu konkretnie – do eposu pasyjnego. Zadanie to realizowano poprzez prześledzenie, czy i w jakiej mierze w utworze znalazły odzwierciedlenie szeroko rozumiane tradycje obydwu wyznań. Uwagę skupiono głównie na odniesieniach do ich myśli dogmatycznej, w mniejszym stopniu także na odwołaniach do katolickiej i ariańskiej etyki, mentalności, obowiązujących form kultu czy wreszcie propagowanych postaw człowieka i wspólnoty wierzących wobec Boga. Dla zrekonstruowania znaczeń badanego tekstu jego fragmenty zestawiono z utworami będącymi nośnikami idei teologicznych, antropologicznych i obyczajowych właściwych tym wyznaniom: katechizmami, dziełami postyllograficznymi, traktatami polemicznymi, egzegetycznymi, piśmiennictwem reprezentującym krąg nowożytnych pobożnych rozważań oraz nurt mistyczny i dziełami apokryficznymi. Identyfikacji wymienionych elementów towarzyszyło ustalenie, jakie znaczenie zyskują one konkretnie w Nowym zaciągu. Podstawową procedurą poznawczą stosowaną w niniejszej pracy jest filologia. Studium sytuuje się również blisko takiego myślenia o badaniu literatury, które wykazuje związki z historią idei. Rozprawa składa się z pięciu rozdziałów. Pierwszy z nich służy zarysowaniu tła, na którym można umiejscowić analizowany epos biblijny. Rozpoczyna się od zwięzłego przedstawienia informacji na temat konwersji pisarza. Następnie nakreślony został zarys jego twórczości religijnej, ze szczególnym uwzględnieniem rysów katolicyzmu i arianizmu 2 w poszczególnych dziełach „nabożnych” twórcy. Dalej przedstawiono stan badań nad obliczem wyznaniowym poezji religijnej Potockiego. Kolejne rozdziały zawierają analizę sposobu prezentacji przez niego w Nowym zaciągu zagadnień, które stanowiły przedmiot polemik między członkami Kościoła katolickiego a braćmi polskimi. Rozdział drugi poświęcony jest wizerunkowi Chrystusa w utworze (odtwarzanemu głównie w oparciu o obserwację, jak w poemacie odnosi się do kwestii: bóstwa Jezusa, Jego preegzystencji i wcielenia) i zawartemu tam obrazowi Ducha Świętego. W rozdziale trzecim przyjrzano się pojawiającym się w dziele rozważaniom na temat ekonomii zbawienia. Zajęto się problemami: grzechu pierworodnego, zadośćuczynienia, odkupienia, egzemplarycznego wymiaru męki Pańskiej i udziału człowieka w dziele zbawienia oraz relacji między Bożym gniewem, sprawiedliwością i miłosierdziem. Rozdział czwarty traktuje o odniesieniach do Eucharystii wprowadzonych przez Potockiego do Nowego zaciągu, a zwłaszcza o stosunku autora do kwestii, czy jest ona uobecnieniem, czy przypomnieniem wydarzeń pasyjnych, oraz do nauki o prawdziwej obecności ciała i krwi Pańskiej od postaciami chleba i wina. Analizie poddano również fragmenty na temat pożytków płynących z przystępowania do Eucharystii i odnoszące się do koncepcji przedstawiającej ją jako ofiarę, a także dotyczące godnego sprawowania i przyjmowania Sakramentu Ołtarza i udzielania Komunii św. pod jedną postacią. W rozdziale piątym omówiono natomiast inne zagadnienia, które były przywoływane przez badaczy jako probierze charakteru konfesyjnego poematu: stanowisko zajmowane wobec kultu Maryi i świętych, stosunek Potockiego do wprowadzania wątków pozaewangelicznych, wypowiedzi o relacji między wiarą a zmysłami i rozumem, krytykę wybranych elementów pobożności katolickiej i duchowieństwa, a także opinię na temat posiadania przez Kościół prawdy absolutnej. W zakończeniu rozprawy zamieszczono podsumowanie szczegółowych analiz i wnioski oraz postulaty badawcze na przyszłość. Do pracy został dołączony aneks obejmujący dwie części: zestawienie różnic między pierwszą a drugą redakcją utworu oraz materiał ikonograficzny, do którego w celach porównawczych odwoływano się w rozprawie. Podjęta analiza Nowego zaciągu pozwoliła zanegować tezę o kryptoariańskim charakterze tekstu Potockiego. Sposób prezentacji w utworze zagadnień teologicznych (obejmujący zarówno kreację świata przedstawionego, jak i partie dyskursywne traktujące o konkretnych problemach teologicznych) w swym najgłębszym wymiarze jest spójny i pozostaje zgodny z dogmatami Kościoła katolickiego.<br>This thesis concerns the religious profile of the epic poem about Saviour’s Passion by Wacław Potocki ‘Nowy zaciąg pod chorągiew starą tryumfującego Jezusa Syna Bożego nad światem, czartem, śmiercią i piekłem’. The analisys leads to the verification of reliability of the thesis repeated in the subject literature about introducing crypto-Arian content to Potocki’s works after his conversion to Catholicism, especially to ‘Nowy zaciąg’. The fact that issue was usually connected with the question about the truthfulness of his conversion from Arianism to Catholicism did not foster the progress of previous academic discussions. The discussions concerned mainly the issue of the true identity of the narrator in Potocki’s religious texts written after the conversion: Catholic, Arian, crypto-Arian or maybe a person dęclaring his faith in God, however avoiding expressing affiliation with any religious community. In my research I did not introduce the question about Potocki’s faith as it is an unsolvable matter. His messiad was the subject of my interest not as a document determining his belonginess to any religious community but as an integral artistic work including certain ideological message. My research concerning the influence of Catholicism and Arianism on the poem required the closer look on the reflection of widely understood religious traditions in the text. I was especially interested in the references to their doctrines. To a lesser extent did I take into consideration the references to Catholic and Arian ethics, mentality, religious practices and advocated attitude of human and religious community towards God. The fragments of the messiad were compared with other texts bearing theological, antropological and custom ideas appropiate for those religious denominations: catechismus, postillographic works, polemic treaties, exegetic writings, works that represent modern pious considerations, miscitism and apocrypha. Identification above mentioned elements was supported by determination of their meaning in the analysed work. The dissertation consists of five chapters. The first one includes the short summary of information about Potocki’s conversion. Then it concerns the outline of his religious works, including especially the elements of Catholicism and Arianism in selected ones. These observations provide the background for the analysed messiad. Moreover, in the same chapter the scope of research on religious character of Potocki’s poetry was pointed out. Next chapters include the analisys of the way the issues (especially theological) were presented in ‘Nowy zaciąg’, which were the subject of discussion between Catholic Church memebers and Polish Bretehern. The second chapter is devoted to the image of Christ in the poem (I especially examined the question of His divinity, preexistence and incarnation) and to the image of the Holy Spirit that can be found therein. In the third chapter the issues of the Divine Economy occuring in the messiad were mentioned. Firstly, the thoughts on the original sin, connected with the Economy of Salvation but not strictly beeing in the scope of interest of soteriology, were followed trough. Then the chapter concerns the issues of compensation, redemption, exemplaric expression of Passion, human contribution in the work of redemption and the relations between God’s anger, justice and mercy. The fourth chapter deals with the references to the Eucharist introduced by Potocki in ‘Nowy zaciąg’. The last chapter concerns other issues mentioned by scholars as one of the criteria the messiad’s confessional character: the attitude towards the cult of Virgin Mary and saints, Potocki’s approach to introducing apocryphical motifs, statements about the relations between the faith, senses and mind, criticism of the chosen elements of the Catholic devotion and the clergy and also the opinion concerning the Church’s absolute truth. The conclusions includes the summary of detailed analysis, findings and postulates which can be researched further. The analisys of ‘Nowy zaciąg’ enabled to negate the thesis about the crypto-Arian character of Potocki’s messiad. It transpired that the way of presenting theological issues (including not only the creation of the represented world but also discursive parts mentioning certain theological problems) is deeply coherent and is concordant with the Catholic dogmas.

Celem niniejszego studium jest zaprezentowanie w maksymalnie szerokim kontekście militarnym, politycznym i prawnym organizacji i funkcjonowania wojskowego wymiaru sprawiedliwości w wojsku koronnym, jak również próba odpowiedzi na pytanie, jak dużą rolę pełniło ono w całościowym systemie utrzymania dyscypliny w armii w dobie wojen polsko-litewskiej Rzeczypospolitej z Imperium Osmańskim w drugiej połowie XVII w. Praca została podzielona na pięć rozdziałów. W pierwszym zaprezentowano krótki rys historyczny rozwoju wojskowego wymiaru sprawiedliwości w polsko-litewskiej Rzeczypospolitej i innych państwach europejskich w epoce wczesnonowożytnej, a także system źródeł prawa wojskowego obowiązującego w Koronie w drugiej połowie XVII w. Rozdział drugi przedstawia polityczne uwarunkowania funkcjonowania wojskowego wymiaru sprawiedliwości – wpływ działalności sejmu i sejmików na dyscyplinę, prawo i sądownictwo wojskowe. Kwestie te zostały potraktowane dość obszernie właśnie po to, aby wskazać na społeczny kontekst pracy sądów wojskowych – społeczne oczekiwania wobec sądownictwa wojskowego i nierzadko bardzo krytyczne oceny jego działalności. Kolejne rozdziały opisują organizację i funkcjonowanie poszczególnych sądów wojskowych: rozdział trzeci – niższych sądów wojskowych: sądów chorągiewnych i regimentowych, a także sądów artyleryjskich (które podobnie jak sądy chorągiewne i regimentowe były zwoływane doraźnie), rozdział czwarty – wyższe sądy wojskowe: sądy generalne zaciągu narodowego i cudzoziemskiego, wreszcie rozdział piąty – sądu hetmańskiego i sądów regimentarskich. Całość zamyka podsumowanie i aneks, w którym zamieszczono przykładowe dokumenty związane z działalnością koronnych sądów wojskowych w drugiej połowie XVII w.<br>The purpose of this dissertation is to present the organization and functioning of military justice in the Polish Crown Army in the broadest possible military, political and legal context. It is also an attempt to answer the question what was the role that military judiciary played in the overall system of maintaining military discipline in the time of wars between the Polish-Lithuanian Commonwealth and the Ottoman Empire in the second half of the 17th century. The thesis is divided into five chapters. The first chapter presents a short historical overview of the development of military justice in the Commonwealth and other early modern European states, as well as the system of the sources of military law in the Crown of Poland in the second half of the 17th century. The second chapter shows political preconditions of the operation of military justice: the influence of the activity of the sejm and sejmiks on military discipline, law and judiciary. These issues were treated quite extensively in order to expose the social context of the functioning of courts-martial: social expectations of military justice system and often very critical opinions about its activity. Subsequent chapters describe organisation and functioning of individual courts-martial: the third chapter – lower courts-martial: company and regimental courts (sądy chorągiewne, sądy regimentowe) as well as artillery courts (sądy artyleryjskie, which like company and regimental courts were convened on an interim basis); the fourth chapter – higher courts-martial: general courts of domestic and foreign enlistment (wojskowy sąd generalny zaciągu narodowego, wojskowy sąd generalny zaciągu cudzoziemskiego); finally the fifth chapter – the hetman’s court (sąd hetmański) and hetman lieutenant’s courts (sądy regimentarskie). The whole dissertation ends with the summary and the appendix that includes exemplary documents related to the activity of Polish military justice in the second half of the 17th century.

Celem rozprawy jest rekonstrukcja koncepcji szczerości nowoczesnej jako kategorii kulturowej właściwej nowoczesnej kulturze Zachodu, a następnie zinterpretowanie w jej świetle przemian kultury polskiej w XVIII i na początku XIX wieku. Szczerość nowoczesna staje się kategorią kulturową, kiedy w ramach różnych praktyk kulturowych zakłada się, że jednostka problematyzuje prawdę o swoim „ja” (nowoczesna koncepcja podmiotu), a jej wypowiedzi i zachowania mają być interpretowane w odniesieniu do tej prawdy (szczerość jako założenie komunikacyjne). W XVIII wieku w kulturze europejskiej dokonuje się fundamentalna, aczkolwiek wciąż niedostatecznie rozpoznana przemiana: dążenie do wyrażania prawdy „ja” zaczyna być waloryzowane wyżej niż dotychczasowe zasady rządzące praktykami językowymi, takie jak wzgląd na hierarchię społeczną, delikatność, naśladowanie dobrych wzorów itp. Nowoczesność jawi się więc jako porządek, w którym komunikacja międzyludzka – przynajmniej w sferze prywatnej – powinna polegać na wyrażaniu i opisywaniu stanów wewnętrznych, a nie używaniu konwencjonalnych zwrotów przewidzianych dla danej sytuacji społecznej. Prezentowany projekt jest zatem próbą wykazania, że nie tylko nowoczesna koncepcja podmiotu, ale i nowoczesna koncepcja komunikacji jako ekspresji jest konstruktem historycznym. W ramach rozprawy chcę prześledzić narodziny i rozwój szczerości nowoczesnej jako kategorii kulturowej na materiale polskim, uwzględniając przy tym kontekst procesów europejskich. W tym celu w oparciu o opracowania innych badaczy wypracuję model przemian komunikacyjnych zachodzących w kulturze Zachodu w XVIII wieku. Model ten, rozumiany jako Weberowski typ idealny, posłuży zaś jako narzędzie intelektualne organizujące sposób myślenia o materiale badawczym – polskich listownikach i wybranych świadectwach praktyki epistolograficznej z XVIII i początku XIX wieku (filomaci, krąg rodziny Juliusza Słowackiego). W moich badaniach epistolografię traktuję jako praktykę językową, a więc usytuowane czasowo działanie polegające na wymianie wypowiedzi piśmiennych, rządzące się określonymi konwencjami, a zarazem pozostawiające pole do indywidualnej improwizacji. Wskazanie zmian w sposobie traktowania podmiotowości i komunikacji zachodzących na polu tej praktyki pozwala więc zrekonstruować wyłanianie się szczerości nowoczesnej jako kategorii kulturowej organizującej nie tylko sposoby myślenia, ale również sposoby działania ówczesnych ludzi.<br>The objective of the project is to recognize modern sincerity as a cultural category of modern Western culture, to reconstruct its history and dynamics and to indicate its tensions and paradoxes. Modern sincerity becomes an important cultural category when within cultural practices one problematises the truth about one's own “self” while in conjuncture with the issue of expressing this truth to others. The modern idea that people, like Jean Jacques Rousseau in the Confessions, should show themselves “in all the truth” is a result of long-term, complex changes which should be explored in the perspective of anthropologically oriented cultural history. The relationship between the inception of the “authentic self” and the change in concepts of communication seems to be of crucial importance for this process. Noticing this relationship not only allows us to describe the historical changes but also creates a new perspective for analysing the tensions typical of modernity – it allows us to see that not only the modern concept of the self, but also the modern concept of communication as expression is a historical construct shaped in the 18th and the beginning of 19th century. My dissertation is divided into two parts. In the first one I make an attempt to sketch the general model of this change basing on the works of other researchers and my own analyses of chosen texts from the European tradition which bear testimony to this change (such as La princesse de Clèves by Marie de la Fayette; Earl of Chesterfield's Letters to his Son; Julie, ou La Nouvelle Héloïse and Confessions by Jean Jacques Rousseau). The second part is an application of previously constructed model to Polish material. The aim is to describe the transition from emotional and communicational patterns characteristic of traditional culture of Polish nobility (Sarmatism) to those characteristic of romanticism. The main subject of my research is letter-writing understood as a cultural practice embedded in everyday life. I analyse letter-writing manuals and correspondence of The Philomats and Juliusz Słowacki's family.

Rozprawa doktorska dotyczy wieloreligijności w krajobrazie wiejskim w okresie ok. 1770–1820. Przedstawia przestrzenne relacje między przedstawicielami różnych grup religijnych i etnicznych, żyjących w miejscach gdzie procesy osadnicze pociągnęły za sobą równoległe przemiany społeczno-ekonomiczne i krajobrazowe. Podstawę źródłową badań stanowią materiały pisane i kartograficzne oraz analiza współczesnego krajobrazu. Zakres geograficzny pracy obejmuje trzy historyczne regiony – Bukowinę (obecnie podzieloną między Rumunię i Ukrainę), Łatgalię (wschodnią Łotwę, inaczej Inflanty Polskie) i Suwalszczyznę (podzieloną między Polskę i Litwę). W tych regionach funkcjonowały społeczności katolików obrządków łacińskiego, greckiego i ormiańskiego, prawosławnych i wiernych Kościoła ormiańskiego, staroobrzędowców, luteranów i żydów. W każdym regionie przedmiotem pogłębionej analizy jest wybrany rejon, obejmujący grupę wsi wraz z niewielkim ośrodkiem miejskim, będącym lokalnym centrum administracyjnym, gospodarczym i religijnym. Badane rejony to okolice Jeleniewa na Suwalszczyźnie, Seretu na Bukowinie i Wyszek w Łatgalii. Zarys dziejów tych rejonów stanowi podstawę dla dalszej analizy problemowej. W centralnej części pracy poruszane są kwestie stosunków językowych, okoliczności osiedlania się w jednym rejonie ludzi o różnym pochodzeniu etnicznym i religijnym, relacje między starymi a nowymi osadami oraz stopień ich różnorodności wyznaniowej i etnicznej. Jest to zarazem próba rekonstrukcji dawnego krajobrazu, ze szczególnym uwzględnieniem topografii sakralnej. Wiejskie społeczności zetknęły się z nowoczesną administracją różnych państw (zwłaszcza Austrii, Prus i Rosji) oraz Kościołów (przede wszystkim rzymskokatolickiego, prawosławnego i luterańskiego). Zebrane materiały wskazują, że powszechną praktyką było korzystanie z posługi religijnej duchownych innego wyznania chrześcijańskiego w sytuacji gdy droga do „własnego” księdza była dla wiernych zbyt długa. Przedstawiciele różnych grup żyli blisko siebie nie tylko jako sąsiedzi, ale także krewni i powinowaci, współpracownicy, a prawdopodobnie także przyjaciele. Odnotowane w źródłach konflikty dotyczyły w większości spraw gospodarczych. Wprawdzie chłopskie społeczności podchodziły zazwyczaj nieufnie do narzucanej im przez władze państwowe odgórnej modernizacji, jednak potrafiły wprowadzać innowacje na własną rękę, co pokazuje przypadek rozpowszechnienia uprawy ziemniaków. Pod wieloma względami wieloreligijny krajobraz badanych regionów prezentował się podobnie, ukazując w małej skali szersze zjawiska pragmatycznej koegzystencji.<br>The thesis concerns multi-religiosity of the rural topography in the approximate period from 1770 to 1820. It focuses on spatial relations between various confessional and ethnic groups living in the same area, where settlement processes resulted in simultaneousness of both socioeconomic and landscape changes. The research is based on three kinds of historical sources: written sources, cartography and contemporary landscape itself. The geographical scope of the thesis covers three historical regions – Bukovina (now divided between Romania and Ukraine), Latgale (eastern Latvia) and the Suwałki region (divided between Poland and Lithuania), where used to live the communities of Roman, Greek and Armenian Catholics, Orthodox and Armenian Christians, Old Believers, Lutherans and Jews. Each region is represented by one case study of the selected rural area, including a town that acted as a local administrative, economic and religious centre. These were the vicinities of Jeleniewo in Suwałki region, Siret in Bukovina and Višķi in Latgale. A historical outline of each area provides a basis for the further comparative analysis. Among the problems raised in the main part of the thesis there are: the language relations, the way of settling people from different ethno-religious groups in the same area, the relation between old and new settlements and their level of confessional and ethnic variety or homogeneity. It is also an attempt to reconstruct the past landscape with an emphasis on the religious topography. The rural communities were confronted with the modern administration of various states (foremost Austria, Prussia and Russia) and Churches (mostly Roman Catholic, Orthodox and Lutheran). The collected data proves that a common practice for the faithful was to go for the religious services to a priest of a different Christian denomination if the residence of their own clergyman was too far away. Members of various religious groups lived close to each other as neighbours, relatives, co-workers and, possibly, friends. The recorded conflicts concerned mostly economic issues. Although often sceptical to the top-down state-led modernisation the peasants implemented some innovations on their own, what is exemplified by the spontaneous implementation of the potato. In all three regions the general picture of the multi-religious landscape was similar, revealing some common patterns of the pragmatic mechanisms of coexistence.

Wydział Filologiczny. Instytut Filologii Polskiej.<br>Podstawę materiałową pracy stanowią kazania przygotowane i wygłaszane przez księdza Krzysztofa Kluka na Podlasiu w latach 1782–1794. Kluk (1739–1796) był księdzem przyrodnikiem, proboszczem parafii w Ciechanowcu, współpracownikiem KEN, autorem pierwszego podręcznika do botaniki oraz poradników gospodarskich. Rękopis kazań liczy 372 strony. W trakcie badań ustalono, że nie jest to autograf Kluka, ale kopia, najprawdopodobniej wykonana tuż po śmierci przyrodnika. Celem przedstawionej rozprawy jest charakterystyka języka kazań Kluka, a pośrednio również pogranicza Mazowsza i Podlasia przełomu XVIII i XIX wieku. W rozdziale I (grafika i ortografia) omawiam m.in. sposób zapisywania samogłosek i spółgłosek, stosowanie diakrytów, geminat, użycie wielkich i małych liter. W rozdziale II opisano kwestie graficzno-fonetycznym rękopisu (wokalizm i konsonantyzm). Rozdział II (fleksja) zaprezentowany został według schematu: deklinacja rzeczowników, przymiotników i imiesłowów przymiotnikowych, zaimków, liczebników oraz koniugacja. Rozdział IV dotyczy słowotwórstwa. Charakteryzuję w nim formanty rzeczowników, przymiotników, przysłówków i czasowników. Ponadto omówione zostały composita oraz negativa. W rozdziale V (leksyka) poddano analizie słownictwo związane ze sferą religijną. Całość opisano w układzie tematycznym. Tam, gdzie jest to możliwe, wskazuję na ograniczony zakres używania leksemów (słownictwo podniosłe, terminologia religijna), nacechowanie chronologiczne w XVIII wieku oraz użycia niezgodne z ujęciem dogmatycznym.<br>The dissertation is based on Kluk’s handwritten homilies which were delivered in Podlasie from 1782 until 1794. Krzysztof Kluk (1739–1796) was a priest-scientist, a co-worker of The Commission of National Education, the author of the first botany book and agricultural guidebooks. He was the rector of Ciechanowiec parish as well. There are 372 pages in quarto of Kluk’s handwritten homilies. Studies have shown that the manuscript is indeed not Kluk’s autograph. The document appeared to be a copy made shortly after Kluk’s death. Besides analyzing Kluk’s homilies the aim of my work is to describe the language of the Mazowsze and Podlasie borderland at the turn of 18th and 19th. Present disquisition consists of five chapters. In chapter I (lettering and orthography) I describe ways of writing the vowels and consonants, the rules of using diacritics, the geminates, use of capital and small letters. In chapter II (phonetics) I have analysed distinguish vowel and consonant systems that do not fit the standard literature of the Polish language in 18th century. Chapter III (flection) I have organized in order: system of declension (nouns, adjectives, participles, pronouns, numerals) and conjugation. In chapter IV (word formation) I describe formatives of nouns, adjectives, adverbs and verbs. In chapter V (lexis) I decided to analyze only the lexemes connected with the religious sphere. To present mutual dependence upon the words I have decided to use the semantic fields method. I try to mention the narrow and restricted use of vocabulary (solemn words, terminology) and their chronology marked in the 18th century.

Niniejsza rozprawa dotyczy procesów o dziesięciny należne kościołowi parafialnemu w Kobylinie (ziemia bielska województwa podlaskiego, diecezja łucka). Były one składane w postaci snopów żyta, jęczmienia i owsa. Parafia kobylińska obejmowała wyłącznie wsie zamieszkane przez drobną szlachtę, która w znacznej większości nie posiadała poddanych i sama uprawiała ziemię. Plebani kobylińscy pozywali szlachtę, która zalegała z dziesięcinami do sądów szlacheckich (ziemskich i grodzkich). Pierwszy rozdział opisuje historię dziesięcin w Królestwie Polskim oraz Rzeczypospolitej polsko-litewskiej aż do III rozbioru w 1795 roku, a także zmiany dotyczących jej regulacji tak z zakresu prawa państwowego, jak kanonicznego powszechnego i partykularnego. Kolejny rozdział poświęcono strukturze społecznej i majątkowej ziemi bielskiej, historii i organizacji miejscowych sądów szlacheckich i kościelnych, a na koniec kosztów postępowań w obu tych jurysdykcjach. Następnie scharakteryzowano sytuację ekonomiczną samej parafii kobylińskiej jako instytucji kościelnej, jej plebanów oraz ich krewnych. Poruszono także bardzo ważne zagadnienia zamożności parafian oraz ich stosunków z plebanami i ich rodziną. Ostatni, czwarty rozdział omawia najważniejsze zagadnienia staropolskiego prawa procesowego w świetle materiałów procesowych oraz wyroków sądów szlacheckich dotyczących dziesięcin w Kobylinie.<br>The present dissertation is devoted to the tithes trials in the Kobylin parish in the Polish-Lithuanian Commonwealth (Bielsk land of the Podlachian voivodeship, dioecese of Lutsk). The tithes were paid in the form of sheaves of rye, barley and oats. The parish of Kobylin included only villages inhabited by noblemen who were small landowners and cultivated their lands by themselves. The parish priests took parishioners that had not paid these tithes to noble courts. In the first chapter I have described the history of the tithes in the Kingdom of Poland as well as in the Polish-Lithuanian Commonwealth until 1795 and the changing legal framework of them. The second chapter is devoted to the social structure of the Bielsk land, the history and organization of the local noble and church courts, and finally the legal costs in both jurisdictions. Subsequently, I have described the economic condition of this parish, the parish priests and their relatives. Very important questions are also wealth of parishioners and their relations with the parish priests and their families. Finally, the fourth chapter concerns the key institutions of Old Polish legal procedure in the light of trials and verdicts of noble courts.

Celem prezentowanej rozprawy doktorskiej jest analiza źródłoznawcza dworiańskich suplik zbiorowych z lat 1613–1649 w celu wyjaśnienia ich roli i znaczenia w procesie komunikacyjnym, zachodzącym pomiędzy prowincjonalnymi służebnymi korporacjami a Moskwą. Interesuje mnie przede wszystkim zjawisko aktywności politycznej prowincjonalnych dworian i dzieci bojarskich oraz charakter ich zaangażowania w sprawy lokalne i ogólnopaństwowe. Zajmować mnie będą również sposoby funkcjonowania mechanizmów prawno-ustrojowych, służących wyrażaniu społecznych dążeń i oczekiwań w praktyce. Polityczna aktywność i tożsamość prowincjonalnego dworiaństwa będzie interpretowana przez pryzmat szczegółowych badań nad powstawaniem i funkcjonowaniem suplik zbiorowych na tle działalności lokalnych administracji i ich kancelarii. Moje badania dotyczą zatem wybranych aspektów systemu wymiany informacji oraz sieci komunikacyjnych łączących Moskwę i prowincję. Podstawowym medium, za pomocą którego mieszkańcy ujezdów komunikowali się ze stolicą, były właśnie supliki, czyli petycje skierowane do władz z prośbami lub skargami. Była to rozpowszechniona i usankcjonowana tradycją praktyka komunikacyjna, kierowana oddolnie, z peryferii czy prowincji, do centrum. U jej podstaw leżało przekonanie o prawie poddanych do wyrażania swoich próśb oraz skarg bezpośrednio władzy zwierzchniej, oraz o jej obowiązku przyjęcia petycji. Wyniki moich badań, zaprezentowanych w pracy doktorskiej, stanowią dalszy krok w studiach nad procesami tworzenia suplik, ich społecznego obiegu, skuteczności i wiarygodności. Ukazane i opisane mechanizmy działania systemu komunikacji między centrum a ujezdami przybliżają również możliwości i środki, jakimi dysponowały prowincjonalne wspólnoty dworiańskie w celu wyrażania swoich ambicji i postulatów oraz ochrony interesów, oraz sposoby, w jaki z tych możliwości i środków korzystały. Omówione w tekście rozprawy przykłady ilustrują tezę, że supliki zbiorowe, składane przez członków korporacji – służebnych „gorodów” – są wyraźnym przejawem oraz dowodem na istnienie w pierwszej połowie XVII wieku rozwiniętej zbiorowej tożsamości prowincjonalnego dworiaństwa, zarówno w ramach jednego ujezdu, jak i całej warstwy społecznej. Składanie pisemnych skarg i próśb do cara było powszechną i usankcjonowaną tradycją oraz normami prawnymi formą komunikacji. O autorytecie, jakim cieszyły się służebne „gorody”, oraz ich znaczeniu w państwowych strukturach świadczy fakt, że petycje wystosowane w imieniu członków dworiańskiej korporacji były traktowane przez reprezentantów władzy zwierzchniej z należytą powagą i były przez nich drobiazgowo rozpatrywane. Głos i stanowisko przedstawicieli prowincjonalnych korporacji były zatem nie tylko słyszane, ale i respektowane. Ponieważ na prośby i skargi kierowane do centrum w większości odpowiadano, podejmując decyzje lub wydając rozporządzenia zgodne z zawartymi w nich oczekiwaniami, prowincjonalne wspólnoty miały prawo uważać się za istotne ogniwo w służebnej hierarchii społecznej. Wnioski, płynące z ustaleń poczynionych w pracy pozwalają na rewizję części założeń badawczych, dotyczących stopnia rozwoju świadomości korporacyjnej wśród prowincjonalnych dworian i dzieci bojarskich. Przyczyniają się również do bardziej wnikliwego zrozumienia tożsamości zbiorowej i mentalności politycznej członków służebnych „gorodów”.<br>The aim of this doctoral thesis is to conduct a source analysis of Muscovite gentry collective petitions from 1613–1649; to explain their role in the communication process that took place between provincial service corporations (sluzhilye „gorody”) and Moscow. My research, therefore, concerns selected aspects of the information exchange system and communication networks, connecting Moscow and the provinces. The basic medium used by residents of the provinces to communicate with the capital, were petitions with requests and complaints, addressed to central authorities. It was a widespread communication practice, based on the conviction that subjects had the right to express their requests and complaints directly to the Tsar, or other superior authority that represented him. In this relation, it was the duty of central administration to accept and answer such petitions. During this time period, the right to submit a petition was theoretically available to any member of any social strata of the Muscovite society. There were, however, some limitations, resulting from administrative regulations (eg the strict form of the petition, which had to be observed), and, later, from the mid-seventeenth century, also from legal norms. Petitions, submitted both individually and collectively, were the most widespread form of written communication, used by or on behalf of representatives of all social groups.The source database of the presented doctoral thesis consists of over one hundred collective petitions, addressed to the Tsar on behalf of the provincial gentry corporations. In most cases, petitions are accompanied by written answers, sent from central offices (prikazy) to local chancelleries, and letters sent from local governors (voevody) in return. The majority of the analyzed sources are manuscript documents, and only a small part consists of edited and published documents. All manuscript documents used in this work are stored in the Russian State Archives of Historical Records in Moscow. The first chapter is devoted to the description of the form, the language layer, and the method of creating and submitting collective petitions, whose authors were members of one or several service gentry corporations. The second and third chapters examine the main issues, which were addressed by provincial servitors in their petitions: (1) relations with the representatives of the public administration, local governor and officials working in the provincial chancellery, and (2) conditions for performing service duties in regiments and garrisons, as well as problems related to material gratification of the members of gentry corporations. The conclusions, derived from the analysis of the primary sources, confirm my initial assumptions on the high degree of development in the service corporations, as well as Muscovite gentry’s collective identity and their awareness of the existence of common interests. In order to communicate and defend them, the members of the provincial gentry used petitions addressed to the central authorities. The results allow the revision of some previously existing assumptions that can be found in American and Russian historiography, regarding the degree of development in corporate awareness amongst provincial gentry in Early Modern Muscovy. They also contribute to a more thorough understanding of the collective identity and political mentality of the members of the so-called „service class” (sluzhilye liudi). In the long term, in order to deepen the historical reflections on collective petitions, research should be carried out on the development of the literary culture in early modern Muscovite society, and the evolution, significance, and social function of provincial chancelleries, where these petitions where usually written down and submitted.